• Descriptio Græciæ
  • Liber I. Attica.
  • Liber II. Corinthiaca.
  • Liber III. Laconica.
  • Liber IV. Messeniaca.
  • Liber V. Eliaca Priora.
  • Liber VI. Eliaca Posteriora.
  • Liber VII. Achaica.
  • Liber VIII. Arcadica.
  • Liber IX. Bœotica.
  • Liber X. Phocica.
• Index Nominum et Rerum
• Tabula Contentorum

CAPUT I.

De Sunio, Laurio promontoriis — Piræeo, templis ac signis in eo — de Munychio et Phalero portubus — Veneris cultu apud Gnidios — aris Deorum ignotorum, aliisque signis et templis.

In ea continentis Græciæ parte, quæ Cycladas insulas et Ægæum mare spectat, Sunium prominet Atticæ promontorium: in cujus ora portus, in vertice Suniadis Minervæ templum est. Hinc porro navigantibus Laurium ubi olim argenti metalla Atheniensibus fuere, et parva ac deserta insula; Patrocli dicitur, quod Patroclus præfectus Ægyptiarum triremium, quas Ptolemæus [Ptolemæi] Lagi filius Atheniensibus auxilio misit, muro eam et vallo muniit, quum Antigonus Demetrii filius ipse cum exercitu agrum popularetur et maritimam partem classe obsessam teneret.

2. Piræeus vero, antequam Themistocles ad rempublicam accederet, non navale, sed curia fuit: nam Phalerum (ab ea enim parte ut minimum urbs distat a mari) navale fuerat: unde et Menestheum cum aliquot navibus ad Trojam et ante eum Theseum in Cretam, Minoi ob Androgei mortem pœnas daturum, solvisse, memoriæ proditum est. At Themistocles, posteaquam summæ rerum præfuit, quod multo opportuniore loco nautis Piræea situm putaret, quum pro unico Phaleri triplex ejus portus esset, in eo navale ædificavit: et navium quidem stationes ad meam usque ætatem stetere: et non longe a maximo portu Themistoclis sepulcrum: siquidem Athenienses sui aliquando facti in Themistoclem pœnituisse tradunt, atque ejus ossa ex Magnesia sublata ab ipsius propinquis et in patriam reportata. Themistoclis sane liberos constat reduces in Parthenone tabulam eam dedicasse, in qua etiam ipse inest pictus Themistocles. (3) In Piræeo vero spectatu dignissima sunt Jovis et Minervæ templum. Ænea sunt deorum signa. Jupiter sceptrum et Victoriam, Minerva hastam tenet. Eodem in loco Leosthenem ejusque liberos pinxit Arcesilaus. Hic ille est Leosthenes, qui Atheniensium et ceterorum Græcorum dux Macedonas duobus prœliis vicit, uno in Bœotia, altero ultra Thermophylas, et Lamiam ex adverso Œtæ sitam compulsus oppido inclusit. Longa ibidem quædam porticus est, qua pro foro utuntur, qui proxime ad mare habitant: nam qui longius a portu absunt, forum et ipsi suum habent. Verum pone porticum ad mare Leocharis 2exstant opera, Juppiter et Populus. Veneris vero ædem, quæ mari proxima est, Lacedæmoniorum triremibus ad Gnidum in Cariæ Chersoneso profligatis, Conon erexit. Gnidii enim Venerem in primis colunt: cujus templa apud eos sunt vetustissimum omnium Doritidis; Acrææ alterum; postremum, quam Gnidiam plerique, at Gnidii Euplœan Venerem, appellant.

4. Sunt et alii Atheniensibus portus. In Munychia unus, cum Munychiæ Dianæ templo: in Phalero, de quo jam diximus, alter, cui adhæret Cereris ædes. Ibidem Sciradis quoque Minervæ templum est, et Jovis paulo longius. Aræ præterea et deorum, qui ignoti vocantur, et heroum, et Thesei filiorum et ipsius Phaleri eodem in loco sunt: hunc autem Phalerum Athenienses Iasoni Colchicæ expeditionis comitem fuisse dicunt. Exstat et Androgei Minois filii ara, sub herois nomine: sed Androgei eam esse norunt qui priscas patriæ res diligentius exquirunt. (5) Hinc viginti ferme stadia Colias promontorium abest: quo, Persarum classe deleta, navium fragmenta æstu delata sunt. Illic et Veneris Coliadis et dearum, quibus Genetyllides nomen, signa sunt. Has ego, quæ in Coliade coluntur, easdem cum illis esse suspicor, quas Phocæenses Ioniæ populus Gennaidas nominant. In via vero, quæ ex Phalero Athenas ducit, Junonis sine foribus et tecto ædes est. Incendisse eam Mardonium Gobryæ filium fama prodidit; si vero deæ signum, quod adhuc in ea exstat, Alcamenis opus est, ut esse aiunt, id quidem a Persis non potest esse violatum.

CAPUT II.

De Antiope Amazone — muris portus Piræei — poetis, qui cum regibus familiariter vixerunt — templis, porticibus et simulacris in urbe — regibus Atticis.

Urbem ingressis Antiopes Amazonis monumentum in conspectu est. Hanc Antiopen a Theseo e Pirithoo raptam ait Pindarus. Trœzenius vero Hegias hæc de ea scripsit: Herculem Themiscyran ad Thermodontem obsidione capere non potuisse, sed Antiopen Thesei amore captam (nam expeditionis Herculi socium fuisse Theseum) oppidum tradidisse. Hæc Hegias. Athenienses vero, quum ad urbem Amazones adventarent, a Molpadia sagitta confixam Antiopen memorant, Molpadiam a Theseo occisam; estque etiam Molpadiæ apud Athenienses sepulcrum.

2. Sunt in via, quæ ex Piræeo ducit ad urbem, ruinæ murorum, quos Conon post navale ad Gnidum prœlium restituit. Illi enim, quos post repulsos Persas Themistocles exstruxerat, triginta tyrannorum temporibus dejecti fuere. Viæ adjuncta sunt celeberrima sepulcra Menandri Diopithis filii, et Euripidis, hoc quidem cenotaphium: nam Euripides, quum in Macedoniam ad Archelaum profectus esset, illic sepultus est. Mortis vero genus, quale a multis vulgatum est, tale per me fuerit.

33. Ac tum etiam cum regibus poetæ vixerunt. Ante Euripidem cum Polycrate Sami tyranno vixit Anacreon: et ad Hieronem Syracusas Æschylus et Simonides se contulere. Dionysio posteriori Siciliæ tyranno Philoxenus, Antigono Macedonum regi Antagoras Rhodius et Aratus Solensis familiares fuere. Hesiodus vero et Homerus regum familiaritates aut fortunæ invidia nacti non sunt, aut consulto spreverunt: ille, quod agrestem vitam amplexus, ab erroribus abhorruerit: hic, quod in ultimas terras peregrinatione suscepta, potentium hominum opes gloriæ, quam sibi apud plurimos comparavit, posthabuerit: quum alioqui et Demodocum Alcinoo familiarem inducat, et Agamemnonem poetam apud uxorem reliquisse commemoret. Non longe vero a porta sepulcrum videas, cujus insigne miles equo adstans: ipsum quidem equitem, quis sit, non novi: verum tam equitem quam equum fecit Praxiteles.

4. In primo urbis ingressu cella est, pomparum, quas alias statis diebus quotannis, alias vero incertis temporum intervallis transmittunt, apparatibus deserviens. Prope est Cereris templum, in quo signa sunt deæ ipsius, et filiæ, Iacchi etiam facem præferentis. Inscriptum in pariete Atticis literis, opera esse Praxitelis. Non longe ab hoc templo Neptunus est, ex quo Polybotem gigantem, ad quem apud Coos de Chelones (testudinis) promontorio fabula pertinet, hasta petens: sed inscriptio, quæ nostra ætate exstat, alium eum esse, quam Neptunum, dicit. A porta ad Ceramicum porticus aliquot sunt: et ante ipsas virorum et feminarum, quorum non obscura gloria est, ænea signa. (5) Habet altera quidem earum sacella quædam, et Mercurii (sic enim appellatur) gymnasium: in eademque est Pulytionis domus, in qua ad Elusiniorum accedentia ritum initia ab hominibus inter ceteros Athenienses minime obscuris agitari solita traditum est. Sed ea, quum ibi adessem, Baccho consecrata erat, ei quidem, quem Canentem eadem sane de causa vocant, qua Musarum ducem Apollinem. Eodem etiam in loco Pæoniæ Minervæ, Jovis, Mnemosynes, Musarumque signa sunt, et Apollinis postremo, quod et dedicavit et fecit Eubulides. Ad hos Acratus genius, unus de Bacchi comitibus, cujus facies sola e pariete exstans ficta est. A Bacchi templo cella est, in qua multæ sunt fictiles statuæ, Atheniensium rex Amphictyon, tum alios deos, tum Bacchum convivio accipiens. Adest et Eleutherensis Pegasus, qui primus Bacchi religiones Atheniensibus tradidit, atque id ex Delphico oraculo, memorante deum Icarii temporibus adventurum.

6. Regnum autem ad hunc modum ad Amphictyonem pervenit: Actæum, quo in loco nunc Attica est, memorant primum regnasse. Ei successit Cecrops, quicum Actæi filia nupta erat. Huic filiæ fuere Herse, Aglauros, et Pandrosos: filius Erysichthon, qui ad Atheniensium regnum non accessit: forte enim ita accidit, ut vivente patre e vita decederet: quo factum est ut Cecrope mortuo Cranaus, qui opibus 4et potentia Atheniensibus præstabat, regno potiretur. Cranao vero et alias fuisse filias ferunt et Atthidem, a qua regio, quæ prius Actæa dicebatur, Attica nominata est. Sed Cranaum Amphictyon, quamquam ejus filiam in matrimonio habebat, per seditionem regno expulit. Verum et ipse postea ab Erichthonio, facta conjuratione, oppressus est. Patrem certe Erichthonio mortalium neminem fuisse aiunt, sed Vulcano ex Terra genitum putant.

CAPUT III.

De Ceramico ejusque porticibus, statuis, picturis et templis — de Gallis.

At Ceramicus urbis locus a Ceramo heroe, Bacchi et Ariadnes filio (id enim de eo quoque prædicant), nomen accepit: in quo quæ prima ad dexteram se ostendit porticus, Regis dicitur: nam illic tribunal ejus est, qui annuum magistratum gerit, quod Regnum appellant. Circa ejus porticus tectum fictiles sunt aliquot statuæ, Theseus Scironem in mare abjiciens, Aurora Cephalum rapiens. Est enim in fabulis, egregia specie juvenem Cephalum ab Aurora raptum, quod ejus amore capta esset: Cephali satu Phaethontem natum, quem [Venus] templi ædituum fecerit: sic enim et ab aliis, et ab Hesiodo in eo, quod de mulieribus scripsit, carmine traditum est. (2) Prope porticum eam Cononi ejusque filio Timotheo positæ sunt statuæ. Cypriorum etiam regi Evagoræ, cujus suasu Artaxerxes Phœnissas triremes Cononi tradidit: quod sane tanquam civis Atheniensibus officium præstitit, quippe qui originis suæ primordia ad Salamina, Teucrumque et Cinyræ filiam referebat. Ibidem Juppiter stat cognomento Eleutherius, et Imperator Adrianus, vir quum de aliis quibus imperabat gentibus, tum de Atheniensium urbe optime meritus. (3) Porticus altera, quæ a tergo hujus exstructa est, picturas habet: deos qui duodecim appellantur; et in extremo pariete Theseum, cumque eo una Democratiam et Populum. Ea sane pictura argumento est, Theseum æquabilem reipublicæ administrationem Atheniensibus constituisse. Inolevit tamen et alias apud vulgus fama, Theseum summam rerum multitudini tradidisse: ex eo popularem administrationem ad id usque tempus mansisse, quo republica oppressa tyrannidem Pisistratus invaserit. Sunt vero etiam alii minus veri hominum sermones, eorum nempe, qui priscarum rerum (quod eas scilicet ex literarum monumentis non didicerunt) ignari, quæcunque a pueris ex choris ac tragœdiis acceperunt, vera esse existimant. Non defuerunt, qui memoriæ prodiderint, ipsum etiam regnasse Theseum, et post Menesthei mortem regnum ad quartum usque posteritatis gradum in familia ejus permansisse. Quod si mihi de gentilitate esset historia instituta, etiam eos, qui a Melantho ad Clidicum usque Æsimidæ filium, enumerassem. (4) In eadem porticu est pictura navatam ab Atheniensibus in prœlio ad Mantineam Lacedæmoniis, quibus auxilio venerant, operam præferens. Belli autem ejus totius ordinem, Cadmeæ oppressionem, Leuctricam Lacedæmoniorum cladem, Bœotiorum in Peloponnesum 5irruptionem, quæ Lacedæmoniis Athenienses auxilia miserint, tum alii, tum Xenophon conscripsere. Picturæ argumentum illud habet equestre prœlium, in quo ex Atheniensibus Grylli Xenophontis filii, in Bœotio equitatu Thebani Epaminondæ virtus enitet. Atque hæc omnia pinxit Atheniensibus Euphranor. Idem in proxima æde Apollinem fecit, cognomine Patroum: pro foribus vero Apollinem unum Leochares, alterum Alexicacon (Averruncum) cognomento fecisse Calamis dicitur. Deo cognomen narrant inde exstitisse, quod Peloponnesiaci belli temporibus omnia fœdantem pestilentiam, e Delphico oraculo responso edito, is deus sedasset. (5) Deorum etiam Matris, quam Phidias fecit, ibi sacellum est: et in proximo Quingentorum curia: sic enim appellantur, qui apud Athenienses per annum unum summæ rei præsunt: qua quidem in curia et Apollinis sunt, et Jovis Bulæi (Consiliarii) simulacra, Pisiæ arte perfecta; et Populus, Lysonis opus. Nam thesmothetas Caunius Protogenes pinxit, Olbiades vero Callippum, qui irruentibus in Græciam Gallis ducem se Atheniensium præsidio ad Thermopylarum ingressum præbuit.

6. Galli vero, de quibus nunc incidit mentio, in extremis Europæ oris ad vastum mare accolunt, cujus fines adiri posse navibus negant. Est enim gurgitis æstu, scopulis et belluarum immanitate, quam mare aliud omne, multo importunius. Horum regionem amnis Eridanus perlabitur, cujus in ripis Phaethontis casum Solis filiæ, illius sorores, collacrimari creduntur. Verum ut Galli appellarentur, non nisi sero usus obtinuit. Celtas enim quum ipsi se antiquitus, tum alii eos nominarunt.

CAPUT IV.

De Gallorum expeditione in Græciam facta — in Asiam trajectu — de Pergamenis.

Hi contractis undecunque copiis, ad Ionium mare conversi, omnes Illyrici populos et quicquid gentium ad Macedonicum usque nomen patet, quin et ipsos Macedonas oppressere. In Thessaliam denique impetu facto, quum proxime ad Thermopylas accessissent Græcorum sane plerique in invasione illa barbarorum manebant quieti; quippe qui magnis cladibus ab Alexandro et Philippo etiam prius affecti, postremo ab Antipatro et Cassandro pæne deleti, nulli sibi crimini datum iri ducerent, si propter imbecillitatem auxilium quique suum desiderari sinerent. (2) At vero Athenienses, tametsi et Macedonici belli diuturnitate debilitati et adversis aliquot prœliis prope fracti erant, collectis voluntariis aliorum Græcorum copiis, ad Thermopylas contendere. Quo quidem tempore Callippum ejus expeditionis ducem ceperunt. Occupato autem quam angustissimo montis aditu, barbaros accessu prohibebant: at illi tramitem eum nacti, per quem Persas olim Ephialtes Trachinius duxerat, Phocensiumque inde præsidio deturbato, in Œta superanda Græcos impune fefellerunt. (3) Ibi Athenienses, barbarorum multitudine utroque latere circumventi, 6fortiter pugnando, Græcis se maxime faciendos præbuerunt. At qui ex ipsis in navibus remanserant, graviter laborarunt. Nam quum Lamiacus sinus ad ipsas Thermopylas maxime cœnosus sit, propter aquas, ut opinor, calidas, quæ ea parte in mare influunt, difficile dictu est, quanto labore receptis in foros Græcis, graves viris et armis naves ex ea cœni voragine exemerint. Et ab Atheniensibus quidem ad hunc modum Græci servati sunt. (4) At Galli montis angustiis superatis, nihil sua magnopere existimantes interesse reliqua oppida capere, in Delphos et Apollinis donaria cupiditatis suæ omnem conatum converterunt. Et illis quidem et Delphi, et Phocensium qui Parnassi urbes incolebant, assumtis Ætolorum copiis (quæ gens per ea tempora juventutis robore præstabat), instructa acie occurrerunt. Ut vero ad manus ventum est, et fulmina, et sponte avulsa de Parnasso saxa Gallorum aciem perculisse memorant, armatosque viros terribili specie contra eos stetisse: quorum duos Hyperochum et Amadocum (Laodocum) ab Hyperboreis venisse; tertium Pyrrhum fuisse aiunt Achillis filium. Quo factum ut annua parentatione ex eo Delphi gratiam auxilii Pyrrho referant, quum antea vel sepulcrum ejus tanquam hostis nullis honoribus unquam dignum putassent. (5) Sed Gallorum magna pars in Asiam classe transvecti, ad illud usque tempus maritimam ejus partem populationibus infestam reddiderunt, quo Pergameni, qui eam, quæ olim Teuthrania appellata est, regionem tenent, eos a mari fugatos, in Galatiam quæ nunc dicitur compulerunt: ubi illi, Ancyra Phrygum oppido occupata, ultra Sangarium amnem consederunt. Eam urbem Midas Gordii filius condiderat: et ad meam sane usque ætatem permansit ancora ab eo inventa in Jovis æde, et fons ille, quem Midæ nominant, in quem vinum infudisse Midam, ut Silenum captaret, vulgo creditum est. Neque vero Ancyram solum ceperunt, verum et Pessinuntem ad montem * Agdistin, ubi et Atten sepultum ferunt. (6) Sunt adhuc apud Pergamenos Gallorum spolia et pictura eorum testis, quæ in Gallos gessere. Quam vero Pergameni incolunt terram, eam Cabiris sacram olim fuisse perhibent. Se ipsi ex eo Arcadum numero esse volunt, qui cum Telepho in Asiam trajecerint. Bellorum vero, si qua forte alia gesserunt, ad omnes gentes fama fortassis non pervasit. Tria certe præclara rerum gestarum monumenta reliquerunt: quorum illud primum fuit, quod inferioris Asiæ imperium adepti sunt: alterum, quod Gallos ex eo, quem prius occuparant, loco cedere coegerunt: tertium, quod Telepho duce cum Agamemnonis copiis manum conserere ausi sunt, quum Græci ab Ilio aberrantes, e Mysorum agro, Trojanum illum esse rati, prædas agere aggressi essent. Sed ad id redeo, unde est historia ab initio digressa.

De Tholo — Heroibus Eponymis — Adriani donariis.

Quingentorum curiæ proximus locus est, qui Tholus dicitur, ubi Prytanes rem divinam facere consueverunt: quo in loco non sane magna sunt aliquot ex argento signa. Paulo vero superius heroum eorum statuæ positæ sunt, a quibus recentiora nomina Atheniensium tribus acceperunt. Qui certe tribuum numerum auxerit, ut decem pro quattuor essent, novaque nomina pro priscis imposuerit, id sane ab Herodoto traditum est. (2) Ex Eponymis autem (sic enim eos appellant) unus est Hippothoon Neptuni filius ex Alope Cercyonis filia: alter Antiochus Heraclida, Herculi e Medea Phylantis filia genitus: tertius Ajax Telamonis filius: tum ex Atheniensibus Leo, quem filias ex oraculo pro salute publica devovisse ferunt. Habet et inter Eponymos locum suum Erechtheus, qui Eleusinios prœlio vicit eorumque ducem Immaradum Eumolpi filium interfecit. Ad hos Ægeus, et Pandionis nothus filius Œneus, et ex Thesei liberis Acamas. (3) Vidi etiam Cecropis statuas et Pandionis inter eos, a quibus tribuum sunt cognomina: sed quinam sint quibus honorem habeant, non dixerim. Regnavit enim et Cecrops major, quicum Actæi filia nupta fuit: et minor, Erechthei filius, Pandionis nepos, pronepos Erichthonii, a quo est in Eubœam colonia deducta. Regnavit etiam Pandion Erichthonii, et alter minoris Cecropis filius, qui cum filiis a Metionidis regno pulsus, quum ad Pylam Megarensium regem, cujus filiam in matrimonio habebat, confugisset, morbo confectus illic diem suum obiisse dicitur: estque ejus mari vicinum monumentum eo in loco Megarensis agri, qui Minervæ Æthyiæ scopulus est appellatus. (4) At filii, rursus ejectis Metionidis, Megaris Athenas reversi sunt: ubi regnum maximus natu Ægeus obtinuit. Et Pandion quidem non satis æquo fato eduxit filias; neque filii, qui suas persequerentur injurias, ex illis relicti sunt: quamquam Thraciæ regem, quo opes suas firmaret, sibi affinitate devinxerat. Sed fati vim effugere nulla possunt homines ratione. Nam quum Tereus, cui nuptum Progne data fuerat, Philomelæ ejus sorori, contemptis Græcorum legibus, vitium intulisset et puellæ insuper corpus ferro violasset, mulieres ad sceleris pœnam expetendam provocavit. Pandionis vero et altera spectatu digna est in arce statua. (5) Et hi quidem sunt prisci illi, a quibus Athenienses tribubus nomina indiderunt. Natu autem multo inferiores et alii sunt, Attalus scilicet Mysus, et Ptolemæus Ægyptius, et penes quem ætate mea imperium erat, Adrianus, qui et deos unus omnium religiosissime colebat, et populorum ipsi subjectorum felicitati maxime consuluit. Is bellum omnino nullum, nisi invitus, suscepit. Hebræorum duntaxat, qui supra Syros sunt, defectionem ultus est. Quæ vero diis templa vel erexerit, vel donariis et operibus exornarit, 8quæ item ultro Græcis urbibus, quæque rogatus etiam barbaris dona dederit, Athenis in communi deorum omnium templo conscriptum est.

CAPUT VI.

De Ptolemæo Lagi ejusque rebus gestis.

Attali vero et Ptolemæi rerum gestarum memoriam quum vetustas magna ex parte abolevit, tum eorum negligentia interiit, qui, ut eam literis mandarent, cum illis vixere. Quamobrem mihi in mentem venit, et quas hi res gesserint, et quemadmodum ad eorum majores Mysorum et Ægyptiorum finitimarumque gentium imperium pervenerit, exponere. (2) Ptolemæum quidem Macedones Philippi esse Amyntæ filii, verbo Lagi filium existimant: ejus enim matrem uterum ferentem a Philippo Lago uxorem datam ferunt. Hunc et alia in Asia præclara facinora gessisse memorant: et Alexandro in Oxydracis periclitanti, præ cunctis regis amicis, auxilio fuisse. Eundem etiam, Alexandro mortuo, iis, qui ad Aridæum Philippi filium regnum universum deferebant, restitisse, regnumque in plura imperia dividendi auctorem in primis exstitisse. (3) Quo tempore ipse in Ægyptum profectus, Cleomenem, quem Ægypto præfecerat Alexander, quod Perdiccæ studeret, sibi suspectum occidit: atque iis Macedonibus, quibus negotium datum erat, ut Alexandri cadaver Ægas reportarent, ut sibi illud traderent, persuasit, acceptumque Macedonico ritu Memphi condidit; nihilque omnino dubitans, bellum sibi Perdiccam illaturum, Ægyptum præsidiis firmavit. Perdiccas vero quo speciosiorem expeditioni causam prætexeret, secum adduxit Aridæum Philippi filium, et Alexandrum puerum, Alexandro ex Rhoxane Oxyartæ filia genitum: quum re tamen Ægypti regnum Ptolemæo eripere conaretur. Verum ex Ægypto pulsus, amissa magna ex parte existimatione, quam in bellicis rebus consecutus fuerat, et jam ante in magnam apud Macedones invidiam adductus, a satellitibus suis interfectus est. (4) Ptolemæum vero Perdiccæ cædes ad res gerendas excitavit: Syriam igitur statim et Phœnicen imperio suo adjecit: mox Seleucum Antiochi filium ab Antigono ejectum, ad se confugientem, in fidem recepit. Ad hæc in Antigonum, armis se insolentiam ejus persecuturum professus, bellum movit. Cassandrum Antipatri filium et Lysimachum Thraciæ imperantem ad societatem induxit, quum et Seleuci fugam commemoraret, et Antigoni opes cunctis formidolosas fore, si quid amplius crevissent, moneret. (5) Interea Antigonus bellum utique apparabat, belli tamen fortunam tentare prius non est ausus, quam audita Cyrenæorum defectione Ptolemæum in Libyam movisse renuntiatum est; tunc enim et Syros et Phœnices primo impetu in potestatem suam redegit. Quibus quum Demetrium filium, illum quidem peradolescentem, verum summa virtute et spe juvenem, præfecisset, ipse in Hellespontum profectus est. Sed antequam eo perveniret, quum audisset a Ptolemæo Demetrium prœlio superatum, retro copias egit. Demetrius non prorsus tota 9provincia hosti cesserat; quin et Ægyptiorum non magnam utique manum insidiis oppresserat. Appropinquantem Antigonum Ptolemæus non exspectandum ratus, in suum se regnum recepit. (6) Hieme vero acta, Demetrius in Cyprum cum classe profectus, Menelaum primum Ptolemæi præfectum navali prœlio, deinde Ptolemæum ipsum propius accedentem vicit: mox in Ægyptum fugientem persecutus terra Antigonus, mari Demetrius urgebat. Ptolemæus omni ex parte periculo circumventus, præsidio tamen ad Pelusium constituto, et triremibus e flumine in hostem deductis, ita restitit, ut suum sibi regnum facile tutatus sit. Antigonus quidem ex præsentium rerum difficultate occupandi Ægyptum spem omnem abjecerat: Demetrium tamen cum ingenti exercitu et navibus multis contra Rhodios misit, ut qui se redacta in potestatem suam insula opportuno adversus Ægyptios propugnaculo usurum speraret. Sed Rhodii quum ipsi per se bellica virtute et operibus ac machinis acriter obsistebant, tum illos Ptolemæus omni ope copiisque suis juvabat. (7) Antigonus igitur æque Rhodiensi ac prius Ægyptiaca expeditione infeliciter tentata, non ita multo post contra Lysimachum, Cassandrum, et Seleucum acie dimicare ausus, magnam exercitus partem amisit: ac postea belli adversus Eumenem diuturnitate confectus e vita decessit. Ex omnibus autem, qui Antigonum oppugnarunt, regibus summa fuisse impietate Cassandrum judico: qui quum Antigoni opera Macedoniæ regnum conservasset, non dubitavit viro optime de se merito bellum inferre. (8) Antigono vero mortuo, Ptolemæus Syriam et Cyprum iterum subegit, Pyrrhumque in Thesprotidem Epiri reduxit, et per Magam, Berenices, quam tunc in matrimonio habebat, filium, Cyrenen, quæ a se desciverat, quinto post defectionem anno recepit. Quod si Ptolemæus revera Philippo Amyntæ filio genitus est, intemperantem usque ad insaniam in mulieres amorem a patre nimirum ei quasi hæreditarium fuisse, facile credi potest. Quum enim Eurydicen Antipatri filiam uxorem duxisset, ex eaque liberos etiam suscepisset, Berenices nihilominus, quam Eurydicæ comitem in Ægyptum Antipater miserat, amore captus, filios ex ea quoque genuit. Ex iis Ptolemæum, non ex Antipatri filia, sed ex Berenice genitum, jam prope moriens sibi regni successorem declaravit, a quo Atheniensibus tribus una est.

CAPUT VII.

De Ptolemæo Philadelpho et Maga.

At hic etiam Ptolemæus Arsinoes uterinæ pariter et germanæ sororis amore victus, eam sibi matrimonio adjunxit: atque id non sane ex Macedonum, sed Ægyptiorum, quibus imperabat, lege fecit. Deinde fratrem Argæum insidias sibi comparantem, ut fama est, interfecit. Idem etiam Alexandri cadaver e Memphi deportandum curavit. Alterum quoque fratrem, ex Eurydice natum, quum ab eo Cyprios ad defectionem sollicitari persensisset, de medio sustulit. At Magas, ejus ex eadem quidem matre frater, patre vero Philippo, Macedone illo quidem, 10sed ignobili et plebeio genitus, quum Cyrenæis, quibus a Berenice matre præfectus fuerat, ut a Ptolemæo deficerent, persuasisset, in Ægyptum cum exercitu movit. (2) Ptolemæus, quum aditus ex omni parte munisset, se ad Cyrenæorum impetum sustinendum comparabat: sed ubi Magæ in itinere de Marmaridarum (ea Libyum nomadum gens est) defectione est allatum, Cyrenas agem retroagere cœpit. Quo quum illum persequi Ptolemæus conaretur, id ei fuit impedimento, quod, quum ad sustinendum Magæ impetum et alios mercenarios milites, et Gallorum quattuor ferme millia conducta haberet, et eam manum comperisset de Ægypto occupanda consilia inire, eos in desertam insulam per Nilum deduxit: quo in loco ad unum omnes quum mutuis confossi vulneribus, tam fame enecti periere. (3) Magas vero quum Apamen uxorem duxisset, Antiochi filiam, socero persuadet, ut violato fœdere, quod ejus patri Seleuco cum Ptolemæo ictum fuerat, in Ægyptum invadat. Quod quum Antiochus comparato exercuit moliretur, Ptolemæus in omnes populos, quibus imperabat Antiochus, copias dimisit, quæ imbecilliores excursionibus prædonum more ac populationibus infestos redderent, validiores acie adorirentur. Quod sane consilium omnem in Ægyptum Antiocho proficiscendi facultatem eripuit. Hic ille Ptolemæus est, qui, ut ante exposui, auxiliarem classem Atheniensibus contra Antigonum et Macedonas misit: qua tamen non magnopere ad salutem Atheniensium profectum est. Huic filii ex Arsinoe, non sorore, sed ea, quæ Lysimachi filia fuit, nati sunt. Nam soror, quam sibi matrimonio junxerat, antequam pareret, diem suum obiit: a qua Arsinoitis præfectura Ægypti cognomen accepit.

CAPUT VIII.

De Attalo — variis signis — Demosthene — templis et signis deorum ac hominum — theatro Odeo dicto.

Postulat autem locus, ut etiam, quæ ad Attalum pertinent, exponantur, quum et ipse ex eorum numero sit, a quibus Atticis tribubus cognomina indita sunt. Vir fuit Macedo, Docimus nomine, unus de Antigoni ducibus, qui se postea opesque suas omnes Lysimacho tradidit. Hic Philetærum Paphlagonem eunuchum habuit: a quo quæ gesta fuerint, usque dum defecisset a Lysimacho, et quemadmodum Seleucum in partes pertraxerit suas, inter ea inseram, quæ de Lysimacho erunt commemoranda. Hic autem Attalus Attali quidem filius fuit, fratris Philetæri; regno vero, quo Eumenes, (et ipse frater Philetæri) cesserat, sui patruelis potitus est. Is omnium quæ gessit, maximum illud fuit, quod Gallos in eam, quam etiam nunc tenent, terram a mari confugere coegit.

2. Jam secundum eorum, unde tribus appellatæ sunt, statuas signa deorum spectantur, Amphiaraus, et Pax Plutonem puerum ferens. Ibidem Lycurgus ex ære, Lycophronis filius, positus est; et Callias, qui pacem Græcis, ut Atheniensium plerique memorant, ab Artaxerxe Xerxis filio confecit. Demosthenes etiam, quem in Calauream, ea insula juxta Trœzenem est, Athenienses exilii causa concedere coegerunt: revocatumque 11paulo post, iterum post Lamiacam cladem in exilium misere: (3) quo tempore in eandem insulam reversus hausto veneno interiit. Hunc ex omnibus Græcis exulibus unum ad Antipatrum et Macedonas non traxit Archias. Thurius erat Archias patria. Negotium is nefarium susceperat: nam omnes, qui ante cladem a Græcis acceptam in Thessalia Macedonibus adversati fuerant, captos ad Antipatrum pœnas daturos trahebat. Huc igitur Demosthenis nimius in patriam amor evasit. Quo mihi illud præclare dictum videtur, hominem nimis reipublicæ administrationi deditum et populari aura fidentem haud unquam feliciter diem extremum claudere. (4) Prope Demosthenis statuam Martis est ædes, in qua duo sunt Veneris signa. Martis Alcamenes, Minervæ signum Parius vir fecit, Locrus nomine. Ibidem est etiam Enyûs (Bellonæ) signum, Praxitelis filiorum opus. Ad templum adstant Hercules, et Theseus, et Apollo tænia comam redimitus. Virorum autem statuæ sunt Calades (?), quem legumlatorem (?) Athenienses perhibent, et Pindarus, qui, quod Athenienses carmine laudavit, et statuam et alia meruit præmia. (5) Neque longe sunt Harmodius et Aristogiton Hipparchi interfectores: cujus facinoris causam et modum alii explicarunt. Ex his statuis aliquot Critius, antiquiores fecit Antenor. Ac quum has Xerxes, urbe Athenarum capta, quam cives deseruerant, cum alia præda asportasset, Antiochus postea Atheniensibus remisit.

6. In theatri vero quod Odeum vocant ipso vestibulo Ægyptiorum regum sunt statuæ: quibus est omnibus idem Ptolemæi nomen, inter eos discrimen faciente cognomine. Namque alium Philometora, Philadelphum alium appellarunt: at Lagi filio Soteris (Servatoris) cognomentum Rhodii dedere. Quorum unus Philadelphus est, cujus a nobis mentio, quum sermo de iis esset, a quibus tribubus sunt nomina, facta est. Huic Arsinoes sororis apposita est statua.

CAPUT IX.

De Ptolemæo Philometore et matre Cleopatra — Lysimacho et Thracibus — Hieronymo Cardiano.

At qui Philometor est dictus, octavus est a Ptolemæo Lagi filio. Id autem cognominis per illusionem nactus est. Neque enim regum quisquam fuit unquam ex omnibus, quem majori mater odio prosecuta fuerit: hunc enim, majorem quamvis natu, ad regnum vocari non est passa, et, ut in Cyprum vivente patre ablegaretur, effecit. Cujus in filium acerbitatis quum alias fuisse causas Cleopatræ memorant, tum quod Alexandrum natu minorem sibi obsequentiorem fore sperabat: (2) ob eamque rem primum, ut eum Ægyptii regem crearent, suadebat: deinde, quum repugnante plebe id assequi nequisset, in Cyprum Alexandrum misit, prætoris quidem nomine, re vero, ut per eum Ptolemæo formidolosior esset ipsa. Postremo ex omni eunuchorum 12numero, quos amantissimos esse sui putabat, saucios in concionem produxit, Ptolemæum insimulans et insidias sibi fecisse, et eunuchos vulneribus fœdasse. Qua re Alexandrini commoti, non multum abfuit, quin Ptolemæum impetu facto opprimerent: sed quum ille navi se e periculo proripuisset, haud ita multo post e Cypro reversum Alexandrum regem appellant. (3) Digna autem facinore pœna Cleopatram consecuta est: eam enim Alexander, quem suis ipsa consiliis ad regnum evexerat, peremit. Quo scelere detecto, quum civium metu aufugisset Alexander, Ptolemæus in Ægyptum rediit: atque iterum regno potitus Thebanis, quod ab ipso defecerant, bellum intulit: ac tertio a defectione anno in potestatem suam redactos tam graviter multavit, ut, qui ante Græciæ ditissimos quosque, templum Delphicum et Orchomenios, opibus superarent, nullum pristinæ fortunæ vestigium retinuerint. Ipsi quidem Ptolemæo, non ita multo post suo fato defuncto, pro multis ejus erga se meritis, quæ nihil necesse est exponere, Athenienses posuerunt æneam statuam tam ipsi quam Berenicæ, quæ liberorum sola illi e legitimo toro suscepta fuerat. (4) Post Ægyptios vero reges Philippo et ejus filio Alexandro statuæ positæ sunt: quorum res gestæ majores fuere, quam ut aliis de rebus susceptæ historiæ inseri debeant. Ægyptiis quidem regibus ad veri honoris monumentum, utpote bene de se meritis, præmia sunt constituta: Philippo vero et Alexandro adulatione potius multitudinis, quandoquidem etiam Lysimacho, non tam ejus ducti studio quam temporibus consulentes, eundem honorem habuerunt.

5. Fuit Lysimachus natione Macedo, Alexandri satelles, quem rex ira incensus in eandem cum leone cavam conjici jusserat: sed quum ab eo bestiam exanimatam intellexisset, viri perpetua admiratione virtutem prosecutus, eodem illum, quo optimum quemque e Macedonibus, loco esse voluit. Mortuo vero Alexandro, ei Thraciæ parti, quæ Macedoniæ finitima est, imperavit, quam Philippus etiam ante et Alexander tenuerant. Est autem ea regio non sane magna: sed reliqua Thracia adeo hominum multitudine abundat, ut, nisi forte Galliam excipias, cuivis nationi hominum frequentia anteponi posse videatur: quod in causa fuit, ut universam ante Romanos nemo imperio suo adjecerit. Nunc autem et Thracia tota, et quicquid Gallici nominis est, Romano imperio paret: sed Galliæ bene cultas tantum partes, quibus imperarent, dignas judicantes, reliquas, quæ nulli usui visæ sunt, quod aut immodicis frigoribus aut soli sterilitate laborarent, consulto missas fecerunt. (6) Tum igitur Lysimachus, e finitimis primos Odrysas bello est aggressus: deinde in Dromichæten et Getas profectus, quum prœlium initum esset cum hominibus et rei bellicæ nequaquam imperitis et numero multo superioribus, fuga se e summo periculo, in quod res suas omnes deduxerat, eripuit. In ea pugna Agathocles ejus filius, paterno ductu militaris disciplinæ rudimentis tunc primum assuescens, a Getis captus est. Quare Lysimachus aliis etiam prœliis nihilo secundioribus belli fortunam expertus, et, quod filius in hostium potestatem venisset, minime levem cladem numerans, cum Dromichæte pace facta, temporum maxime necessitati obtemperans, 13ei et filiam despondit, et ea Thraciæ parte cessit, quæ trans Istrum est. Sunt qui non Agathoclem, sed ipsum Lysimachum ab hostibus captum fuisse dicant, deinde ab Agathocle iis conditionibus, quas diximus, fœdere cum Getis icto, liberatum. Ut vero rediit, Agathocli Lysandram, Ptolemæi ejus, qui Lagi filius erat, et Eurydices filiam, uxorem duxit. (7) Classe etiam in Asiam trajecit, et cum sociis Antigoni regnum destruxit. Præterea eam, quam nunc quoque Ephesii mari proximam incolunt, urbem condidit: in quam Lebedios et Colophonios, eorum urbibus eversis, deduxit. Eas vero urbium excisiones Phœnix iamborum scriptor deplorat. Nam Hermesianactem, qui elegos scripsit, ad illud usque tempus superstitem fuisse non crediderim: neque enim is in aliqua carminum suorum parte excisam Colophonem non deflesset. At Lysimachus Pyrrhum quoque Æacidæ filium bello est adortus. Ejus namque ab Epiro profectione observata, quum sæpe ille domo abesse consuesset, et reliquam Epirum hostilem in modum populatus est, et ad regum sepulcra pervenit. (8) His addit Hieronymus Cardianus, quod ut credam, adduci non possum: Lysimachum, eductis e terra defunctorum conditoriis, ossa dissipasse. Sed hic ipse Hieronymus et alioquin eo quo in reges flagrabat odio ductus scripsisse creditur, quum unum tamen Antigonum multis idem et haudquaquam debitis laudibus exornet; et hæc illum de regum Epiri monumentis a Macedone viro destructis ad calumniam commentum, omni modo apparet. Nesciebat fortasse Lysimachus, eos non Pyrrhi solum, sed Alexandri etiam majores eosdem fuisse, quum Alexander maternum genus ab Epiro, atque adeo ab Æacidis duceret. Argumento est præterea inter Pyrrhum et Lysimachum non multo post conciliata societas, nulla per bellum injuria fuisse inter ipsos ad reditum in gratiam spem interclusam. Sed Hieronymus et alias forsan habuit cum Lysimacho simultatis causas, et eam procul dubio maximam, quod ille, Cardianorum urbe eversa, pro ea Lysimachiam in Isthmo Thraciæ Chersonesi condiderat.

CAPUT X.

De Lysimachi bellis cum Demetrio et Pyrrho gestis — de Lysimachi infelici matrimonio et morte.

Et Lysimachus quidem, quantisper Aridæus, et post eum Cassander ejusque liberi regnarunt, a Macedonum amicitia non discessit: ubi vero Demetrius Antigoni filius regnum adeptus est, ne se ille bello provocaret, metuens, prior contra eum arma movit. Noverat enim paternum ei esse, de promovendo imperio semper cogitare. Ut primum igitur illum in Macedoniam profectum, Alexandro Cassandri filio, a quo accersitus fuerat, interempto, ejus regno potitum comperit, probabilem belli causam nactus, (2) ad Amphipolim cum Demetrio congressus, parum abfuit quin Thraciæ quoque regno excideret. Verum Pyrrhi auxiliis confirmatus et regnum retinuit, et Nestiis deinde ac Macedonum parti imperavit. Nam Pyrrhus cum exercitu veniens ex Epiro, dum Lysimachi rebus pro tempore studeret, 14majorem Macedoniæ sibi partem vindicaret. Ac quum in Asiam Demetrius contra Seleucum trajecisset, quantisper nihilo inferior armis fuit Demetrius, in Lysimachi societate Pyrrhus perstitit: ubi vero Demetrius in Seleuci potestatem venit, dissoluta est inter hos amicitia. Bello itaque utrinque comparato, Lysimachus, Antigono Demetrii filio et Pyrrho ipso multo superior discessit, et Macedonia potitus est, et Pyrrhum in Epirum redire coegit. (3) Multæ vero solent ex amore hominibus exsistere calamitates. Hic enim Lysimachus quum natu jam grandior esset, et quum ipse susceptis liberis fortunatus haberetur, tum vero Agathocli filio ex Lysandra liberi geniti essent, Arsinoen tamen Lysandræ sororem sibi matrimonio adjunxit. Eam, quum timeret, sui ne filii, mortuo Lysimacho, in Agathoclis potestate essent, de Agathoclis cæde consilia inisse ferunt. Sunt qui scriptum reliquerint, Arsinoen Agathoclis amore captam, quumque ad obsequium adolescens pellici non potuisset, ab ea per insidias de medio sublatum. Narrant etiam Lysimachum postea tam audax facinus uxorem ausam cognovisse, sed nihil ei profuisse amicis penitus orbato. (4) Ejus itaque permissu ab Arsinoe interempto Agathocle, Lysandra ad Seleucum profugit, secum ducens et filios et fratres suos, qui * ad Ptolemæum confugerunt. Fugientibus vero se comitem addidit Alexander, Lysimachi ille quidem, sed ex Odrysiade uxore filius. Hi quum Babylonem pervenissent, a Seleuco, ut bellum contra Lysimachum susciperet, supplices contenderunt. Eodem vero tempore et Philetærus, cui omnis Lysimachi pecunia commissa erat, Agathoclem interfectum dolens, et quæ ab Arsinoe exspectari poterant metuens, Pergamum supra Caicum occupat, atque inde per legatum se pecuniamque omnem Seleuco tradit. (5) Quod ubi Lysimacho nunciatum fuit, statim in Asiam trajicit, ac bellum prior Seleuco infert: collatis vero signis cum eo congressus in ipso prœlio, magna clade accepta, occubuit. Ejus cadaver a Lysandra multis cum precibus impetratum Alexander Lysimachi filius ex Odryside (ut ante dixi) sustulit, et in Chersonesum deportatum sepulturæ mandavit, eo in loco, quo nunc etiam inter Cardiam vicum et Pactyam insignis ei tumulus exstat. Et hæc quidem a Lysimacho gesta sunt.

CAPUT XI.

De Pyrrhi genere — Epirotarum regno — Pyrrhi expeditionibus.

Apud Athenienses autem Pyrrhi etiam conspicitur effigies, cui cum Alexandro Magno sola generis propinquitas intercessit. Nam Pyrrhus Æacida Arybbæ filio, Olympiade vero Neoptolemi filia Alexander genitus est. Neoptolemo et Arybbæ pater fuit Alcetas Tharypi filius. A Tharypo autem retro ad Pyrrhum Achillis quindecim sobolis gradus numerantur. Is enim primus Ilio exciso, omisso in Thessaliam 15reditu, in Epirum appulit, atque ibi Heleni vatis monitu consedit. Cui quum nulla ex Hermione proles esset, ex Andromache tres suscepti sunt filii, Molossus, Pielus, et natu minimus Pergamus. Ex eadem vero Cestrinum Helenus genuit, quum ei Andromache, Delphis Pyrrho interfecto, nupsisset. (2) Quum autem Helenus moriens Molosso Pyrrhi filio regnum reliquisset, Cestrinus, collecta Epirotarum manu voluntaria, quæ supra Thyamin fluvium est, regionem tenuit. At Pergamus quum in Asiam trajecisset, Arium in Teuthrania dominantem, singulari de imperio certamine dimicans, occidit, et urbi, quod etiam nunc manet, ex suo nomine cognomentum dedit. Ceterum Andromachæ, quæ filium secuta est, ibidem in urbe adhuc exstat heroum. Pielus vero in Epiro mansit, ad quem, minime vero ad Molossum, Pyrrhus Æacidæ et majores ejus originem referunt. (3) Fuit autem etiam Epiri imperium usque ad Alcetam et Tharypum in unius regis potestate. Sed Alcetæ filii inter se dissidentes non prius concorditer regnarunt, quam æqualiter inter se regnum diviserunt. Postea vero Alexandro Neoptolemi filio in Lucania exstincto, Antipatri metu in Epirum reversam Olympiadem Æacides Arybbæ filius quum aliis est officiis prosecutus, tum vero eam suis copiis juvit ad bellum cum Aridæo et Macedonibus gerendum, atque id invitis etiam ac sequi recusantibus Epirotis. (4) Olympias victoriam adepta, multa in morte Aridæo inferenda, pluraque ac magis nefaria, dum Macedonas insectatur, immanitatis exempla edidit: quorum paulo post graves quidem, sed meritas videtur Cassandro pœnas dedisse. Hujus igitur feminæ invidia Æacidæ, quo minus statim ab initio in regnum ab Epirotis reciperetur, maxime obfuit. Nam quum postea æquis jam et placatis uteretur, Cassander illi iterum est adversatus quin in Epirum rediret. Ac pugna quidem inter Philippum Cassandri fratrem et Æaciden ad Œniadas commissa, Æacides ex vulnere non ita multo post de vita decessit. (5) Alcetam deinde Arybbæ quidem filium, et Æacidæ fratrem natu grandiorem, Epirotæ regnare jusserunt, hominem plane impotentis iracundiæ, ob eamque causam a patre ejectum. Hunc, quum regnum inisset, more ingenii sui denuo furentem cives noctu adorti cum filiis opprimunt. Quo de medio sublato, Pyrrho Æacidæ filio regnum restituunt. Ei ad regnum primum accedenti Cassander bellum intulit, homini peradolescenti et qui imperium suum nondum firmiter instruxisset. At Pyrrhus Macedonibus in fines suos jam invadentibus, in Ægyptum ad Ptolemæum Lagi filium se contulit; a quo filiam ex eadem, qua ceteri Ptolemæi liberi, matre susceptam in matrimonium accepit et cum classe Ægyptiorum est in regnum reductus. (6) Regno igitur jam constituto, in Corcyræos primum arma movit: quorum quum insulam finibus suis ex adverso sitam videret, ne aliquando hostibus pro statione esset, metuebat. Quas autem post captam Corcyram a Lysimacho clades acceperit et quemadmodum pulso Demetrio 16Maconedoniæ ad illud usque tempus imperarit, quo rursus a Lysimacho pulsus est, quæ rerum a Pyrrho usque ad illud tempus gestarum fuerint maximæ, quum de rebus Lysimachi ageremus, exposuimus. (7) Græcorum vero neminem ante Pyrrhum bellum Romano imperio intulisse satis constat. Nam a Diomede quidem et Argivis, qui Diomedem secuti sunt, Æneas nulla narratur esse pugna lacessitus. Atheniensibus certe et alias orbis terræ partes et universam Italiam armis opprimere cogitantibus, Syracusana clades, quo minus cum Romanis belli fortunam experirentur, impedimento fuit. Denique Alexander Neoptolemi filius, Pyrrhi gentilis, natu eo grandior, in Lucanis ante e vita excessit, quam poteruit cum Romanis signa conferre.

CAPUT XII.

De Pyrrhi bello contra Romanos — de elephantis et ebore — de Pyrrhi bello contra Carthaginienses.

Pyrrhus itaque primus omnium e Græcia adversus Romanos ultra Ionium mare copias transportavit, a Tarentinis ille quoque accersitus. Ii enim quum bellum diuturnum cum Romanis gessissent, jamque se illis impares intelligerent, devincta sibi prius beneficiis Pyrrhi voluntate, quod eum Corcyræos oppugnantem navalibus copiis juverant, per legatos regi, ut socia arma secum jungeret, persuaserunt, maxime eo quod docebant Italiam toti Græciæ felicitate præstare, nec esse satis æquum, se amicos et supplicum more auxilia rogantes, iniquissimis temporibus suis deseri. Hæc exponentibus legatis, Trojani belli eventus Pyrrho in mentem veniebat, ex animi sententia omnia eventura, quando ipse ab Achille originem ducens adversus Trojanorum coloniam arma sumturus esset. (2) Ut vero primum in Italiam trajicere statuit, quæ hominis erat in rebus gerendis alacritas, naves statim longas instruxit, navigiaque opportuna ad equos et milites transvehendos, ut præsto essent, curavit. Libri exstant non sane illustrium auctorum, qui RERUM GESTARUM COMMENTARII inscripti sunt: quos dum lego, Pyrrhi quum alacritatem, quam in prœliis præ se tulit, tum providentiam, qua se ad futuras dimicationes comparavit, non possum non magnopere admirari. Nam priusquam Romani rescierint, in Italiam classe transmisit: et quum jam appulisset, non prius adesse eum Romani animadvertere, quam, commissa cum Tarentinis pugna, se ille cum exercitu inopinato ostendit, factoque repente impetu, hostium, ut par fuit, agmen turbavit. (3) Ac tunc quidem, quum se Romanis haudquaquam acie parem esse intelligeret, elephantos compararat, quos inter prœliandum in illos immitteret. Belluas autem has primus ex Europæ principibus Alexander, Poro et Indis devictis, in potestate habuit. Quo mortuo, et alii reges, et plurimas Antigonus sibi comparavit. Pyrrhus vero in pugna, quam cum Demetrio commisit, elephantos aliquot cepit. Ii quum ad Tarentum in mediam irrupissent aciem, non parum Romanos exterruere, plerisque aliud quam belluas esse existimantibus. (4) Ebur enim hominum opere et arte priscis temporibus expoliri solitum norant haud dubie multi: bestias autem ipsas, priusquam Macedones in Asiam trajicerent, 17præter Indos et Libyas finitimosque illis populos, nulli viderant. Quod ipsum ex Homero quoque apparet, qui quum regum lectos et opulentiorum inter hosce domos ebore ornatas dixerit, belluæ tamen nusquam mentionem facit. Quod si autem elephantem vidisset aut de eo quicquam audisset, antiquius opinor duxisset hoc, quam Pygmæorum et gruum pugnam commemorare. (5) Pyrrhum post hæc in Siciliam Syracusanorum avocavit legatio. Nam quum Carthaginienses classe in Siciliam invasissent jamque omnes Græci nominis urbes ad vastitatem redegissent, ac postremo ipsas Syracusas, quæ sola civitas adhuc incolumis erat, circumsederent, Pyrrhus, de Syracusanorum legatis re cognita, Tarentum Italicamque omnem oram missam fecit. In Siciliam vero quum transisset, barbaris repulsis Syracusas obsidione liberavit. Deinde quamvis Carthaginienses navali disciplina, quippe qui essent e Tyro Phœnices oriundi, barbaris plane ceteris præstare intelligeret, cum illis tamen, solis Epirotarum copiis fretus, confligere navibus non dubitavit. Epiri certe ne post captum quidem Ilium maxima pars aut mare norat, aut salsis escis vescebatur: cujus mihi rei Homerus in Odyssea testis est:

CAPUT XIII.

De Pyrrhi expeditione contra Antigonum, et duce Cleonymo contra Spartanos — de Pyrrhi morte — de simili vitæ Æacidarum exitu.

At enim victus navali prœlio, cum iis, quæ a clade superfuerant, navibus Tarentum se recepit: ubi rebus suis vehementer attritis, de fuga, quum sibi per Romanos sine pugna discedere minime liciturum speraret, tale cepit consilium. Quum e Sicilia reversus cladem accepisset, legatos cum literis ad Asiæ reges, et ad ipsum Antigonum dimisit, ab aliis pecuniam, ab aliis auxilia, ab Antigono veru utrumque exposcens. Quum legati revesi literas ei reddidissent, Epirotarum et Tarentinorum principes in concionem vocat: ibi quas acceperat literas non recitavit, sed propediem affutura auxilia affirmavit. Quum percrebuisset igitur fama in Romanorum etiam exercitu, et e Macedonia et ex Asia magna Pyrrho auxilia adventare, nihil illi novi moliri ausi sunt. Pyrrhus vero ea, quæ consuta est, nocte ad montes, quæ Ceraunia vocant, classe transvectus est. (2) Mox ab Italica clade quum paululum conquiesset, milite confirmato, Antigono statim bellum indixit, quum et alia ei crimini daret, et illud maxime, quod suam, dum in Italia cum exercitu esset, nullis missis auxiliis, spem frustratus esset: atque Antigoni quidem quum proprias copias, tum Gallorum mercenarias, fudit fugavitque, et ad maritimas usque urbes persecutus est. Ex ea victoria superiorem Macedoniam et Thessaliam in ditionem suam redegit. Prœlii certe magnitudinem et Pyrrhi victoriam, quanta fuerit, declarant Gallorum scuta in Itoniæ Palladis templo, quod 18inter Pheras et Larisam est, dicata, cum epigrammate hujusmodi:

Hæc quidem illic. In Dodonæi autem Jovis templo ipsorum Macedonum scuta suspendit, cum inscriptione tali:

(4) At enim quum parum abesset quin totam Pyrrhus Macedoniam subigeret, etsi unus erat omnium ad præsentes occasiones arripiendas paratissimus, Cleonymus tamen eum a Macedonia in Peloponnesum avocavit. Patria quidem Spartanus fuit Cleonymus; cum exercitu tamen in Lacedæmoniorum fines hostiliter invasit. Ejus rei causam, quum Cleonymi genus percensuero, exponam. Pausanias, qui Græcis ad Platæam dux fuit, Plistoanactem filium reliquit. Hic alterum Pausaniam genuit: cujus Cleombrotus filius fuit, is qui in Leuctrica pugna dimicans adversus Thebanorum ducem Epaminondam occubuit. Huic duo fuere filii, Agesipolis et Cleomenes. Mortuo autem sine liberis fratre, Cleomenes regnum obtinuit: (5) qui Acrotatum majorem, et Cleonymum natu minorem genuit. Quum autem Acrotatus prius, nec multo post Cleomenes diem suum obissent, inter Areum Acrotati filium et Cleonymum de regno orta est contentio. * quocumque demum modo sibi Cleonymus vindicaturus, Pyrrhum in patrios fines induxit. Lacedæmonii quidem ante Leuctricam cladem nullum unquam belli adversum casum experti fuerant, eoque se nunquam pedestri pugna victos gloriabantur. Nam Leonidæ, parta fere victoria, quo minus Persas ad internecionem deleret, fatigati longa pugna militis robur defuisse asserebant: et quæ Athenienses Demosthene duce ad Sphacteriam insulam gessissent, belli potius furtum quoddam, quam victoriam fuisse. (6) Prima illis illata est in Bœotiis clades: alteram, qua majorem in modum opes eorum afflictæ sunt, ab Antipatro et Macedonibus acceperunt. Jam tertiam eorum finibus calamitatem intulit insperantibus a Demetrio concitatum bellum. Quum vero jam quarto Pyrrhum cum infesto exercitu fines ingressum viderent, obviam illi, assumtis in societatem Argivis et Messeniis, venere. Quos quum Pyrrhus prœlio vicisset, parum omnino abfuit quin eodem impetu urbem caperet: sed quum agrum populationibus infestum reddidisset, prædamque inde magnam egisset, paululum temporis requieti dedit. Interea Lacedæmonii ad sustinendam oppugnationem se confirmabant, quum Sparta jam ante, Demetrio oppugnante, præaltis fossis et validissimis quibusque operibus munita esset: quaque facilior aditu erat, propugnacula etiam excitata erant. (7) Dum hæc aguntur, Pyrrho Spartano bello occupato, Antigonus, 19quum Macedonum urbes præsidiis et munitionibus firmasset, in Peloponnesum copias duxit, quippe qui sciret, Pyrrhum Lacedæmone et Peloponnesi parte subacta in Epirum non statim rediturum, sed in Macedoniam ad persequendum ibi bellum esse reversurum. Quum autem ex Argis in Laconicum agrum Antigonus exercitum esset immissurus, ipse Pyrrhus ad Argos jam accesserat. Ibi inito prœlio victor Pyrrhus fugientes in urbem persecutus est. Ubi, quum ejus exercitus, ut fere fieri solet, in diversa abisset, (8) repugnantibusque acriter hostibus pro templis, ædibus, angiportis, aliisque urbis locis, Pyrrhus a suis relictus est et in capite vulnus accepit. Ferunt eum tegulæ ictu, a muliere dejectæ, interiisse. Argivi vero non mulierem illam, sed Cererem assumta mulieris forma fuisse, affirmant. Et hæc quidem illi de Pyrrhi morte: quod et Lyceas prodidit, qui carminibus epicis indigenarum res conscripsit. Est præterea Argis, quo loco Pyrrhus cecidit, ex oraculo Cereri erectum fanum: et in eo Pyrrhus ipse sepultus est. (9) Illud vero maxime mihi mirandum videri solet, (tres?) ex Æacidarum gente et nomine divinitus oblata nece occubuisse: Achillem siquidem Homerus memoriæ prodidit ab Alexandro Priami filio et Apolline interfectum; Pyrrhus vero, ejus filius, Pythiæ jussu Delphis occisus est; huic denique Æacidæ filio, quale et Argivi dicunt et Lyceas cecinit, mortis genus obtigit. De ejus tamen cæde non satis congruunt quæ scripsit Hieronymus Cardianus: quem scilicet cum rege viventem in ejus gratiam scribere maxime fuit necesse. Nam si Philistus venia dignus habetur, qui quum Syracusas se restitutum iri speraret, multa Dionysii flagitia dissimulavit, Hieronymo certe multa ad Antigoni gratiam scribenti venia danda. Et huc quidem Epirotarum potentia evasit.

CAPUT XIV.

De memorandis artis operibus in Odeo — Triptolemo — Epimenide et Thalete — Æschyli epitaphio — Minerva — cultu Veneris Cœlestis.

Quum vero Athenis Odeum introieris, et alia spectatu digna et Bacchum conspicies. Juxta quod fons est, quem Enneacrunon (novem scaturiginum) vocant, ita a Pisistrato exornatum. Putei quidem passim in urbe multi, hic autem unicus est fons. Templa vero supra fontem duo sunt: unum Cereris et Proserpinæ: in altero Triptolemi signum est; de quo quæcunque dicuntur, omissis quidem, qui de Deiope jactantur sermonibus, exponam. (2) Inter Græciæ populos maxime de antiquitate et deorum muneribus sibi concessis cum Atheniensibus certant Argivi, non aliter atque inter barbaros cum Phrygibus Ægyptii. Memoriæ itaque proditum est, Cererem Argos venientem a Pelasgo hospitio acceptam: ibi ex Chrysanthide de filiæ raptu cognovisse. Post hæc Trochilum sacrorum antistitem ab Agenore sibi infesto Argis pulsum in Atticam venisse: quumque Eleusine uxorem duxisset, Eubuleum et Triptolemum genuisse. 20Hæc Argivi. Athenienses vero et qui apud eos norunt ** Triptolemum Celei filium fuisse, qui primus sationem et frugum cultum tradiderit, dicunt. (3) At Musæus carminibus, si modo ea Musæi sunt, Triptolemum Oceani et Terræ filium prodidit: et Orpheus (quanquam et ea Orphei esse ut credam, adduci non possum), Eubuleo et Triptolemo Dysaulen patrem fuisse; eos a Cerere frumenta serendi rationem accepisse, quod ex illis primum Ceres filiæ raptum cognovisset. Chœrilus autem Atheniensis in ea fabula, cui Alope nomen est, Cercyonem et Triptolemum fratres fuisse, ex Amphictyonis filia natos, scripsit: et Triptolemo quidem Rarum, Cercyoni Neptunum patrem fuisse. Longiore vero oratione conantem singula persequi et omnia, quæ de templo, cui Eleusinio nomen est, commemorari possent, planius explicare, quædam me visa per somnum species deterruit. Ad ea igitur redeo, quæ palam narrare nulla religione prohibeor. (4) Pro ejus templi foribus, quo loco etiam Triptolemi signum est, bos ænea spectatur, ita ornata ut victimæ quæ ad aram trahuntur. Ibidem sedentem videas Epimenidem Gnosium: quem, quum in agrum exisset, in spelunca somno oppressum memorant, neque prius experrectum, quam annos quadraginta obdormivisset: postea vero et heroicos versus fecisse, et quum alias urbes, tum Athenas lustrasse. Quod ipsum apud Lacedæmonios sedata pestilentia fecit Thales, Epimenidis tamen neque propinquus, neque civis, quum illum Gnosium, hunc Gortynium fuisse dicat Polymnastus Colophonius in eo carmine, quod de Thalete Lacedæmoniis fecit. (5) Paulo hinc longius Eucleæ delubrum, de Persarum, qui Marathonem occuparant, manubiis dicatum. Nullam autem fuisse victoriam, qua sint magis Athenienses gloriati, quam ea, quam ex Marathonia pugna sunt adepti, hinc præcipue ut credam adducor, quod Æschylus, quum prope jam esset ut e vita decederet, vir tanta in poesi nominis celebritate, cujus virtus navalibus prœliis ad Artemisium et Salaminem enituerat, de ceteris quidem nihil memoravit, sed suum et paternum patriæque nomen inscripsit, et Marathonium saltum Persasque, qui illuc descenderint, suæ testes virtutis citat.

6. Supra Ceramicum et porticum, quæ regia dicitur, Vulcani est fanum: in quo quod Minervæ positum sit signum, nihil sane mirabar, quum ad ea, quæ de Erichthonio vulgo traduntur, animum referrem. Deæ vero signum quod glaucos habeat oculos, Libycam de ea re fabulam comperio: Minervam Neptuni et Tritonidis Paludis filiam esse, atque ideo glaucos illi itidem, ut Neptuno, oculos esse. (7) Non longe abest Cœlestis Veneris templum; quam primi omnium hominum Assyrii coluere: deinde Paphii in Cypro, et Phœnicum qui in Palæstina Ascalonem urbem incolunt; Phœnices cum Cytheriis communicarunt. Athenis vero eam religionem induxit Ægeus, quum Veneris ira et sibi problem non obtigisse et sororibus calamitatem immissam putaret: nam illo tempore prolem nondum habebat. Quod ætate nostra exstat deæ signum ex Pario lapide, Phidiæ opus est. Sed 21Athmonensium apud Athenienses curia est: cujus curiales multo ante Actæum Porphyrionem regnasse ferunt, ab eoque, quod apud ipsos est, Cœlestis Veneris templum dedicatum. Sed et alia longe diversa ab iis, quæ communi urbis opinione recepta sunt, per curias jactantur.

CAPUT XV.

De porticu Pœcile dicta et de picturis in ea.

Pergentibus vero ad eam porticum, quæ a picturæ varietate Pœcile dicitur, Mercurius æneus in conspectu est, quem Forensem vocant. Prope porta est, ad quam tropæum ab Atheniensibus erectum, iis nempe, qui Plistarchum Cassandri fratrem, cui ille equitatum suum et conductitium militem commiserat, equestri certamine fuderunt. In ipsa autem porticu Atheniensium primum acies in Œnoe, Argivi agri vico, adversus Lacedæmonios instructa. Expressa vero res est non ad pugnæ jam effervescentis effigiem, quum quisque pro se virtutis documenta dare contendit, sed accedere adversæ acies videntur et jam cominus congredi. (2) In medio autem pariete Athenienses sunt Theseo duce cum Amazonibus dimicantes. Hæ vero solæ ex omnibus feminis nulla unquam clade deterreri potuerunt, quin belli novam semper aleam subirent: siquidem Themiscyra expugnata ab Hercule, et copiis, quas contra Athenienses miserant, deletis, nihilominus ad Trojam cum Atheniensibus ipsis et universis Græcis pugnaturæ venerunt. Post Amazones Græcos cernas Ilium exscindentes, et reges ob Ajacis in Cassandram nefarium facinus in unum congregatos: quo in loco tum ipse Ajax, tum captivarum agmen mulierum, et inter ceteras Cassandra ipsa picta est. (3) In extremo picturæ loco sunt, qui in Marathone pugnarunt: ex Bœotis Platæenses, et item Attici nominis omnes cum barbaris congrediuntur. Spectatur autem hic quidem in pugnando par in utraque acie alacritas: ubi vero in pugnæ veluti penetralia intratum est, fugientes videas barbaros et se in paludem trudentes. In ipso operis fine Phœnissæ naves sunt, et barbarorum, qui in eas se conjecerant, a Græcis facta cædes. Ibidem et Marathon heros est pictus, a quo campus nomen habet. Theseus quoque tanquam ex terra prodiens; Minerva item et Hercules: a Marathoniis enim Herculi primis, ut ipsi memorant, honores habiti sunt. Inter pugnantium imagines maxime illustres sunt, Callimachus, qui ab Atheniensibus Polemarchus electus fuerat; inter duces, Miltiades; et Echetlus heros, cujus posterius mentionem faciam. (4) Eodem in loco ænei clypei infixi sunt cum inscriptione, Scionæorum eos et auxiliariorum esse. Qui vero pice obliti contra temporis et rubiginis injurias sunt, eos clypeos de Spartanis esse dicunt in Sphacteria insula captis.

De signis ante porticum Pœcilen dictam — Seleuci signo, rebus gestis ac morte.

Ante porticum statuæ sunt æneæ, Solon qui Atheniensibus leges dedit, nec procul ab eo Seleuci statua, cui haud obscura prodigia futuram felicitatem significarunt. Quum enim ex Macedonia cum Alexandro profecturus Pellæ Jovi sacrificaret, ligna aris imposita ultro ad dei simulacrum accesserunt, nullisque subjectis ignibus accensa sunt. Mortuo vero Alexandro, hic ipse Seleucus Antigonum Babylona advenientem timens, ad Ptolemæum Lagi filium confugit. Mox Babylona reversus, Antigoni exercitum fudit, ipsumque Antigonum occidit: ac deinde victum prœlio Demetrium Antigoni filium cepit. (2) Quæ quum illi omnia prospere evenisset, ac non ita multo post Lysimachi opes corruissent, omne Asiæ imperium Antiocho filio tradidit, ipse magnis itineribus in Macedoniam rediit. Et exercitus Seleuci tam Græcorum quam barbarorum copiis constabat. At Ptolemæus Lysandræ frater, qui a Lysimacho ad Seleucum confugerat, vir tanta in rebus gerendis alacritate, ut Ceraunus (Fulmen) sit cognomento appellatus, quum Seleuci exercitus Lysimachiam attigisset, eum dolo occidit. Omnem vero ejus pecuniam quum regibus (militibus?) diripiendam tradidisset, Macedoniæ regno ipse potitus est: deinde primus ex omnibus, quos novimus, regibus acie cum Gallis congredi ausus, a barbaris illis interfectus est: Macedoniæ vero regnum Antigonus Demetrii filius recuperavit. (3) Seleucum quidem justitia et pietate erga deos reges omnes antecelluisse facile credo: quippe qui Apollinem æneum Milesiis a Xerxe ademptum et Ecbatana in Medis asportatum, in Branchidas reportandum curavit. Et quum condita Seleucea ad Tigrin fluvium, in eam Babylonios inquilinos deduceret, neque muros Babylonis demolitus est, neque Beli templum evertit, et Chaldæis, ut proxima templo loca inhabitarent, permisit.

CAPUT XVII.

De Misericordiæ ara in foro — aliis hujusmodi virtutum aris — gymnasio Ptolemæi et signis in eo — Thesei templo et picturis in eo — Minoe et Theseo — varia de Thesei morte narratione.

In foro et alia sunt opera non omnibus nota et Misericordiæ ara: cujus numini, quod magna habeat in hominum vita et casuum varietate momenta, soli Græcorum honorem habent Athenienses. Neque vero illi majorem quam ceteri in homines humanitatem, ac non in deos etiam religionem præ se ferunt. Est enim sua apud illos Pudori, et Famæ, et Alacritati ara. Id ex eo luculenter potest perspici, quod qui ceteros homines pietatis studio superant, eos par fortunæ benignitas comitari solet. (2) In gymnasio, quod Ptolemæi a conditore nuncupatum a foro non longe abest, lapidei sunt (Hermæ, qui spectentur, sane digni: Ptolemæi quoque ex ære statua: Jubæ etiam Libys, et 23Solensis Chrysippi ibi sunt statuæ. Prope ad gymnasium Thesei templum, in quo hæc picta sunt: Atheniensium contra Amazones pugna, quæ et in Minervæ clypeo et in Olympii Jovis basi incisa est. Picta in eodem Thesei templo est etiam Centaurorum et Lapitharum rixa, ubi Theseus Centaurum jam occidit, quum inter alios æquo Marte pugna committi videatur. Quæ in tertio inest pariete pictura, non satis iis, qui, uti res gesta sit, non didicerint, cognita esse potest, quum et vetustas aliqua aboleverit, et Micon non fuerit pingendo totam rem persecutus. (3) Minos quum Theseum ceteramque puerorum manum in Cretam abduceret, amore Peribœæ captus est: cujus quum Theseus maxime libidini adversaretur, et alia ille in eum ira incensus maledicta contulit, et Neptuni filium esse negavit, quod, quam habebat ipse cælatam gemmam, in mare si abjecisset, non esset eam ad se reportaturus. Vix ea locutus, gemmam dicitur abjecisse. Theseum vero memorant cum ea et corona, quam ab Amphitrite dono acceperat, e mari emersisse. (4) De Thesei autem morte multa plane inter se discrepantia traduntur. Aiunt enim eum a Plutone vinctum, non prius dimissum, quam ab Hercule solveretur. Illa veri simillima eorum quæ audivi: Theseum in Thesprotidem, ut regis uxorem raperet, venisse cum Pirithoo (is enim quærendæ sibi uxoris cupiditate nimia impulsus arma ceperat), exercitus vero magna parte amissa, a Thesprotorum rege in vincula ad Cichyrum conjectos esse. (5) In Thesprotide quidem et alia valde, quæ spectentur, digna sunt, et Jovis in Dodona templum sacraque ei deo fagus. Ad Cichyrum Acherusia est palus et Acheron amnis. Fluit ibidem Cocytus quoque, aqua insuavissima. Quæ loca quum vidisset, ut opinor, Homerus, tum alia de rerum apud inferos statu in suo poemate configere est ausus, tum nomina infernalibus fluviis a Thesprotiæ fluviis desumta imposuit. Quum vero in vinculis adhuc Theseus detineretur, Aphidnam cum exercitu Tyndari filii adorti, capta urbe Menestheum in regnum restituerunt. (6) Et Menestheus quidem Thesei liberorum, qui se ad Elephenorem in Eubœam receperant, nullam habuit rationem: sed quum se Theseo, si unquam e Thesprotide redisset, viribus multo inferiorem fore intelligeret, multis obsequiis populo sibi conciliato, obtinuit, ne rediens ille reciperetur. Missus itaque Theseus ad Deucalionem in Cretam, quum adversa tempestate in Scyron insulam delatus esset, a Scyriis, tum ob generis claritatem, tum ob rerum præclare gestarum magnitudinem, benigne acceptus est. Quæ res effecit ut eum Lycomedes per insidias de medio tollendum curaret. Theseo vero templum Athenis dicatum est posterius quam Marathone Persæ appulerant: eo quidem tempore quo Cimon Miltiadis filius, Thesei mortem ultus, Scyron incolis orbavit, ejusque ossa Athenas reportavit.

De templo Castoris et Pollucis — Aglauro ejusque sororibus — Prytaneo — templo Serapidis, Lucinæ (Εἰλειθυίας) — Adriani imperatoris aliorumque signis ante templum Jovis Olympii — Isocrate — templo Jovis Olympii — Adriani operibus Athenis exstructis.

Castorum templum perantiquum est, in quo ipsi stantes ac filii equis insidentes spectantur. Hic eorum res gestas Polygnotus pinxit et Leucippi filiarum nuptias: Micon vero eos qui Colchos cum Iasone navigarunt; omnium autem accuratissime Acastum ejusque equos fecit. (2) Supra Castorum Aglauri templum est, cui, et Hersæ ac Pandroso sororibus, Minervam aiunt Erichthonium in cistam abditum commisisse, admonitis, ne, quid intus esset, curiose inspicerent. Pandroson quidem paruisse ferunt, sorores vero cistam resignasse, visoque Erichthonio, furiis agitatas, se de arcis maxime prærupto loco præcipites misisse: ea quidem parte, qua Persæ irruptione facta ex Atheniensibus eos, qui se quam Themistoclem oraculum acutius intellexisse arbitrati, arcem ligneis operibus munierant, occiderunt. (3) Proxime abest Prytaneum, in quo Solonis leges perscriptæ adservantur. Signa verum deorum ibi posita, Pacis et Vestæ. Virorum imagines, quum aliorum, tum Autolyci pancratiastæ. Nam Miltiadis et Themistoclis statuas, priori abolita inscriptione, Romano et Thraci homini attribuerunt. (4) Hinc ad inferiores urbis partes descendentibus Sarapidis fanum se ostendit, cujus religionem a Ptolemæo Athenienses acceperunt. Apud Ægyptios autem ejus dei templum omnium clarissimum habent Alexandrini, antiquissimum Memphitici, quo neque exteris hominibus, neque sacerdotibus ipsis aditus patet, nisi Apim humantibus. A Sarapidis fano non longe abest locus, ubi Pirithoum et Theseum, societate inita, memoriæ traditum est Lacedæmonem, et deinde in Thesprotidem profectos. (5) Proximo loco erectum fuit Ilithyiæ sive Lucinæ templum, quam ex Hyperboreis Delum venisse memorant, ut parturienti Latonæ opem ferret: e Delo vero ad alias gentes Lucinæ nomen pervasisse. Ac Delii quidem Lucinæ divinam rem faciunt, et hymnum Olenis cantant. Cretenses vero incolæ Gnosiæ regionis ad Amnisum eam genitam putant et Junonis filiam esse. Soli autem Athenienses deæ signa usque ad imos pedes velant. Eorum duo e Creta advecta Phædram dedicasse, tertium, omnium antiquissimum, ab Erysichthone e Delo deportatum feminæ aiebant.

6. Priusquam vero ad Jovis Olympii templum venias (Adrianus Imperator Romanus et templum dedicavit et signum spectatu dignum, cui præter Rhodiorum et Romanorum colossos reliqua omnia simulacra magnitudine cedunt, ex auro et ebore elaboratum et elegante artificio, si magnitudinem spectes;) duæ sunt Adriani statuæ ex Thasio, totidem 25ex Ægyptio lapide: ad templi vero columnas urbium, quas colonias Athenienses appellant, ex ære erecta sunt simulacra. Est autem totius templi ambitus stadiorum fere quattuor, neque ejus ulla pars statuis vacat: singulæ enim urbes in eo Adriano statuam posuerunt: quas omnes Athenienses longo intervallo superarunt, erecto eidem mirandi operis colosso in postica templi parte. (7) In eodem ambitu vetera sunt, Juppiter æneus, Saturni et Rheæ delubrum, et templum quod Terræ Olympiæ nuncupant. Ibi in cubiti fere latitudinem solum subsidit, qua post Deucalionis eluvionem aquam defluxisse memorant. In eum hiatum quotannis e melle et triticea farina polentam projiciunt. (8) In columna est Isocratis statua. Is tria reliquit præclara actæ vitæ monumenta: primum perseverantiæ, quod, quum octo et nonaginta annos vixisset, nunquam discipulos habere desiit: alterum modestiæ, quod semper fuit a publicis negotiis et curis sejunctus: tertium, quo sibi libertatem carissimam rerum omnium fuisse declaravit: post acceptum enim de pugna ad Chæroneam nuncium præ animi ægritudine voluntariam mortem oppetiit. Ibi etiam positi sunt e marmore Phrygio Persæ, æneum tripodem sustinentes, tam ipsi, quam tripus, qui spectentur, digni. Olympii quidem Jovis vetustissimum templum Deucalionem ædificasse narrant: nam Athenis habitasse Deucalionem, pro valde perspicuo signo habent sepulcrum ejus, quod ab hoc ipso templo non longe abest. (9) Adrianus vero et alia Atheniensibus opera exædificavit, et Junonis ac Jovis Panhellenii templum, communemque omnibus diis ædem. Spectantur inter cetera opera, ut quæ maxime, columnæ centum et viginti ex Phrygio marmore, et ex eadem materia parietes in porticibus exstructi: et in iis cellæ, quæ inaurato lacunari et alabastro præfulgent, signis ipsæ et picturis undique exornatæ. Bibliotheca est in eodem templo, et gymnasium Adriani cognomento, in quo columnæ centum ex Libycis lapicidinis.

CAPUT XIX.

De templo Apollinis Delphinii — Venere in Hortis — Cynosarge — Lyceo — de Niso rege — de Ilisso et Eridano fluviis — de Diana Agrotera — de stadio Herodis.

Post Olympii Jovis templum Apollinis signum est: et alia item Apollinis, quem Delphinium appellant, ædes. Ea quum ad fastigium perducta jam esset, aiunt incognitum adhuc Theseum urbem introiisse talari palla, et coma eleganter plexa: atque ubi ad Delphinii templum accessit, rogatum per illusionem ab iis, qui fastigium erigebant, quid ita nubilis virgo sola erraret: eumque nihil alius illis significasse, sed disjunctis a plaustro, quod in proximo erat, bobus, illud supra culmen templi projecisse. (2) De ea vero urbis regione, quam Hortos vocant, et Veneris in ea templo signoque, quod templo adsistit, figura, ut Hermæ, quadrata, nihil fide dignum est ab Atheniensibus 26traditum. Epigramma autem indicat, Cœlestem Venerem esse, earum, quæ Parcæ appellantur, natu maximam. Sed quod in Hortis signum Veneris est, Alcamenis opus est, et inter ea, quæ Athenis cum admiratione spectantur, suum obtinet locum. (3) Est etiam Herculis templum, quod Cynosarges dicitur: ac quæ de alba cane dicuntur, scire licet iis, qui oraculum legerint. Ibi aræ sunt Herculis, et Hebes, quam Jovis filiam et cum Hercule nuptam fama vulgavit. Alcmenes etiam ara est et Iolai, qui multorum Herculis laborum comes fuit. Lyceum a Lyco quidem Pandionis filio nomen habet. Apollinis autem illud templum fuisse, et olim, et his etiam temporibus creditum est, Lyciumque inde primum Apollinem dictum. Termilas quoque, ad quos Ægeum fugiens Lycus se recepit, ab eo Lycios appellatos memorant. (4) Est pone Lyceum Nisi Megarensium regis monumentum: quem quum Minos interemisset, sublatum Athenienses eo in loco sepelierunt. De hoc quidem Niso fabula vulgata est, capillum purpureum habuisse; quo salvo, mori se non posse ex oraculo cognorat. Ita vero accidit, ut, quum Cretenses ejus fines hostilem in modum adorti, et alia in Megaride oppida subitis incursionibus cepissent, et ipsum intra Nisææ mœnia compulsum obsiderant, Nisi filia Minois amore capta, crinem patri detonderit. Et hæc quidem in hunc modum narrantur. (5) Amnes in Attica nobiles sunt, Ilissus, et in eum cadens Eridanus, eodem cum Gallico Eridano nomine. Ilissus vero ille est, ad quem ludentem Orithyiam Boream ventum rapuisse, sibique matrimonio adjunxisse memorant, ob eamque cum Atheniensibus affinitatem barbarorum multas triremes demersisse. Ilissum Athenienses et aliis diis sacrum putant, et Musarum in ejus ripis ara est, Ilissiadum Musarum dicta. Ibi etiam locus ostenditur, ubi Peloponnesii Codrum Melanthi filium, Atheniensium regem, interfecerunt. (6) Ubi Ilissum trajeceris, locum offendas, qui Agræ dicitur, et Agroteræ Dianæ ædem: ibi enim primum, quum ex Delo venisset, venationibus operam dedisse Dianam ferunt, ob eamque causam ejus simulacro arcus additur. Quod jam dicam, non facile, qui audierint, ut credant, adduci poterunt; mirantur, qui viderint: stadium est e candido marmore, ea magnitudine, quam facile hinc conjicias: supra Ilissum mons est; is lunata forma ad amnis ripam recta duplici muro pertendit. Hoc stadium vir Atheniensis Herodes erexit, atque plurimum ex Pentelicis lapicidinis in eo consumsit.

CAPUT XX.

De via quæ Tripodes dicta est — Praxitele et Phryne — Bacchi templo ejusque in altera æde picturis — excidio Athenarum et Sulla.

E Prytaneo in viam descendas, quam Tripodas appellant: in qua surgunt deorum delubra, hoc quidem respectu magna, et in his tripodes dicati, unde nomen viæ 27est. Ænei ii sunt, in quibus insunt memoratu digna illustrium artificium opera. Inter ea Satyrus, quo Praxitelem magnopere gloriatum ferunt. Nam quum Phryne, cujus erat amator, ab eo sibi depoposcisset, quod esset ejus operum pulcherrimum, non sane renuit: verum quod ipse de suis operibus judicium facere pertinaciter recusarat, hoc astu mulier expressit. Ejus servus accurrens nunciat, Praxitelis officinam igni correptam flagrare, bonamque ejus operum partem jam periisse, non tamen adhuc omnia exusta. (2) Praxiteles foras exsiluit, et, Actum est, inquit, de laboribus meis, si Satyro et Cupidini flammæ non pepercerunt. Tum Phryne eum manere ac bono esse animo jubet: nihil enim triste accidisse, sed illum dolo cogere voluisse, ut, quod pulcherrimum operum suorum esse judicaret, confiteretur: atque ita sibi illa Cupidinem delegit. Baccho vero in proximo templo dicatus est Satyrus puer, poculum porrigens. Amorem Baccho assistentem, et Bacchum ipsum Thymilus fecit. (3) Est etiam Bacchi juxta theatrum antiquissimum templum: intra cujus ambitum duo sunt delubra, et totidem Bacchi signa: alterum ejus qui Eleuthereus dicitur, alterum Alcamenes ex ebore et auro fecit. Picturæ eodem in loco hæ sunt: Bacchus Vulcanum in cœlum reducens; qua de re hæc Græcorum fabulis vulgata: Vulcanum recens natum ab Junone abjectum, nihil vero illum injuriæ oblitum, dono matri auream sellam misisse cum occultis quibusdam vinculis: deam, quum assedisset, statim vinculis implicitam: quum vero præterquam Baccho fidem deorum nemini haberet Vulcanus, vino delinitum Bacchus in cœlum eum reduxit. Picti sunt præterea Pentheus et Lycurgus, suæ in Bacchum temeritatis pœnas dantes. Ad hæc Ariadna dormiens, Theseus in patriam solvens, et Bacchus ad rapiendam Ariadnam descendens. (4) Non procul a Bacchi templo theatroque ei proximo ædificium est, quod exstructum ferunt ad similitudinem Xerxis tabernaculi. Instauratum id quidem est: vetustius enim illud Sulla captis Athenis cremavit. Sullanæ illius Athenarum expugnationis causa hæc fuit. Mithridates barbaris Ponti Euxini accolis imperavit: quo vero nomine Romanis bellum intulerit, quoque modo, quum Asiam invasisset, alias ejus urbes vi in suam potestatem redegerit, alias societate sibi devinxerit, qui cupiunt res a Mithridate gestas cognoscere, exquirant accuratius: ego ea tantum, quæ ad Athenarum calamitatem pertinent, exponam. (5) Aristion quidam erat Atheniensis, quem consueverat Mithridates ad Græcas civitates legatum mittere. Hic cum Atheniensibus egit, ut in amicitia Romanis Mithridatem præferrent: nemini tamen id præterquam de plebe seditiosissimo cuique persuasit. Nam qui aliqua ferunt existimatione, se ad Romanos ultro contulerunt. Commissa vero pugna multo superiores Romani fuere: nam in fugam versos, Aristionem et Athenienses ad urbem, Archelaum vero et barbaros in Piræeum persecuti sunt. Erat hic Archelaus unus ex Mithridatis ducibus, quem non multo ante Magnetes Sipyli incolæ incursionibus fines suos vastantem, 28plurimis ex barbarorum agmine cæsis, vulneraverant. (6) Obsidione Athenienses quum urgerentur, Taxilus Mithridatis dux, qui tunc forte Elateam in Phocide circumsedebat, excitus rerum earum nuncio, in Atticam copias suas traduxit. Id quum audisset dux Romanus, copiarum partem ad urbem obsidendam reliquit, ipse cum multo majore Taxilo in Bœotis occurrit. Triduo post in Romana castra ultro citroque missi nuncii venere. Sullæ quidem, Athenarum muros captos; obsidentibus vero, Taxilum prœlio ad Chæroneam victum. Sulla igitur ubi Athenas rediit, omnes, quos sibi adversatos noverat, in Ceramicum conclusos, sorte decimum quemque ad supplicium duci imperavit. (7) Quumque nihil omnino de sua in Athenienses iracundia remitteret, clam fugientes nonnulli Delphos venere: quibus consulentibus, num quid fato deleri Athenas decretum esset, respondit Pythia illa de utre. Post hæc in illud morbi genus Sulla incidit, quo Pherecydem quoque Syrium consumtum accepimus. Ejus multa sane immania et Romano homine indigna in Athenienses facinora memorantur: ex quibus tamen illi non existimo calamitatis causam exstitisse, sed violati supplicis vindicem deum fuisse, quod Aristionem, qui in Minervæ templum confugerat, vi extractum interfici jussisset. Athenæ in hunc modum Romanorum bello affectæ imperante Adriano denuo floruerunt.

CAPUT XXI.

De comicorum et tragicorum poetarum imaginibus in Theatro — Niobe saxo — Calo et Dædalo — Æsculapii templo — Sarmatarum armis — Gryneo Apollinis templo.

In theatro Athenis sunt tragicorum poetarum et comicorum, eorum tamen minime illustrium, statuæ multæ: neque enim præter Menandrum quisquam ibi, cujus celebre fuerit nomen, aspicitur. Ex tragicis vero nobiles positi sunt Euripides et Sophocles. (2) Fama est, sub idem tempus, quo supremum diem clauserit Sophocles, in Atticam irrupisse Lacedæmonios: eorumque ducem sibi visum Bacchum videre, mandantem, ut novam Sirenem omnibus, qui mortuis haberi consueverunt, honoribus prosequeretur. Id vero in quiete visum ad Sophoclem et ejus spectabat poesin. Obtinuit certe consuetudo, ut nunc etiam poemata et orationum quodvis genus, in quo insit adducendi et persuadendi vis, cum Sirene conferatur. Æschyli imaginem multo post ejus mortem et picturam eam, qua ejus ad Marathonem virtus expressa est, factam puto. Hoc autem ipse Æschylus dixit: puero sibi olim, dum uvas custodiret, in agro dormienti Bacchum visum imperasse, ut tragœdiam scriberet: seque, quum primum illuxisset, dicto audientem, periclitatum, quid in ea re posset, omniaque se minimo negotio consecutum. (3) In muro, quem australem vocant, qui ab arce ad theatrum excurrit, Gorgonis Medusæ inauratum 29caput dedicatum est: ægis circa id facta. In theatri vertice specus e saxis arcem subit. In eo est tripus, in quo Apollo et Diana cernuntur Niobes filios de medio tollentes. Hanc Nioben ego conspexi, postquam in Sipylum montem ascendi. Silex et prærupta crepido imminet: quæ prope assistenti neque mulieris, neque lugentis formam ostentant: qui vero procul aspexerit, mulierem lacrimantem et mœrentem videre sibi videatur.

4. In ea via, quæ a theatro in arcem ducit, Calos sepultus est: quem sororis filium et discipulum quum Dædalus interfecisset, in Cretam aufugit, atque inde postea ad Cocalum in Siciliam. Æsculapii vero ædes, quum ob plurima ejus et liberorum simulacra, tum ob picturas, quæ spectetur, dignissima. In ea fons est, ad quem Halirrhothium Neptuni filium a Marte, cujus filiæ Alcippæ vitium obtulerat, interfectum tradunt: deque ea cæde primum capitis judicium factum. (5) Ibidem et alia complura, et Sarmatica dicata est lorica: quam qui intueatur, nihilo quam Græcos ad artes excolendas barbaros minus sollertes putabit. Nam Sarmatis nulla sunt ferri metalla, neque ad eos aliunde ferrum importatur. Sunt enim hi præ cunctis earum regionum barbaris ab hominum commerciis alienissimi. Ob eam igitur ferri penuriam osseis hastarum cuspidibus uti pro ferreis excogitarunt. Arcus et sagittas ex corno habent, et earum item osseas cuspides. Catenas vero in quemcunque assecuti fuerint hostium injicientes, aversis ita equis, laqueis implicatos subvertunt. (6) Loricas autem hoc modo faciunt. Magna equarum armenta singuli habent. Neque enim in partes terra descripta privatorum usibus servit, aut quicquam præter agrestem silvam fert. Quare incolæ nomades sunt. Equabus non ad belli munia solum utuntur, sed iisdem et hostias diis suis cædunt, et sibi cibum comparant. Ungulas ubi collegerunt, perpurgatas ac dissectas ad similitudinem squamarum draconis expoliunt. Quod si quis draconem non viderit, pineæ certe fructum adhuc viridem vidit: haud errarit igitur, si opus illud ungulis consertum incisuris in illo conspicuis simile esse putarit. Has itaque squamulas perforant, et equinis vel bubulis nervulis consuunt. Inde sibi loricas concinnant, quæ neque elegantia neque firmitate loricis Græcorum inferiores sunt. Eæ namque tum cominus, tum eminus percussæ, ictus sustinent. (7) Nam linteæ loricæ haudquaquam pugnantibus utiles, quod ferro vehementius immisso perviæ sunt: sed venatoribus certo præsidio sunt: in illis namque leonum et pardorum dentes retunduntur. Et linteas quidem loricas quum in aliis, tum Grynei in Apollinis templo dicatas videas; ubi pulcherrimus lucus tam ex sativis arboribus est, quam ex iis, quæ sine frugibus odore aut specie delectant.

De Hippolyto et Phædra — Telluris et Cereris Chloes templis — memorandis in vestibulo arcis — Ægei morte — æde variis picturis exornata — Musæo poeta — Mercurio et Gratiis a Socrate factis.

Post Æsculapii fanum, qua ad arcem iter est, Themidis delubrum surgit, et ante ipsum Hippolyti monumentum, quem diris confixum e vita excessisse memorant. Norunt autem vel barbari, qui Græcæ linguæ expertes non sunt, quæ de Phædræ amore et nutricis audaci obsequio vulgata sunt. Est vero etiam apud Trœzenios Hippolyti tumulus: de quo hæc ipsi tradunt: (2) Theseum, quum Phædram ducturus esset, veritum ne qui gignerentur liberi, aut ipsi Hippolyto, aut illis Hippolytus imperaret, ob eam rem Hippolytum Trœzenem ad Pittheum amandasse, tum ut apud illum educaretur, tum vero ut in ejus regnum succederet. Post hæc Theseum, quum Pallantem et ejus filios res novas molientes occidisset, Trœzenem, ut de cæde purgaretur, venisse. Ibi tunc primum Phædræ visum Hippolytum: adolescentisque amore insanientem de morte sibi consciscenda consilium cepisse. Myrtus adhuc apud Trœzenios ostenditur, perterebratis undique foliis. Eam sane talem ab initio crevisse negant, sed ex amoris ægrimonia Phædram crinali acu folia transfixisse. (3) Veneris Popularis et Suadelæ cultum induxit Theseus, quum in unam civitatem ex agris Atheniensem populum coegisset. Eorum numinum vetera simulacra, mea quidem ætate, nulla exstabant: quæ nunc exstant, artificium haudquaquam ignobilium opera sunt. Est et Telluris puerorum nutricis, et Cereris Chloes templum. Cognominum vero causas a sacerdotibus qui sciscitati fuerint, discent.

4. Ad arcem unicus est aditus: nam ex aliis partibus aut præruptis rupibus aut valido muro cincta non admittit. Vestibula, quæ Propylæa appellant, e candido marmore fastigia habent. Quo sane opere hac ipsa ætate nihil aut ornatu aut lapidum magnitudine præstantius. Equestres statuæ quorumnam sint, non habeo dicere, Xenophontisne filiorum sint, an vero ad decorem duntaxat positæ. Ad vestibuli dexteram involucris Victoriæ sacellum est. (5) Qua ad mare prospectus patet, inde se Ægeum abjecisse ferunt. Nam liberos vehens in Cretam navis solvit pullis velis intensis: Theseus autem, quum ad Minotaurum proficisceretur, virtuti suæ fidens, patri affirmavit, candidis velis usurum se, interemto si Minotauro rediisset. Quod quum ob raptum Ariadnæ esset oblitus, Ægeum, nigris velis conspectis, quum filium periisse existimasset, in mare se præcipitem dedisse. Et Ægei quidem apud Athenienses heroum est, quod Ægei heroum dicunt. (6) Ad lævam vestibuli cella quædam est ornata picturis: e quibus quæ temporis injuria non sunt obscuratæ, Diomedes erat e Lemno Philoctetæ sagittas reportans, et Ulysses ex Ilii arce Palladium surripiens. Ibidem picti sunt Orestes Ægisthum, et Pylades Nauplii filios obtruncans, 31qui Ægistho in auxilium venerant. Ad Achillis etiam tumulum prope stat mactanda Polyxena: quod consulto, tanquam immane facinus, prætermisisse videtur Homerus. Nam et idem, quum eversam ab Achille Scyron memoriæ prodidisset, vixisse tamen in ea insula cum virginibus non dixit, quod alii poetæ plerique omnes scriptum reliquerunt, et Polygnotus picta tabella expressit. Pinxit etiam Ulyssem Nausicaæ et lavantibus cum ea vestes puellis ad flumen assistentem, secutus nempe illa ipsa quæ de ea re finxit Homerus. (7) Sunt et picturæ aliæ, et Alcibiades cum equestris ad Nemeam victoriæ monumentis. Perseus etiam in Seriphon ad Polydecten Medusæ caput portans. Quæ vero de Medusa fabulis prodita sunt, ea mihi de Atticis rebus scribenti commemorare non libet. Inter eas picturas, ut puerum omittam hydrias portantem et palæstriten, quem Timænetus fecit, Musæus est: quem ex carminibus cognovi Boreæ dono (a Borea sublatum?) volitasse: quæ Onomacritum fecisse arbitror: nam Musæi nihil exstat certi, præter hymnum in Cererem, quem Lycomidis fecit. (8) In ipso vero arcis aditu Mercurii statua, quam Propylæam appellant, et Gratias fecisse dicunt Socratem Sophronisci: cui inter homines sapientiæ primas Delphici Apollinis oraculum detulit, quum id Anacharsi quidem non tribuerit, qui tamen ejus laudis cupiditate ductus Delphos venit.

CAPUT XXIII.

De septem sapientibus Græciæ — Hippia et Leæna — Diitrephe — Silenis et Satyrorum insulis — memorandis in arce Athenarum et inter ea equo ligneo — Thucydide — Phormione.

Græci de se quum alia jactant, tum vero septem fuisse sapientes: inter quos Lesbium tyrannum, et Periandrum Cypseli filium connumerant: sed profecto Periandro Pisistratus, et filius ejus Hippias, humaniores et sapientiores, omni etiam bellica et civili laude superiores fuere; præsertim vero priusquam Hippias, Hipparcho interempto, et in alios cædis conscios et in Leænam meretricem tam acerbe iracundiam exerceret suam. (2) Eam etenim (dicam, quæ ante literis mandata non fuerunt, ab Atheniensibus tamen vulgo credita), mortuo Hipparcho, Hippias tamdiu fœdis cruciatibus laceravit, dum animam efflaret; quod scilicet, Aristogitonis quum amica fuisset, conjurationis ejus ignaram non fuisse suspicabatur. Verum Athenienses Pisistrati filiorum tyrannide liberati, tanquam de se bene meritæ mulieri, æneam leænam posuere: cui adjunctum est Veneris simulacrum, quod Calliæ quidem donum, Calamidis opus esse dicunt. (3) Proxime est Diitrephis ænea statua sagittis confixa. Hic Diitrephes et alia, quæ fama celebrant Athenienses, gessit, et conductitios Thracas, qui, Demosthene Syracusas jam cum classe profecto, serius, quam oportuerat, venerant, reduxit: quumque ad Chalcidicum Euripum venisset, Mycalessum (ea Bœotiorum 32mediterranea urbs est) navibus expugnavit: oppido vero capto, non tantum militaris ætatis viros, sed feminas etiam ac pueros Thraces trucidarunt. Argumento mihi est, quod ætate nostra, quæ Bœotorum oppida olim Thebani everterant, ab iis jam restituta sunt, qui ex clade profugerant: ut dubitandum non sit Mycalessios etiam redituros fuisse, nisi cuncta plane civitas fuisset a barbaris deleta. (4) Illud certe non possum plurimum mirari, Diitrephis statuam sagittis confixam: quum satis constet, eo tempore solis ex omnibus Græcis Cretensibus gentilitium telum sagittas fuisse. Locros quidem Opuntios novimus Persico bello gravi armatura usos, quos ad Trojam cum arcu et funda venisse scribit Homerus. Sed neque Malienses sagittarum usum retinuerunt, quem ipsum ante Philocteten ignorasse eos crediderim, et non multo post eum intermisisse. Proxime ad statuam Diitrephis posita sunt (neque enim libet minus clara persequi) deorum signa, Hygieæ, quam filiam Æsculapii fuisse dicunt, et Minervæ, cui itidem Hygieæ cognomentum. (5) Ibidem est lapis non major, quam ut parvi hominis sedile esse possit. Super eo, quum primum Bacchus in Atticam venit, quievisse Silenum memorant: maximos enim natu Satyrorum Silenos nuncupant. De Satyris autem, quinam sint, ut aliquid certius, quam ab aliis traditum sit, cognoscerem, singula ex multis sum percunctatus. Narravit autem mihi Euphemus Car, se, quum in Italiam navigaret, ventorum impetu in Oceani extremas oras delatum. Ibi desertas esse insulas multas, quas agrestes homines incolant: (6) et ad alias quidem noluisse nautas appellere, quum et ante appulissent, et a quibus incolis tenerentur, non ignorarent: tunc vero tempestate appulsos. Insulas a nautis appellari Satyridas; incolas lascivos esse, et caudas haud multo equinis minores infra clunes habere. Eos, ubi primum hospites senserunt prope adesse, ad navim concursu facto, nulla emissa voce, in mulieres, quæ in navi erant, manus injecisse: nautas vero ad extremum pavefactos, barbaram feminam exposuisse: in eam Satyros irruentes, non eam tantum, quæ a natura viris exposita est, partem, sed aliam quamlibet petulantissime appetivisse.

7. In Atheniensium arce et alia memoratu digna spectavi, et Lycium Myronis æneum puerum, aquiminale tenentem: Myronis præterea Perseum, suum in Medusam facinus exsecutum. Ibidem est Brauroniæ Dianæ sacellum. Deæ simulacrum Praxitelis opus est: Brauronia vero ipsa a Braurone curia dicta, ubi ejus prisci operis signum est, quam Tauricam Dianam esse dictitant. (8) Equus etiam Durius ex ære ibi positus: quem machinam fuisse bellicam ab Epeo factam ad muros dejiciendos, fateatur necesse est, qui Trojanos nolit stuporis ac stultitiæ condemnare. Verum quoniam traditum est, Græcorum fortissimum quemque in equum illum se abdidisse, convenit equi ænei forma cum iis, quæ de Trojano memoriæ prodita sunt. 33Menestheus enim, Teucer, Thesei etiam filii, ex equo prospectant. (9) Inter ceteras vero statuas, quæ positæ secundum equum sunt, Epicharini, qui se in armatorum cursu exercuit, imaginem videas a Critio factam. Œnobii quoque egregiæ actioni suus honos est. Hic enim scitum fecit, ut in patriam Thucydides Olori filius restitueretur: cujus, quum post reditum dolo fuisset peremtus, ad Melitidem portam sepulcrum est. (10) De Hermolyco vero pancratiaste, et Phormione Asopichi filio, quæ ab aliis scripta sunt, omitto. Hoc unum de Phormione habeo addendum. Is quum et vitæ integritate et majorum splendore Atheniensium cuivis par esset, accidit ut ære alieno obrutus, in Pæaniensem curiam secederet: ubi quum a republica sejunctus degeret, est ei tamen ab Atheniensibus classis imperium decretum. At enim Phormio se illud non suscepturum, quod apud milites, nondum ære alieno dissoluto, nihil esset auctoritatis habiturus: sed quum eum classi imperare Athenienses omnino vellent, omnem quam debuit pecuniam dissolverunt.

CAPUT XXIV.

De Minerva Silenum Marsyam cædente, aliisque signis deorum et hominum in Acropoli — cultu Jovis Poliei — templo Parthenone — Grypibus et Arimaspis — Minervæ simulacro in Parthenone — Apolline Parnopio.

Eodem in loco Minerva est Marsyam Silenum cædens, quod tibias, quas ipsa perpetuo ejectas volebat, sustulisset. Ultra ea, quæ hactenus recensui, Thesei pugna est contra eum, qui est Minois taurus appellatus, sive is homo, seu monstrum (quod jam fama obtinuit) fuerit. Multo certe mirabiliora ætate nostra mulieres monstra pepererunt. (2) Ibidem Phrixus est Athamantis filius, arietem, a quo est in Colchos delatus, immolans, incertum, cui deo: verum conjicere possis, eundem esse, quem Laphystium nuncupant Orchomenii. Succisa Phrixus Græcorum ritu femora dum torrentur, intuetur. Sunt et alia signa, et Hercules angues, ut fabulis vulgatum est, strangulans, Minerva etiam de Jovis vertice prodiens: et taurus, Areopagitarum donum. Quæ vero dedicationis causa fuerit, multa quivis suspicari possit. (3) Diximus autem superius, Athenienses deorum cultu studioque religionis ceteras omnes civitates anteire. Primi enim Minervam Erganen cognomento appellarunt: primi mutilos Mercurios (coluerunt): iidemque primi Spudæon (Judæorum?) numini templum dedicarunt. Qui vero artificiose elaborata vetustis anteponit, ei hæc quoque spectare licet. Vir quidam est, cui imposita galea, Cleœtæ opus, cui artifex idem ungues argenteos fecit. Est etiam Terræ, a Jove imbres implorantis, simulacrum, vel quod Athenienses aliquando pluvias desiderarint, vel quod tota Græcia soli siccitate laborarit. Ibi et Timotheus Cononis filius, et ipse Conon positus est. Procnen filium tollere meditantem, et Ityn ipsum dicavit Alcamenes. Primam etiam oleæ plantam Minerva, et Neptunus 34undam proferens ibi spectantur. (4) Est et Jovis simulacrum, tum id quod a Leochare factum est, tum is Juppiter qui Polieus nominatur: cujus sacrorum ritus quum exposuero, causam tamen quæ de iis affertur non scribam. In Poliei Jovis ara hordeum tritico permistum apponunt, neque custodes adhibent. Bos ad sacrum comparata, dum ad aram accedit, fruges eas attingit. Ex sacerdotibus is, quem buphonum (bovis occisorem) nominant, securim in illum jaculatus (hic enim sacri ritus est) fugiens abit: qui adstiterunt, tanquam eum, qui bovem percusserit, non viderint, securim in judicium ream citant. Et hæc quidem, quo diximus modo, peraguntur.

5. In eo vero templo, quem Parthenonem appellant, ac fastigii ea parte, qui aquilæ dicuntur, signa posita sunt ad Minervæ omnia natales pertinentia. In postico Minervæ et Neptuni de Attica certamen: deæ signum ex ebore et auro factum in galeæ cono Sphinx eminet: de ea, quæ memoriæ prodita sunt, tunc exponam, quum ad Bœotorum res ventum fuerit. Utramque galeæ partem Grypes tenent. (6) Hos cum Arimaspis, qui supra Issedones sunt, auri causa bellare, Aristeas Proconnesius carminibus testatus est: et aurum quidem, quod custodiunt Grypes, e terra nasci: Arimaspos ipsos unico singulos oculo nasci, et Grypes, belluas leonibus similes, rostrum et pennas habere aquilinas. Hæc de Grypibus. (7) Minervæ signum recto statu est, cum tunica talari. In ejus pectore Medusæ caput ex ebore factum: et Victoria cubitorum fere quattuor: manu hastam tenet: jacet ad pedes scutum, ad imam hastam draco, quem Erichthonium esse existimare possis: in basi statuæ, quæ de Pandoræ ortu traduntur, elaborata sunt. Hesiodus quidem et alii poetæ prodiderunt, Pandoram primam feminam fuisse, neque, priusquam illa gigneretur, exstitisse muliebrem sexum. Eo in loco videre memini statuam Adriano imperatori positam, unicam: unam item in templi aditu, Iphicrati, qui multa et sane admirabilia virtutis documenta edidit. (8) Extra templum est æneus Apollo, quem a Phidia factum dicunt: Parnopium appellant, quod se deus bruchos, qui totum agrum magna afficiebant calamitate, extra fines pulsurum dixisset: et pulsos quidem sciunt, quo autem modo non tradunt. Scio equidem, ter in Sipylo monte deletos bruchos, non uno tamen modo. Nam vehemens aliquando procella ingruens eos ejecit: iterum acri æstus vapore, qui statim est imbres consecutus, enecti sunt: jam tertio repentino frigore oppressi perierunt. Atque hæc quidem, quæ de abolitis bruchis memoravi, ætate mea acciderunt.

De aliis signis in Acropoli, inter ea Anacreontis — Olympiodoro — Græcorum clade ad Chæroneam — bello post Alexandri mortem cum Antipatro, Cassandro et Demetrio gesto, Athenisque expugnatis.

In Atheniensium arce Periclis Xanthippi filii statua est, ipsius etiam Xanthippi, qui ad Mycalen cum Persis navali prœlio conflixit. Sed Periclis sejuncta est a ceteris: Xanthippo vero adstat Anacreon Teius, qui primus post Lesbiam Sappho magnam carminum suorum partem in exprimendis amoribus consumsit. Habitus ejus est veluti hominis per ebrietatem cantantis. Feminas eas, quæ prope sunt, Io Inachi, et Callisto Lycaonis filias, fecit Dinomenes. Eadem fere omni ex parte de utraque narrantur, amor scilicet Jovis, Junonis ira, et mutatio utriusque, Ius in bovem, Callistus in ursam. (2) In eo arcis muro, qui ad austrum conversus est, Gigantum, qui Thraciam olim et Pallenes angustias incoluere, vulgo celebratum bellum, Atheniensium contra Amazones pugnam, ad Marathonem in Persas magnum facinus, Gallorum in Mysia internecionem Attalus dedicavit, singula duûm fuere cubitûm spatio contenta. Inter ceteras statuas locum suum obtinet Olympiodorus: quem honorem consecutus est, quum ob rerum, quas gessit, magnitudinem, tum quod iniquissimis temporibus, inter homines continuis cladibus afflictos ac jam spem omnem posteri temporis abjicientes fidentem animum servarit.

3. Illa enim ad Chæroneam plaga Græcis universis malorum exstitit initium. Nam et qui communem causam neglexerant, et qui cum Macedonibus in acie steterant, in servitutem simul omnes redacti sunt. Urbes quidem tum Philippus quamplurimas cepit: Athenienses vero per simulationem pacis quam gravissimis affecit detrimentis, quum et insulas illis et maris imperium ademisset. Ac quantisper deinde regnavit Philippus, ac post eum Alexander, nihil omnino novi moliri Athenienses ausi sunt: quum vero Macedones mortuo Alexandro Aridæo regnum detulissent, commissa tamen Antipatro imperii administratione, non ferendum esse amplius visum est, Græcorum res tamdiu a Macedonibus oppressas teneri. Quare et ipsi statim arma ceperunt, et ad bellum alios etiam excitarunt. (4) Quæ vero urbes cum Atheniensibus societatem coierunt, hæ propemodum fuere: ex Peloponneso Argi, Epidaurus, Sicyon, Trœzen, Elei, Phliasii, Messene: ex iis, qui extra Corinthiorum Isthmum sunt, Locri, Phocenses, Thessali, Carystus, Acarnanes, qui cum Ætolis censentur: at Bœotii, qui Thebis deletis Thebanum agrum tenebant, quum veriti essent ne Athenienses Thebas, eo colonia deducta, adversus se restituerent, non modo in eam societatem nomen suum non ediderunt, sed etiam opes suas omnes in Macedonum studia contulerunt. (5) Quum vero civitates, quæ tunc belli gerendi causa conspirarant, singulos duces dedissent, ab universis imperator declaratus est Leosthenes Atheniensis, quum propter patriæ dignitatem et militaris rei scientiam, tum quod præclara ejus viri in omnes Græcos merita exstabant. Nam quum Alexander Græcos, qui Dario stipendia fecerant, in Persidis urbes dividere statuisset, hic eos, antequam id fieret, classe in Europam 36reportavit: et plane quum hominum de se spem virtute vinceret, fuit ejus mors non magis luctuosa cunctis, quam calamitosa. Tunc enim demum Macedonum præsidia, impetu in Athenienses facto, Munychiam primum, Piræeum deinde, et longos muros occuparunt. (6) Verum Antipatro mortuo, Olympias ex Epiro profecta, sublato Aridæo, non diu regnum tenuit. Neque enim multo post a Cassandro per obsidionem capta, multitudini tradita est. Regno vero inito Cassander (ut cetera, quæ ad Athenienses non pertinent, missa faciam) Panactum Atticæ castellum et Salaminem cepit, tyrannumque Atheniensibus imposuit Demetrium Phanostrati filium, hominem ex patre sapientiæ laude præstantem. Hunc Demetrius Antigoni filius adolescens, e singulari quodam in Græcos studio gloriam captans, non ita multo post dejecit: (7) sed rursus Cassander, pro acerbissimo quo in Athenienses laborabat odio, Lachari, qui ad illud usque tempus principem in republica locum tenuerat, in fidem suam recepto, ut tyrannidem invaderet, persuasit: et is quidem omnes, de quibus aliquid literis mandatum sit, acerbitate in homines, in deos impietate superavit. At Demetrius Antigoni filius, etsi nonnihil ab Atheniensibus dissidebat, evertit tamen et Lacharis tyrannidem. Is ubi captos vidit muros, ad Bœotios confugit. Quo quum aurea scuta ex arce direpta, et Minervæ ipsius, quæ demi poterant, ornamenta omnia asportasset, valde dives opum esse credebatur: (8) propter quam de ipsius divitiis opinionem a Coronæis est interemptus. Liberatis vero Atheniensibus tyrannorum dominatu, non statim Demetrius post Lacharis cædem Piræeum reddidit: quin postea, quum bellica vi urbem in potestatem redegisset, præsidio et munitionibus eum ejus locum firmavit, quod Museum appellant. Est autem hic intra vetus pomœrium, e regione arcis, collis, in quo Musæum vatem canere solitum, atque ibidem senectute consumtum humatum ferunt. Eodem postea in loco Syro homini monumentum est erectum. Eum igitur collem Demetrius tum occupatum munivit.

CAPUT XXVI.

De Olympiodori felici contra Macedones expeditione — honore Leocrito et Olympiodoro habito — Diana Leucophryene — æde Erechthei ejusque memorandis — Minervæ simulacro e cœlo delapso in Acropoli — Callimacho χαχιζοτέχνῳ.

Aliquot post annis excitavit non multos Atheniensium rerum a majoribus suis gestarum memoria. Quare quum viderent, quorsum evasisset reipublicæ decus, confestim Olympiodorum ducem deligunt. Is habito delectu, in quo neque senibus neque pueris vacatio fuit, exercitum contra Macedones eduxit, non robore magis quam militum alacritate confisus, pristinam se belli gloriam patriæ vindicaturum. Prœlio itaque Macedones fudit; ac fugientes in Museum persecutus, loco capto, Athenienses Macedonum dominatu liberavit. (2) Quo tempore quum omnes reipublicæ egregiam operam navassent, Leocriti tamen Protarchi 37filii virtus excelluit. Is enim primus muros adscendit, primusque intra Museum irrupit: atque ei quidem in pugna cæso et alii ab Atheniensibus honores habiti sunt, et ejus clypeum Jovi Eleutherio (Liberatori) dedicarunt, cum inscriptione, nominis et præclari facinoris indice. (3) At Olympiodorus non unum hoc virtutis suæ, quod paulo superius commemoravimus, specimen dedit: sed, præterquam quod Piræeum et Munychiam recepit, idem Macedones Eleusinem invadentes, collecta Eleusiniorum manu, vicit: et ante, quum in Atticam Cassander esset hostiliter ingressus, navibus in Ætoliam profectus, ab Ætolis, ut auxilia mitterent, impetravit. Quæ maxime res, bello illo impendente, saluti Atheniensibus fuit. Sunt igitur illi apud Athenienses sua, quum in arce, tum in Prytaneo monumenta: et Eleusine picturæ res ejus gestæ sunt mandatæ. Quin et e Phocensibus qui Elateam incolunt, ex ære statuam Olympiodoro Delphis posuerunt, quod illis, quum a Cassandro defecissent, opem tulerat. (4) Prope Olympiodori statuam Dianæ ex ære simulacrum stat, Leucophryenes cognomento: Themistoclis filii dedicarunt. Magnetes enim, quibus ex regis liberalitate imperavit Themistocles, Leucophryenen Dianam colunt. Sed enim mihi non est, universæ Græciæ historiam contexenti, in hac parte diutius immorandum. Endœus patria fuit Atheniensis, Dædali discipulus, qui fugientem Dædalum ob cædem Cali est in Cretam secutus: hic sedentem fecit Minervam, cujus est inscriptio, dedicasse Calliam, Endœum fecisse. (5) Est ibidem ædes, quod Erechtheum appellant. In vestibulo Jovis Supremi ara est: ad quam victimas non cædunt, sed liba duntaxat apponunt: ac vino quo minus utantur, religione prohibentur. In ipso aditu aræ sunt, Neptuni una, ad quam ex oraculo etiam Erechtheo rem divinam faciunt: Butæ herois altera: tertia Vulcani. In parietibus picta sunt quæ ad Butadarum gentem pertinent. Ædes ipsa duplex est. In ea marinæ aquæ puteus: quod certe miraculo non adscripserim. Nam et ex iis, qui mediterranea incolunt, alii, et in primis in Caria Aphrodisienses, talem puteum habent. Sed quod literis mandandum sit, id nempe est, quod flante austro undarum sonitum reddit: quodque in saxo tridentis forma incisa est. Quæ esse monumenta dicunt ejus, quod Neptuno fuit de Attica, certaminis.

6. Et sacra quidem Minervæ quum urbs, tum regio est universa. Curiæ enim et suos quæque deos privatim colunt, et Minervæ communiter divinam rem faciunt. Omnium vero sanctissimum Minervæ signum illud est, quod multis ante annis de communi omnium oppidulorum consilio, quum in unam omnes urbem coirent, dedicatum est eo in loco, qui nunc Acropolis (arx), tum vero Polis (urbs) nominabatur. Delapsum quidem de cœlo fama vulgavit: sed mihi id neque affirmare, neque refellere in præsentia in animo est. Lucernam ex auro deæ Callimachus fecit: (7) in quam oleum infusum (id quod semel quotannis faciunt) non consumitur, 38nisi exacto demum anno, quum tamen lucerna dies noctesque ardeat. Id ideo evenit, quod lucernæ inest e lino Carpasio funiculus, quod linum unum ex omnibus igni non conficitur. Eminet supra lucernam palma ænea: quæ quum ad lacunar consurgat, exceptum vaporem facile dissipat. Callimachus vero ipse, qui lucernam fecit, etsi multo est infra summos artifices, sollertia tamen ceteris longe præstitit: primus enim lapides terebravit: nomen vero Cacizotechnos (quasi dicas, sui in arte calumniator) aut sibi ipse imposuit, aut ab aliis impositum usurpavit.

CAPUT XXVII.

De donariis in templo Poliadis Minervæ — de ejus olea — virginibus Canephoris in sacris Minervæ — Tolmidis signo ejusque rebus gestis — aliis signis — de quibusdam ad Herculem et Theseum pertinentibus — de Minoe et Minotauro.

Erectus est autem in Poliadis delubro Mercurius ligneus (fuisse aiunt Cecropis donarium), per myrti ramos non conspicuus. Inter vetustissima donaria, quorum mentio fiat digna sunt lecticaria sella compactilis, Dædali opus, et de Persarum spoliis Masistii, qui ad Platæas equitum dux fuit, lorica, et acinaces, qui Mardonii fuisse dicitur. Masistium quidem ab Atheniensium equitatu interemptum scimus: Mardonius vero in acie contra Lacedæmonios dimicans, a Spartano milite est interfectus; ejus igitur acinacen aut omnino non sustulissent Lacedæmonii, aut certe sublatum Athiensibus non concessissent. (2) De olea vero aliud nihil memorant, nisi esse eam Minervæ de Attica certaminis monumentum. Addunt, incensa a Persis urbe conflagrasse oleam, sed eodem die in duûm cubitûm proceritatem germinasse. Cum Minervæ templo Pandrosi ædes conjuncta est, quæ sola ex sororibus fidem in deposito servavit. (3) Jam vero, quæ magnæ mihi sunt admirationi neque apud omnes vulgata, ea, uti se habent, exponam. Virgines duæ non longe a Poliados templo habitant: eas Athenienses arrhephoros (Cistiferas) appellant. Hæ certum tempus apud deam commorantur: deinde ubi festus ejus dies advenit, per noctem capite tollunt, quæ illas Minervæ sacerdos ferre jusserit, quum neque ipsa, quid ferendum det, neque virgines, quid ferant, sciant. Est in urbe septum quoddam, non longe a Veneris, quæ in Hortis dicitur, et per idem in nativam specum quandam descensus: ibi descendentes virgines illæ onus deponunt, et pro eo aliud item velatum et occultum tollunt: et has quidem in posterum ex eo tempore missas faciunt: sed pro illis totidem alias, quas in arcem adducant, capiunt. (4) Ad Minervæ templum anus est Eueris, cubitali fere altitudine: quam inscriptio Lysimachæ ministram esse dicit. Sunt etiam ex ære signa duo grandia, virorum ad pugnam distantium: eorum alterum Erechtheum appellant, alterum 39Eumolpum: neque tamen ignorant Atheniensium qui res priscas norunt, Immaradum esse hunc Eumolpi filium, quem Erechtheus occiderit. (5) In basi etiam statuæ sunt, Entus (?), qui vates Tolmidæ fuit, Tolmides etiam ipse, qui Atheniensium classis dux et alios magnis affecit incommodis, et in primis Peloponnesiorum maritimum agrum excursionibus infestum reddidit. Idemque Lacedæmoniorum ad Gytheum navalia incendit; finitimos dein adortus, Bœas et Cytheriorum insulam cepit. Quum in Sicyoniorum deinde finibus escensionem fecisset eos, qui armis, quominus agrum popularetur, impedire conati sunt, ad urbem repulit. Inde Athenas reversus, in Eubœam et Naxum cleruchos (colonos) Athenienses deduxit. Idem, cum exercitu in Bœotos impetu facto, agros late depopulatus est. Capta mox per obsidionem Chæronea, in Haliartiorum fines excurrit: ubi et ipse dimicans cecidit, et copiæ ejus omnes fusæ fugatæque sunt. Atque hæc quidem de Tolmide comperta habeo. (6) Exstant prisca Minervæ signa, quæ sane integra manserunt, decolorata tamen fumo, et quæ ictum omnino nullum valeant sustinere. Ad ea enim flamma pervasit, quo tempore, quum naves conscenderent Athenienses, urbem, quam militaris ætas deseruerat, Xerxes occupavit. Spectatur et apri venatio: parum vero mihi liquet, an is Calydonius aper sit. Cycni etiam cum Hercule pugna. Ab hoc quidem Cycno et alios interemptos ferunt, et Lycum Thracem, propositis de singulari certamine præmiis: ad Peneum autem amnem ab Hercule est ipse interfectus.

7. Atque eorum quidem, quæ de Theseo Trœzenii commemorant, hoc est: Herculem Trœzenem ad Pittheum venisse: quumque accumbere vellet, leonis pellem deposuisse: accessisse et alios Trœzeniorum pueros, et Theseum annum agentem ferme septimum: ceteros, ut leonis pellem viderunt, perterritos aufugisse: Theseum, nihil magnopere metuentem, paulisper egressum esse, abreptaque de servorum manibus bipenni, quod viventem leonem esse putaret, invadere illum voluisse. (8) Et hæc quidem de Theseo prima apud Trœzenios historia vulgata est. Alteram adjiciunt: crepidas Ægeum sub saxo et ensem deposuisse, quibus signis filium postea agniturus esset; ac deinde Athenas reversum: Theseum, quum jam sextum decimum ætatis annum attigisset, amoto saxo depositum sublatum Ægeo attulisse. Res tota ex ære, præter saxum, in arce expressa est. (9) Etiam aliud Thesei facinus memoriæ commendarunt, de quo hujusmodi narratur historia. Cretensium agrum quum alium, tum eum, qui Tethrini (?) amni adjacet, taurum infestum reddidisse. Fuerunt autem priscis temporibus belluæ hominibus formidolosiores. Cui rei testimonio sunt Nemeæus et Parnassius leo: dracones in pluribus Græciæ locis: apri etiam, Calydonius atque Erymanthius, et in Corinthiorum finibus Crommyonius. Eadem de causa feras illas dicebant partim terram protulisse, partim diis fuisse sacras; nonnullas etiam ad homines plectendos exstitisse. Taurum igitur hunc Cretenses Neptuni ira immissum in suos agros memorant, quod Minos late mari toti, quod Græciam alluit, 40imperans nihilo quam ceteris diis Neptuno majorem honorem habuisset: (10) e Creta vero eundem taurum in Peloponnesum transportatum esse, unumque fuisse hunc de duodecim Herculis laboribus. In Argivorum vero campos dimissum, per Corinthiacum Isthmum in Marathoniam Atticæ regionem fugisse: ibi inter alios multos quos casus obtulerat, Minois etiam filium Androgeum interemisse; Minoem vero, quum id Atheniensium fraude accidisse sibi persuaderet, comparata classe Athenas oppugnatum venisse, ac non prius Athenienses vexare desiisse, quam se pacti essent pueros septem ac totidem virgines in Cretam missuros, qui Minotauro, quem Minos in Labyrinthio Gnosi incluserat, traderentur. Marathonium vero taurum postea Theseum fama est in arcem egisse, atque ipsi deæ mactasse: cujus rei imaginem Marathoniorum populus dedicavit.

CAPUT XXVIII.

De Cylone — Minervæ signo ex bellica præda — muris Acropolis — Panis cultu — Areopago et memorandis in eo — aliis dicasteriis Atheniensium eorumque originibus.

At Cylonem cur dignum putarint cui æneam statuam ponerent, comperti nihil habeo, quum de tyrannide eum consilia inisse constet. Habitum tamen hunc illi honorem conjicio, quod et formæ dignitate præstiterit, et gloria fuerit minime vulgari: nam in Olympia victor de iterato stadio renunciatus est, et Theagenis Megarensium tyranni filiam in matrimonio habuit. (2) Præter ea vero, quæ adhuc recensui, duo sunt ex bellicæ prædæ decimis insignia apud Athenienses opera: de Persarum, qui in Marathoniorum fines invaserant, manubiis Minervæ ex ære signum, quod Phidias fecit: in cujus clypeo Lapitharum et Centaurorum pugnam Mys cælavit, quum eam Myi, et quæ in clypeo spectantur reliqua, Parrhasius Euenoris filius pinxisset. Hastæ cuspis et in summa galea crista hujus Minervæ a Sunio usque adnavigantibus conspicua est. De Bœotiorum vero et Chalcidensium, qui in Eubœa sunt, decimis æneus currus positus est. Duo præterea dona dedicarunt, Periclem Xanthippi filium, et, quæ omnium Phidiæ operum spectatu dignissimum, Minervam: quam, quod a Lemniis dedicata est, Lemniam appellant. (3) Arcem ipsam, præter eam partem, quam Cimon Miltiadis filius exstruxit, muris cinxisse Pelasgos homines tradunt, qui sub arce quondam habitarunt: Agrolam enim et Hyperbium ** de quibus quum sciscitarer, aliud nihil comperi quam e Sicilia eos in Acarnaniam (?) migrasse.

4. Quum jam descenderis, non tamen ad inferiores urbis partes, sed paulo infra propylæa, fontem videas, et illi propinquum Apollinis et Panos fanum in specu, in quo cum Creusa Erechtei filia Apollinem concubuisse fama vulgavit. De Pane vero hæc memoriæ prodita sunt: nuncium ad Lacedæmonios de Persarum in Atticam irruptione Phidippidem missum: hunc, quum rediisset, retulisse, Lacedæmonios minus mature copias educere, quod religione impedirentur 41cum exercitu exire, antequam luna orbem complesset: sibi vero ad Parthenium saltum Panem obvium factum, qui se Atheniensibus pro sua erga eos benevolentia in pugna ad Marathonem præsto futurum pollicitus fuerit. Ex eo nuncio deo honores haberi cœptos. (5) In qua parte est etiam Areopagus (Martis collis): inde autem nomen accepit, quod Mars in eo loco primus capitis causam dixerit. Nam et Halirrhothium ab eo occisum, et qua de causa, ante exposuimus. Sed et postea Oresti de matris cæde judicium constitutum ferunt, exstatque adhuc Minervæ Areæ ara, quam absolutus dicitur dedicasse. Lapides ibidem duo sunt rudes, quibus accusatores et rei insident; alterum Contumeliæ, Impudentiæ alterum vocant. (6) Proxime dearum est ædes, quas Athenienses Semnas (severas), Hesiodus in Theogonia Erinyes nominat. Earum serpentibus esse crinem implicitum, primus omnium finxit Æschylus. Nihil tamen vel harum, vel ceterorum, quæ illic posita sunt, inferorum numinum simulacra quicquam horribile præ se ferunt. Sunt vero Plutonis, Mercurii et Telluris signa: ad quæ rem divinam faciunt quicunque in Areopagi judicio capitis periculo fuerint liberati: sed alii etiam, quum hospites, tum cives. (7) Intra septum Areopagi Œdipi quoque monumentum est, de quo quum sedulo quærerem, ejus ossa Thebis eo deportata comperi. Quæ enim de Œdipi morte Sophocles finxit, Homerus facit quo minus vera fuisse credam: ab eo enim traditum scimus, Mecisteum Thebas profectum, iis ludis, qui ad Œdipi tumulum facti sunt, decertasse.

8. Sunt apud Athenienses etiam alia judicia, sed minus illustria: eorum unum Parabystum (absconsum), alterum Trigonum (triquetrum) nominant. Illud ab obscuro urbis loco, in quo levissimæ prorsus causæ cognoscuntur: hoc a loci forma nomen assumsit. Batrachii vero et Punicei a coloribus in hunc usque diem nomina permansere. Maximum vero omnium, et quo frequentissimi conveniunt, Heliæam vocant. Eorum quæ de cæde sunt unum «ad Palladium» appellant, ubi involuntariæ quoque cædis causæ agitantur. Atque in eo quidem primum Demophontem causam dixisse nemo ambigit: cujus vero is criminis reus fuerit, non satis inter omnes convenit. (9) Diomedem quidem tradunt, Ilio capto, quum in patriam reveheretur, per noctem ad Phalerum appulisse. Ubi quum Argivi, qui cum eo erant, in agrum tanquam hostilem excurrerent, ut qui aliam quam Atticam terram inter tenebras crederent, Demophontem aiunt, et ipsum nescientem Argivorum eam classem esse, ad propulsandas populationes accurrisse. Quumque, aliquot interfectis, Palladio erepto, domum abiret, ab ejus equo Atheniensem hominem, quum parum is prospiceret, subversum elisumque interiisse. Demophontem itaque alii ab ejus, qui interfectus fuerat, propinquis, alii vero ab Argivorum republica reum factum memorant. (10) In Delphinio 42causam dicunt qui se jure occidisse defendunt: quo judicio et Theseus, quum Pallantem ejusque filios res novas molientes interemisset, absolutus est. Ante Theseum autem interfectorem necesse erat exilii causa solum vertere, aut talionis pœnam suscipere. In Prytaneo denique de ferro aliisque inanimis judicium fit: cujus rei hoc initium fuisse arbitror. Erechtheo Athenis regnante, primum bovem sacerdos is, qui Buphonus (bovis occisor) est appellatus, ad Poliei Jovis aram occidit, statimque relicta bipenne e finibus excessit: bipennis judicio absoluta est. Et eum quidem ritum quotannis servant. (11) Dicuntur autem alia quoque inanima sua sponte hominibus justam inflixisse ultionem: et Cambysis acinaces pulcherrimum ac nobilissimum perpetravit facinus. In Piræei maritima parte Phreattys est, ubi rei, si semel elapsi alio implicentur crimine, e navi judicibus in littore consistentibus causam dicunt: ac Teucrum aiunt primum omnium eo se modo Telamoni purgasse, quum de Ajacis cæde culpa vacaret. Et hæc quidem de judiciis commemoravimus eorum causa, quibus ut illa cognoscant curæ est.

CAPUT XXIX.

De nave ad Panathenæorum pompam ducendam constructa — Deliæ navis magnitudine — templis et sepulcris extra urbem in pagis et viis — Academia et Dianæ templo prope illam — sepulchris fortium et illustrium virorum in via ad Academiam.

Non longe ab Areopago navis ostenditur ad Panathenæorum pompam fabricata, qua fortasse major alia facile inveniatur: ea vero, quæ Deli est, omnes, quas ego norim, magnitudine superat; e foris enim ejus novenis eminent remigibus transtra.

2. Athenienses etiam extra urbem in demis sive pagis et in viis passim deorum templa, heroumque et hominum habent sepulcra. Proxime ad urbem Academia est, privati olim hominis ager, nunc gymnasium: in illam descendentibus septum quoddam est Dianæ, et simulacra Optimæ ac Pulcherrimæ: esse vero ea Dianæ cognomina, et ipse conjicio, et Sapphus carmina testantur; sed traditur de iisdem alia quoque fabula, quam sciens præteribo. Est etiam ædes non magna, in quam Bacchi Eleutherensis simulacrum quotannis statis diebus portant. Et tot quidem ipsis ea parte sunt ædes sacræ. (3) Jam vero inter sepulcra primum obtinet locum Thrasybuli Lyci filii, viri Atheniensium omnium, qui ante ipsum fuere quique post ejus ætatem laudabiles, omni laudum genere præstantissimi: de quo, quum nihil nunc necesse sit omnia commemorare, unum tamen, ex quo sit ejus virtus testata, non prætermittam. Is triginta tyrannorum dominatum initio cum sexaginta non amplius sociis, Thebis profectus, evertit, et Atheniensibus diuturnis seditionibus pæne afflictis, compositionis et concordiæ auctor fuit. Hujus primum sepulcrum: alia deinceps sunt Periclis, Chabriæ, et Phormionis. (4) Est etiam suum omnibus Atheniensibus, qui aut navalibus aut terrestribus prœliis mortem oppetiere, monumentum, iis exceptis, qui ad Marathonem ceciderunt. 43Illis enim eodem, quo occubuerunt, loco sepulcra ad virtutis memoriam erecta. Ceteri in via sunt, quæ ad Academiam ducit, sepulti ac pilæ tumulis impositæ cum elogiis nomen cujusque et pagum testantibus. Primi eo loco sepulti sunt quos, quum Thraciam jam omnem ad Drabescum usque occupassent, Edoni de improviso adorti interemerunt: quos etiam fulminibus ictos periisse dicunt. (5) Duces et alii fuerunt, et Leagrus, cui copiæ omnes fuerant commissæ: et Decelensis Sophanes, qui Eurybaten Argivum de quinque in Nemea certaminibus victorem Æginetis opem ferentem occidit. Et hunc quidem extra Græciam tertium exercitum Athenienses misisse constat. Nam Priamo et Trojanis Græci omnes communi consensu bellum intulerunt: Athenienses vero privatim cum Iolao in Sardiniam primum, deinde in Ioniam quæ nunc dicitur, tertio in Thraciam arma promovere. (6) A fronte monumenti columna est, in qua pugnantes equites duo cernuntur, quorum uni Melanopo, alteri Macartato nomen: qui adversus Lacedæmonios et Bœotios dimicantes, in ipsis Eleoniorum et Tanagræorum finibus cecidere. Exstant et Thessalorum equitum tumuli, qui pro vetere amicitia Atheniensibus auxilio venerunt, quum in Atticam Peloponnesii, duce Archidamo, invasissent: ac secundum eos Cretensium sagittariorum: Atheniensium rursus, Clisthenis primum, qui eam tribuum rationem instituit, quæ etiamnum observatur. Equitum deinde eorum, qui occubuerunt in eo prœlio, in quo Thessali cum Atheniensibus periculum adiere. (7) Eodem etiam in loco Cleonæi jacent, qui cum Argivis in Atticam venerant: qua autem de causa venerint, tunc exponam, quum ad Argivorum res descenderit historia. Sunt et eorum Atheniensium ibi tumuli, qui ante Persicum bellum cum Æginetis pugnarunt. Æquitatis autem plenissimum illud populi decretum fuit, quo Athenienses publicæ sepulturæ honorem cum servis communicarunt: eorumque nomina columnis incisa sunt, quo fideliter et strenue dominis eos in prœlio operam suam navasse apparet. Sunt et aĺiorum virorum monumenta, qui diversis in locis pugnantes ceciderunt: probatissimorum quidem ex iis, qui ad Olynthum pugnarunt, et Melesandri, qui navibus adverso Mæandro in superiorem Cariam contendit. (8) Ibidem conditi sunt qui Cassandri bello occubuerunt, et qui ex Argivis tum belli fuerunt socii. Hujus vero societatis cum Argivis hanc fuisse causam tradunt. Sparta terræ motu concussa, Helotes in Ithomen secesserunt. Fecit ea defectio, ut Lacedæmonii et ab aliis et ab Atheniensibus auxilia poscerent. Missi sunt itaque lectissimi viri cum Cimone Miltiadis filio: sed eos Lacedæmonii, quod suspectos haberent, remiserunt. (9) Ubi igitur illi domum rediere, Athenienses ea contumelia graviter commoti, cum Argivis, Lacedæmoniorum hostibus perpetuis, fœdus fecerunt. Postea quum ad Tanagram cum Bœotiis et Lacedæmoniis essent 44Athenienses prœlium commissuri, auxilia illis quidem Argivi miserunt: neque multum abfuit quin ex acie superiores discederent: verum nox, quo minus, utri vicissent, cerni posset, obstitit. Postero deinde die Thessalorum proditione a Lacedæmoniis Athenienses victi sunt. (10) Sed hi quoque mihi recensendi sunt: Apollodorus mercenariorum dux, qui quum Atheniensis esset, ab Arsita ejus Phrygiæ, quæ ad Hellespontum est, satrapa missus, Perinthiorum civitatem, ejus fines Philippo cum exercitu ingresso, servavit. Hic igitur illic sepultus est: item Eubulus Spinthari filius: alii etiam viri, quorum virtuti fortuna fuit iniquior. Eorum enim alii, quum in Lacharem tyrannum conjurassent, alii vero, quum de ejiciendo ex Piræeo Macedonum præsidio consilia iniissent, priusquam negotium conficerent, consciorum indicio oppressi sunt. (11) Siti etiam ibi sunt qui ad Corinthum ceciderunt: ubi maxime declaravit deus, quemadmodum in Leuctrica pugna iterum, eos, qui a Græcis viri fortes appellantur, sine fortuna nihil esse: nam Lacedæmonii, qui Corinthios ante, Athenienses, Argivos, et Bœotios armis domuerant, ad Leuctra tam ingenti clade a solis Bœotiis afflicti sunt. Post eorum tumulos, qui ad Corinthum periere, columnam unam multis erectam esse, inscripti elegi testantur: hos enim in Eubœa, et in Chio, illos in extremis continentis Asiæ finibus, alios in Sicilia cecidisse indicant. (12) Duces etiam adscripti sunt præter Niciam; et Platæenses milites una cum oppidanis. Niciam quidem præteritum non aliam ob causam, quam quæ a Philisto proditur, crediderim. Scribit enim ille, Demosthenem in deditione facienda se unum excepisse; ac quum in hostium potestatem veniret, sibi ipsi manus consciscere conatum: Niciam vero ultro deditionem fecisse; eamque ob rem nomen ejus in columna inscriptum non est, quod, se quum hostibus ultro dedisset, quod imperatore ac forti viro dignum esset, non fecerat. (13) Sunt in alia columna inscripti qui in Thracia et ad Megara pugnarunt; quique cum Alcibiade fuerunt, quum ejus auctoritatem secuti Arcades, qui Mantineam tenent, et Elei a Lacedæmoniis defecissent; et qui ante Demosthenis in Siciliam adventum Syracusanos vicerunt. Sepulcra etiam eorum visuntur, qui ad Hellespontum navali prœlio conflixerunt, et qui steterunt contra Macedonas in Chæronea, quique sub Cleone ad Amphipolim meruerunt. Ad hos, qui ad Delium in Tanagræorum finibus ceciderunt, et quos in Thessaliam Leosthenes duxit, et qui cum Cimone in Cyprum navigarunt: illi etiam, qui Olympiodorum secuti, tredecim non amplius viri, præsidium ejecerunt. (14) Ferunt Athenienses, Romanis aliquando se finitimum quoddam bellum gerentibus auxilia non sane magna misisse: triremes etiam quinque Atticas posterius navali prœlio contra Carthaginienses interfuisse. Sua igitur iis etiam militibus sunt monumenta. Tolmidæ vero, et militum ejus res gestas, quoque modo interierint, superius exposuimus: eorum etiam, si quis forte id nosse aveat, in eadem via sepulcra sunt. Siti præterea illic sunt, quorum magnum exstiti 45Cimone duce facinus, eodem die hostes ad Eurymedontem terrestri prœlio navalique superantium. (15) Conon exinde, et Timotheus ibidem sepulti: qui post Miltiadem et Cimonem primi, pater et filius, res magnas et præclaras gesserunt. Conditi ibi etiam sunt Zeno Mnaseæ filius, Chrysippus Solensis, Nicias Nicomedis filius, in pingendis animalibus ætatis suæ longe præstantissimus: Harmodius et Aristogiton, qui Pisistrati filium Hipparchum occiderunt. Oratores vero Ephialtes, qui Areopagi instituta, ut qui maxime, pervertit; et Lycurgus Lycophronis filius, (16) qui in cogenda in publicum ærarium pecunia Periclem Xanthippi filium superavit talentis sexies mille et quingentis (?): idemque ad Minervæ pompas ornamenta multa, et aureas Victorias comparavit, ac virginibus centum mundum, ad belli autem usus scuta et jacula, et quadringentas ad navales pugnas triremes. Inter opera vero, quæ exædificavit, theatrum est, quod quum alii inchoatum reliquissent, ipse absolvit: ac dum reipublicæ præesset, navale in Piræeo, et ad Lyceum quod dicitur gymnasium erexit. Atque opera quidem ex auro et argento confecta Lachares tyrannus sustulit: ædificia ad nostram ætatem permanent.

CAPUT XXX.

De dæmonis ᾿Aντέρως dicti ara in urbe — cursu cum facibus ad aram Promethei — aliis aris in Academia — Platonis monumento — Cycno — turri Timonis — aliis memorandis in hac urbis regione.

In primo Academiæ aditu Amoris est ara cum inscriptione: Charmum Atheniensium primum Amori dedicasse. Eam vero aram, quæ intra urbem est, quam appellant Anterotis, inquilinorum donum fuisse dicunt, ac dedicationis hujusmodi causam exstitisse: Meles Atheniensis amatorem suum Timagoram inquilinum hominem fastidiens, ut de summo saxo se præcipitem abjiceret, jussit. Timagoras, qui semper omnia, quæ puer imperaret, facienda putasset, animam etiam ipsam facile profudit: unde enim jussus erat, se præcipitem dedit. Meletem vero re cognita adeo pœnituit, ut ex eodem se ipsum etiam de saxo dejiceret atque ita periret. Ex eo ab inquilinis, ut Anteros genius, Timagoræ Amoris vindex, coleretur, institutum. (2) In Academia Promethei ara est; a qua homines in urbem accensas lampades præferentes currunt. In eo autem certamen est, ut in cursu accensæ conserventur. Cujus enim fax exstincta fuerit, is victoria successori cedit: eademque ratione ille tertio. Quod si nulli ardentem perferre licitum fuerit, palma in medio relinquitur. Est etiam Musarum ara, Mercurii alia; interius Minervæ; etiam Herculis aram fecerunt. Olea inter hæc spectatur, quæ secunda fertur prodiisse. (3) Non longe ab Academia Platonis est monumentum, cui futuram in philosophiæ studio præstantiam divinitus significatam tradunt, hoc modo: Socratem enim ea nocte, quam dies ille est consecutus, quo se Plato in ejus disciplinam tradidit, vidisse per quietem, 46cygnum sibi in sinum advolasse. Cygnum autem canoram maxime avem esse, vulgo creditur. Cygnum enim Ligurum, qui in Gallia Transpadana sunt, regem musicæ laude clarum fuisse memorant, eumque, quum decessisset, ab Apolline in sui nominis avem mutatum. Ego vero, apud Ligures regnasse in musicis sollertem hominem, ut credam, facile adduci possum: sed hominem in avem mutatum, minime fide dignum videri potest. (4) In hac agri parte Timonis eminet turris, illius nempe, qui solus dixit, felicitatis compotem esse non posse qui hominum aliorum consuetudinem non defugiat. Ostenditur etiam locus, quem Colonum Equestrem appellant: in quam Atticæ partem Œdipum primum venisse ferunt, qui de eo diversa ab Homeri carminibus memoriæ prodiderunt: sed produnt ita. Ibi et Equestris Neptuni et Equestris Minervæ aras, ac Pirithoi, Thesei Œdipi, Adrasti, videas sacella. Lucum autem Neptuni ac templum Antigonus, quum incursionem faceret, incendit, alias quoque Atticam exercitu depopulatus.

CAPUT XXXI.

De memorandis in parvis Atticæ pagis — Hyperboreorum primitiis — Diana, unde Colænis et Amarysia dicta.

Parvi Atticæ demi sive pagi, uti fors tulit, incolis frequentati, singuli, hæc nobis, quæ literis mandemus, præbent. Apud Alimusios Cereris Legiferæ et Proserpinæ fanum est. In Zostere prope mare Minervæ, Apollinis, Dianæ et Latonæ templa sunt: ac Latonam quidem hic peperisse negant: sed quum non longe pariundi tempus abesset, zonam ibi solvisse dicunt: inde loco nomen inditum. Prospaltii et ipsi Cereris et Proserpinæ ædem habent: Anagyrasii Matris Deûm delubrum. Apud Cephalenses Castores præcipua quadam coluntur religione: magni enim dii ab iis appellantur. (2) In Prasiensibus Apollinis est templum, quo Hyperboreorum primitias mitti tradunt. Eas enim Hyperborei Arimaspis committere feruntur, Arimaspi Issedonibus: ab iis acceptas Scythæ Sinopen, inde ad Prasienses Græci deportare: eas denique Delon Athenienses mittere. Absconditæ illæ quidem in triticea stipula esse dicuntur, neque a quoquam cognosci. Apud eosdem Prasienses Erysichthonis monumentum est, qui quum e Delo, quo cum sacris iverat, domum reveheretur, in ipso navigationis cursu e vita decessit. (3) Cranaum vero Atheniensium regem ab Amphictyone genero regno pulsum, ante diximus. Confugientem illum quidem cum suis partibus ad Lamptrenses diem suum obiisse, et eodem in loco sepultum tradunt. Cranai certe monumentum in Lamptrensibus etiamnum exstat. Ionis quoque Xuthi filii (in Attica enim is habitavit, et in bello adversus Eleusinios Atheniensium dux fuit) in eo Atticæ pago cui Potami nomen, tumulus est. Et hæc quidem vulgata. (4) Phlyenses vero Apollinis Dionysodoti et Dianæ Selasphori (Luciferæ) aras ostendunt, Bacchi Anthii (Floridi), 47Ismenidum Nympharum, et Telluris, quam magnam deam appellant. In altero vero templo, Cereris Anesidoræ (dona summittentis), Jovis Ctesii (Penatis), Minervæ Tithrones, et Proserpinæ Primigeniæ, et dearum quas nuncupant Semnas (Severas, Eumenidum). Myrrhinunte Colænidis est signum antiquum. Athmonenses Amarysiam Dianam colunt: (5) de qua percunctatus, neminem ex interpretibus monumentorum nancisci potui, qui liquidam ejus nominis causam explicaret. Quantum vero ipse conjectura assequor, Amarynthus Eubœæ oppidum est; ibi Amarysia Diana colitur: et ipsi etiam Athenienses Amarysiæ Dianæ festum diem agitant nihilo quam Eubœenses minore celebritate. Inde igitur ad Athmonenses nomen manasse crediderim. Colænidem vero, quæ Myrrhinunte est, a Colæno dictam existimo. Diximus autem et alibi, in Atticæ pagis multos esse, qui Athenis ante Cecropem regnatum affirment. Colænus itaque, ut Myrrhinusii dicunt, nomen est viri qui ante Cecropem in Attica rex fuit. (6) Est et Acharnæ Atticæ pagus. Hi Agyieum (Viarium) Apollinem, et Herculem venerantur, et iidem Minervæ Hygieæ (Sospitæ) aram habent. Equestrem quoque Minervam, et Melpomenum (Canentem) cognomine Bacchum vocant, eundemque deum Cissum (Cissea? Hedereum) eo enim primum in loco hederæ plantam visam tradunt.

CAPUT XXXII.

De montibus Atticæ ac signis arisque deorum in iis — Marathone pago et memorandis in eo — fonte ibi Macaria.

Montes in Attica sunt, Pentelicus, ubi lapicidinæ: Parnes, qui aprorum et ursorum venatoribus copiam præbet: Hymettus pastiones habet apibus omnium aptissimas, quæque solis cedunt Alazonum pascuis. Apud Alazones certe adeo mansuetæ sunt apes, ut cum aliis una pabulatum exeant, ac libere vagentur, quippe quæ alvearibus nullis contineantur: passim vero opus faciunt, illudque ita concretum, ut mel a cera nequeas sejungere. Hæc quidem ita se habent. (2) Deorum quoque signa in Atticæ montibus sunt. In Pentelico Minervæ: in Hymetto Hymetti Jovis statua est, Ombrii (Pluvii) etiam Jovis, et Apollinis Proopsii (Præsagi) aræ: in Parnethe Parnethius Juppiter ex ære, et Semalei Jovis ara. Est item ara ibidem alia, ad quam Jovi, quem modo Pluvium modo Apemium (Innoxium) appellant, rem divinam faciunt. Anchesmus etiam mons est non sane magnus, et Jovis Anchesmii signum.

3. Sed antequam ad insulas stilum convertam, quæ ad Atticæ pagos pertinent, rursus persequar. Marathon pagus pari spatio ab Athenis abest et Carysto Eubœæ oppido. Ad hanc Atticæ partem Persæ primum appulerunt: ac prœlio fusi, non paucas in ipsa fuga naves amiserunt. In prato tumulus est Atheniensium, qui in pugna ceciderunt: et ex eo pilæ eminent, in quibus cæsorum nomina et tribus inscriptæ sunt. Alter erectus est Platæensibus Bœotis et servis: tunc enim primum servi stipendia fecerunt. (4) Seorsum vero monumentum est Miltiadis Cimonis 48filii: cujus virtuti quum non satis secunda fortuna, dum Paron obsideret, respondisset, non ita multo post, quam ab Atheniensibus damnatus est, e vita decessit. In his campis audiuntur singulis noctibus equorum hinnitus, et pugnantium etiam virorum species cernuntur. Atque hæc quidem qui de industria distincte auditum spectatumve venerunt, male multati omnes abierunt; is vero, qui fortuito id animadverterint, ex ira numinum nihil omnino triste accidit. Honorem Marathonii et illis habent, qui in pugna occubuerunt, heroasque eos appellant, et Marathoni, a quo est pago nomen, et Herculi, cujus sacra se primos Græcorum instituisse dictitant. (5) Accidit autem ut in ea pugna (ut illi memorant) vir quidam specie atque habitu agresti opem tulerit: qui quum ex barbaris quamplurimos aratro interemisset, repente evanuit: neque vero quærentibus, quisnam ille fuisset, Atheniensibus aliud respondit oraculum, quam ut Echetlæum (Stivarium) heroem colerent. E candido vero lapide eo in loco tropæum erexerunt. Ac Persæ quidem ut humarentur, se curasse dicunt Athenienses: quod semper pium esse existimarint mortuos terræ mandare. Verum ego neque aggerem ullum, nec aliud sepulturæ vestigium offendi. Eos itaque suspicari possum in foveam quampiam, ut fors tulit, abjectos. (6) In Marathone Macaria fons est, de quo hæc memoriæ prodita sunt: Herculem, quum e Tirynthe Eurystheum fugeret, ad Ceycem Trachiniorum regem, amicum sibi hominem, venisse: quumque ex hominum consortio excessisset Hercules, Eurystheum ejus sibi liberos tradi postulasse: Trachinium vero Athenas eos misisse, memorantem et suam imbecillitatem, et quod Theseus non impar esset ulciscendis. Quum igitur liberi illi supplicum habitu venissent, Peloponnesiis in causa erant ut Atheniensibus tunc primum bellum inferrent, quod Theseus petenti Eurystheo pueros dedere recusasset. Dicunt autem Athenienses oraculum monuisse, victoriam in spe fore, si se unus ex Herculis liberis ultro devovisset. Ibi Macariam, Herculis ex Deianira filiam, quum sibi mortem conscivisset, et victoriæ compotes Athenienses fecisse, et fonti nomen dedisse. (7) Est etiam in Marathone lacus, magna ex parte cœnosus: in quem per viarum errorem fugientes Persas irruisse, et quamplurimos in ipsa fugæ trepidatione cæsos dicunt. Supra eum lacum lapidea præsepia Artaphernis equorum sunt, et in saxo tabernaculi vestigia. E lacu amnis effluit: ad cujus caput aquæ pecori aptissimæ sunt; non longe vero a mari salsæ et marinis piscibus refertissimæ. Modico a campis intervallo mons est Panis: in quo hæc sunt, quæ spectentur, dignissima: specus, cujus est ingressus perangustus: ubi vero penetraris, et cellas videas et lavacra, caprarum etiam stabulum, quod Panos appellant: sunt saxa, caprarum propemodum forma.

De pago Braurone et Dianæ Tauricæ signo — pago Rhamnunte et Nemesi Rhamnusia — Æthiopum variis gentibus et Atlante monte — Nemesis signo non alato et reliquis in ejus basi signis.

A Marathone non multum abest Brauron: quo Iphigeniam Agamemnonis filiam cum Taurica Diana primum appulisse, eaque ibi relicta, Athenas, et deinde Argos venisse perhibent. Eo quidem in loco vetus est Dianæ signum. Qui vero e barbaris populis Tauricæ Dianæ signum habeant, sententiam ea de re meam in alia historiæ parte exponam. (2) A Marathone stadia ferme sexaginta Oropum versus per litus progressis Rhamnus occurrit: hominibus ibi domicilia sunt ad mare; paululum vero a mari adscendentibus occurrit fanum Nemesis. Hæc se deorum una maxime insolentioribus hominibus implacabilem præbet: et ejusdem iram etiam barbaros, qui ad Marathonem escensionem fecerant, afflictos putant. Quum enim Athenas facile se capturos opinarentur, Parium marmor, ac si hostem jam vicissent, tropæi erigendi causa secum ferebant. (3) Ex eo Phidias Nemesis signum fecit: in cujus capite corona cervos habet, et Victoriæ sigilla: ipsa læva fraxini ramum, dextera phialam tenet. In phiala Æthiopes cælati sunt: de quibus Æthiopibus neque, quid ipse conjiciam, habeo, neque eorum tamen, qui se rem intelligere profitentur, opinioni assentior: eos in phiala factos ad Oceanum amnem significandum: ad ipsum enim Æthiopas accolere, et eundem Nemesis patrem esse. (4) Nam ad Oceanum, non sane flumen, sed extremum mare, quo navibus scilicet pervadi possit, accolunt Hispani et Galli: et in eo Britannia insula est. At Æthiopum supra Syenen ad mare Rubrum extremi habitant Ichthyophagi (populi piscibus vescentes): a quibus sinus is, quem circumquaque tenent, Ichthyophagus appellatur. Hominum vero justissimi Meroen et campos, qui Æthiopici vocantur, incolunt. Mensam hi Solis ostentant: sed neque mare, neque flumen omnino aliud quam Nilum habent. (5) Sunt et alii Mauris finitimi Æthiopes, ad Nasamonas usque pertinentes. Nasamones enim, quos Atlantas Herodotus nominat, illi autem, qui orbis terræ spatia nosse profitentur, Lixitas appellant, Libyum extremi Atlantem accolunt: serunt autem omnino nihil, sed agrestium tantum vitium fructu aluntur. Verum neque hi Æthiopes, neque Nasamones, ullos habent amnes: quæ enim Atlanti vicina est aqua, etsi in alveos tres discedit, nullus tamen ex hisce in modum justi fluminis crescit, sed quicquid aquæ exstitit, statim arena absorbet. Ita Æthiopes fluvii nullius aut Oceani accolæ sunt. (6) Et aqua quidem, quæ ex Atlante descendit, turbulenta est, circaque ejus fontes crocodili gignuntur nihilo bicubitalibus minores: qui ubi propius homines accedere senserint, in fontem se demergunt. Quæ res effecit ut non pauci suspicarentur, ab hac ipsa aqua e mediis 50arenis emergente Nilum Ægyptiis oriri. Atlas autem mons adeo celsus est, ut vertice cœlum tangere dicatur: inaccessus ille quidem, viam undique aquis et arborum crebritate intercludente. Ab eo itaque duntaxat parte, quæ Nasamonas spectat, cognoscitur: ad martimam enim ejus oram neminem adhuc navibus accessisse comperimus. (7) Sed ut, unde digressa est, redeat oratio, Nemesis neque hoc, neque aliud vetus signum alas habet. Apud Smyrnæos vero, quæ maxima cum religione coluntur signa, alas habere postea animadverti. Cujus rei eam esse causam suspicor, quod ejus numen ad amatores maxime pertineat: idcirco ei, ut Cupidini, alas addunt. Nunc jam, ea quæ in signi basi sunt, exponam, si unum prius, quo res tota clarior fiat, explicavero. Helenæ matrem fuisse Nemesin, Græci dicunt, Ledam vero nutricem; patrem autem Helenæ similiter omnes Jovem, non Tyndarum perhibent. (8) Quæ quum Phidias nosset, Ledam ea specie fecit, ut Helenam ad Nemesin adducere videatur. Addidit Tyndarum et filios, hominem præterea cum equo assistentem, quem Equitem appellant. Adsunt Agamemnon, Menelaus et Pyrrhus Achillis filius, qui primus Hermionen Helenæ filiam in matrimonium duxit. Orestes vero ob impium in matrem facinus præteritus est: quem tamen Hermione nunquam deseruit, quum filium etiam ei peperisset. In basi deinceps est, quem Epochum dicunt, et alter item adolescens: de quibus aliud accepi nihil, nisi eos Œnoes fratres fuisse, a qua est pago illi nomen.

CAPUT XXXIV.

De Oropo urbe — Amphiarai templo, cultu et aliis ad eum pertinentibus.

Oropium autem agrum, qui medius est inter Atticam et Tanagræos, olim tenebant Bœoti: ætate nostra in Atheniensium potestate est. Nam quum omni tempore Athenienses de eo dimicassent, non ante potiti sunt, quam eum a Philippo, quum Thebas ille expugnasset, acceperunt. Urbs quidem ipsa, cui Oropus nomen, ad mare sita est, nihil vero historia dignum præ se fert. Ab ea circiter duodecim stadia Amphiarai templum abest. (2) Amphiaraum Thebis fugientem cum curru absorptum terræ hiatu ferunt. Sunt tamen qui id accidisse dicant in via, qua Thebis Chalcidem iter est, qui locus Harma (currus) dicitur. In deorum vero numerum Amphiaraum primi omnium Oropii retulerunt, quos deinde reliqui Græci secuti sunt. Possum etiam alios recensere, quibus, quum homines ante fuissent, Græci divinos honores habuerunt, aliis etiam urbes dedicatæ sunt, ut Elæûs in Chersoneso Protesilao, in Bœotia Lebadea Trophonio: apud Oropios templum Amphiarao et eidem e candido lapide signum est. (3) Ara quidem ejus in partes distributa est: quarum una Herculi, Jovi et Apollini Pæoni: altera heroibus, eorumque uxoribus: sacrata tertia Vestæ, Mercurio, Amphiarao et Amphilochi filiis (nam Alcmæon propter Eriphyles 51cædem in nullam aut Amphiarai aut Amphilochi honorum partem receptus est): at quarta aræ pars Veneri, Panaceæ, Iasoi, Hygieæ, Minervæ Pæoniæ: quinta Nymphis, Pani, Acheloo et Cephiso amnibus sacra est. Amphilocho in ipsa urbe apud Athenienses ara sua est; in Ciliciæ vero urbe Mallo ejusdem oraculum, quod omnium est, quæ ætate mea exstant, minime fallax. (4) Est etiam apud Oropios fons templo propinquus, quem Amphiarai nuncupant, in quem neque divinam rem faciunt, neque aut ad lustrandum, aut ad manus lavandas, aqua ea uti fas putant: sed qui morbo oraculi monitu levati fuerint, signatum aurum argentumve more majorum in fontem abjiciunt. Hinc enim jam deum Amphiaraum ascendisse tradunt. Iophon autem Gnosius, vatum oracula heroicis versibus exposuit dixitque Amphiaraum consulentibus Argivis, quum Thebas profecturi essent, responsum dedisse. Isti versus habebant quod multitudinem mirifice alliceret. Præter eos vero, quos Apollinis afflatu futura prædixisse antiquitas testata est, nemo omnino fatidicus fuit: nam reliqui aut somniorum interpretes fuere, aut avium volatus et exta inspiciendi peritiam profitebantur. (5) Amphiaraum igitur conjectandis somniis in primis sollertem fuisse suspicor. Constat enim, illum, somniorum divinatione tradita, tum demum in deorum numerum relatum. Consulendi quidem causa qui accedunt, lustrantur omnes. Pro piaculo res divina est: quam quum Amphiarao ipsi faciunt, tum ceteris, quibus * nomina. His ante peractis arietem immolant; cujus substrata pelle, dormientes nocturna visa exspectant.

CAPUT XXXV.

De insulis Atticæ, Patrocli, Helena, Salamine — memorandis in Salamine — Ajace ejusque corporis magnitudine — aliis grandium corporum ossibus — Geryone et Hyllo.

Insulæ terræ Atticæ non longe ab ipso litore distant. Earum una Patrocli dicitur: de qua jam exposui. Altera supra Sunium est, ad lævam in Atticam navigantibus: ad quam post Ilii eversionem Helenam appulisse ferunt, et idcirco Helenen appellatam. (2) Salamis e regione Eleusinis sita, ad Megarici etiam agri fines pertinet. Primum autem * nomen insulæ imposuisse hunc (Cychreum) a matre Salamine Asopi filia: Æginetas postea in eam a Telamone deductos: traditam postea Atheniensibus a Philæo, Eurysacis filio, Ajacis nepote, quum ab ipsis fuisset civitate donatus. Salaminios vero multis post annis Athenienses eo nomine damnatos, quod dissimulanter male rem geri concupissent, dum bellum cum Cassandro gereretur, et in Macedonas propenso animo fuissent, urbe deleta, e suis sedibus ejecerunt. Ascetaden etiam, qui prætor insulam obtinuerat, capitis damnarunt, ac jurejurando ejus proditionis memoriam Salaminiis apud se fore sempiternam sanxerunt. (3) Spectantur hac etiamnum ætate fori ruinæ, et Ajacis templum cum statua ex ebeno. Decreti quidem Ajaci 52et Eurysaci ejus filio ab Atheniensibus honores adhuc manent: et Eurysacis etiam Athenis ara est. Ostenditur Salamine non longe a portu saxum, super quo Telamonem consedisse aiunt, quum navem, qua Aulidem filii ad Græcorum classem vecti sunt, oculis prosequeretur. (4) Tradunt incolæ, post Ajacis interitum apud se primum florem enatum, candidum, rubentem modice, lilio quum ceteris partibus tum foliis minorem, inscriptum vero iisdem, quibus hyacinthum, literis. Audivi quidem, quæ Æoles, qui Ilium post tenuerunt, de armorum judicio produnt, post Ulyssis naufragium arma ad Ajacis sepulcrum delata. (5) De Ajacis vero magnitudine narravit mihi Mysus quidam, sepulcrum ejus, qua parte ad litus conversum est, maris alluvione multo aditu facilius effectum. Inde vero, aiebat, de Ajacis magnitudine me conjecturam capere posse, quod genuum vertebræ, quas molas medici appellant, disci instar essent ejus, quo athletæ ii, qui sunt quinquertiones appellati, utuntur. Equidem Gallorum, qui in extremis partibus habitant, finitimi desertis præ nimio frigore regionibus, quos Cabares nominant, nihil sum magnitudinem admiratus: neque enim apud eos cadavera videas major iis, quæ ostendunt Ægyptii. Quæ vero admiratione digna mihi visa sunt, ea commemorare non gravabor. (6) Apud Magnesios, qui ad Lethæum sunt, quidam fuit Protophanes, qui de pancratio et lucta eadem die in Olympia victor est renunciatus. In hujus sepulcrum aliquando latrones prædæ spe ducti penetrarunt: post illos alii, ut cadaver duntaxat spectarent. Ejus costæ non discretæ fuerunt: sed pro illis continens os habuit ab humeris ad eas costas, quas medici nothas nuncupant. Apud Milesios vero ante ipsam urbem est Lade insula. Ea rursus in parvas scinditur insulas, quarum alteram Asterii dicunt, quod fuerit in ea sepultus Asterius Anactis filius: Anactem autem Terræ filium fuisse tradunt: cadaver ejus nihilo est decem cubitis brevius. (7) Quod vero mihi magnæ fuit admirationi, in superiori Lydia non magna urbs est Temeni porta. Ibi, ambeso tempestatibus sepulcro, ossa detecta sunt, quæ nisi humanorum ossium figuram retinuissent, propter magnitudinem nemo ea hominis fuisse, ut crederet, adduci facile potuisset. In vulgus repente sermo manavit, Geryonæ illud cadaver esse Chrysaoris filii: soliumque ejus fuisse, quod in montis fragmento excisum cernebatur, torrentemque Oceanum appellari aiebant: addebant etiam, agricolas boum cornua sæpe inter arandum eruisse, quod scilicet Geryonem eximia specie boves aluisse fama vulgasset. (8) Quorum opinioni quum ego neutiquam assentirer, Gadibus habitasse Geryonem demonstrabam, neque ullum ejus monumentum exstare, arborem tantum ostendi, cujus admodum esset varia species. Ibi e Lydis antiquitatis periti homines, quæ vere narrentur, disseruerunt: Hylli cadaver illud esse: fuisse vero Hyllum Terræ filium, a quo regionis fluvius nomen acceperit: 53et Herculem propter Omphales olim consuetudinem filium de fluminis nomine appellasse.

CAPUT XXXVI.

De aliis in Salamine memorandis — insula Psyttalia — monumentis in via sacra versus Eleusinem — Anthemocrito — Sciro vate — Cephisodoro — bello Atheniensium contra Philippum Demetrii filium.

Salamine (ut, unde fueram digressus, redeam) Dianæ templum est, et tropæum in memoriam ejus victoriæ, cujus Themistocles Neoclis filius Græcis omnibus auctor fuit. Erectum Cychreo etiam templum. Commisso enim cum Persis prœlio, draconem inter naves conspectum memorant: de quo Atheniensibus Cychreum fuisse heroem Apollo respondit. (2) Ante Salaminem insula est, cui Psyttalia nomen: in eam ex Persarum exercitu quadringentos descendisse proditum est; deleta vero Xerxis classe, quum eodem Græci transmisissent, etiam hos ad internecionem cæsos. Signum in insula nullum quidem exstat arte expolitum: Panos tantum quædam statuæ sunt ut fors ferebat confectæ.

3. Qua Eleusinem Athenis iter est, per eam viam, quam sacram appellant, Anthemocriti monumentum conspicitur: quem per summum nefas Megarenses occidere, quum caduceator edictum missus fuisset, ne porro terram colerent. Sed in hunc usque diem læsi numinis pœnas dederunt. Solos enim ex omnibus Græcis ne Adrianus quidem Imperator sublevavit. (4) Post Anthemocriti cippum Molossi tumulus est: cui imperium Athenienses decrevere, quum in Eubœam Plutarcho auxilia mittenda censuerunt. Vicus prope est, cui Scirum nomen. Appellationis hujusmodi causa prodita est. Dum Eleusinii bellum cum Erechtheo gererent, vate usi sunt Dodonæo, cui Sciro nomen. Is Sciradis Minervæ vetustum templum in Phalero dedicavit, quumque in pugna cecidisset, sepultus est non longe a torrenti amne. Locus itaque et amnis ab heroe nomen habent. (5) Prope Cephisodori monumentum structum est: qui quum populo præesset, Philippo Demetrii filio Macedonum regi vehementer restitit: et cum Atheniensibus Mysorum regem Attalum, et Ægyptiorum Ptolemæum, ex liberis vero gentibus Ætolos ac insularum incolas Rhodios et Cretenses amicitia et societate conjunxit. (6) Verum quum e Mysia, Ægypto et Creta plerumque serius auxilia mitterentur, ac Rhodii, qui alias quam navales copias non haberent, contra gravem Macedonum armaturam parvo omnino essent præsidio futuri, tunc Cephisodorus cum aliis Atheniensium in Italiam nave vectus, a Romanis auxilia impetravit. Ii vero exercitu et imperatore misso Philippi et Macedonum vires adeo fregerunt, ut non multo post Perseum Philippi filium non regno tantum ejecerint, sed captivum etiam Romam pertraxerint. Fuit Philippus Demetrii filius: qui Demetrius primus ex hac familia, quemadmodum ante exposui, Alexandro 54Cassandri filio interfecto, Macedoniæ regnum obtinuit.

CAPUT XXXVII.

De aliis monumentis clarorum virorum ad Viam sacram — Acestio — Phytalo — de memorandis trans Cephisum — templo Cyamitæ — Harpalo — Apollinis templo — Cephalo ejusque posteris.

Secundum Cephisodori Heliodori Haliensis (?) sepulcrum est: cujus pictam imaginem et in magno Minervæ templo videas. Sepultus ibidem est Themistocles Poliarchi filius, Themistoclis ejus pronepos, qui navale prœlium cum Xerxe commisit. Hujus quidem posteros, præter Acestium, reliquos commemorare omittam. Hæc Acestium Xenoclis, Sophoclis filii, Leontis nepotis, filia fuit, ac vivens suos omnes a Leonte proavo daduchos vidit: etiam eodem sacerdotio honestatos, Sophoclem fratrem, Themistoclem deinde maritum, et eo mortuo Theophrastum filium. Atque illa quidem ejusmodi fortuna usa est. (2) Longius progressis Lacii herois lucus in conspectu est, et Laciadarum ab eo nominatus pagus. Nicoclis etiam Tarentini monumentum est, cujus supra omnes citharœdos celebre nomen fuit. Est eodem in loco ara Zephyro erecta, Cereri et Proserpinæ templa: quibus cum Minerva et Neptuno communes honores habentur. In hac ipsa regione a Phytalo aiunt Cererem hospitio acceptam, eique fici stirpe donata gratiam relatam. Id versus testantur in Phytali sepulcro incisi:

(3) Priusquam Cephisum amnem transeas, Theodori monumentum est, cui in tragœdia agenda primas ætas sua detulit. Juxta fluvium simulacra sunt alterum Mnesimaches, alterum filii, Cephiso crinem suum detondentis. Fuisse vero patrium Græcis omnibus, crinem fluminibus tondere, ex iis Homeri versibus conjicias, in quibus est, Peleum Sperchio pro felici Achillis a Troja reditu crinem suum vovisse.

4. Trans Cephisum Milichii Jovis vetus ara est: ad quam Theseus a Phytali posteris de cæde purgatus dicitur, quum et alios latrones, et Sinin a Pittheo sibi propinquum occidisset. Sepulcra ibidem sunt: Theodectis Phaselitæ, et Mnesithei, quem medendi arte claruisse accepimus, ac signa multa dedicasse, atque ex iis Iaccho unum. In ipsa via ædes non magna visitur: Cyamitæ (Fabarii) templum appellant. Compertum autem non habeo, fabarumne hic sationem primus docuerit, an vero heroum alicui sit id nominis tributum neque enim fabarum inventum Cereri adscribere possunt. Qui vel initiis illis, quæ Eleusine fiunt, interfuerint, vel ea, quæ Orphica appellantur, legerint, 55facile id, quod dico, intelligent. (5) Monumenta et magnitudine et operis magnificentia præstantia sunt, alterum Rhodii cujusdam viri qui se Athenas contulit: alterum Harpalus Macedo excitavit, is qui Alexandrum fugiens ex Asia in Europam classe trajecit; quumque Athenas venisset, ab Atheniensibus captus, corruptis quum aliis, tum ipsius Alexandri amicis, periculum effugit. Sed is ante Pythonicen uxorem duxerat, cujus neque genus neque patriam novi: tantum scio, Athenis eam et Corinthi corpus vulgasse. Eam vero tam perdite amavit Harpalus, ut mortuæ monumentum posuerit, omnium, quæ in Græcia sunt, veterum operum, quod spectetur, dignissimum. (6) Templum etiam ibi spectes, in quo Cereris, Proserpinæ, Minervæ et Apollinis signa sunt. Ab initio fuit ædes uni Apollini dicata. Cephalum enim aiunt Deionis filium cum Amphitryone primum ad Teleboas, in eam insulam, quæ nunc de ipsius nomine Cephallenia dicitur, profectum: nam Thebas ante, Athenis ob Procridis uxoris cædem exul, migrarat. Ejus Cephali posteros, decem jam exactis ætatibus, Chalcinum et Dætum, quum Delphos navigassent, ac deum de reditu in antiquam patriam consuluissent, (7) responsum accepisse, ut in Atticam reversi, quo in loco humi currentem triremem vidissent, ibi Apollini rem divinam facerent. Quum itaque ad montem, quem Pœcilum appellant, appropinquassent, draconem offendisse celeri se lapsu in latebras demittentem: ibi eos rem divinam Apollini fecisse, ac mox ab Atheniensibus in civitatem receptos. Post hoc templum Veneris ædes est: cujus in fronte paries exstructus est e rudi lapide, opere tamen insigni.

CAPUT XXXVIII.

De Rhitis alveis — Crocone — Eumolpo — Celeo ejusque filiabus — Ceryce — Zarece — memorandis apud Eleusinios — Rario campo — Eleusine heroe — Platæensi agro et Eleutherensibus — Antiope ejusque liberis.

Jam alvei, qui Rhiti appellantur, solo cursu fluminibus similes sunt: nam eorum aqua maris saporem refert. Quæ res alicui fortasse persuaserit, e Chalcidico eos Euripo manantes e terra in depressius mare delabi. Rhetos quidem Cereri ac Prosperinæ sacros esse tradunt: neque eos, qui in illis nascuntur, pisces cuiquam licet præterquam sacerdotibus capere. Atque hi quidem veteres Eleusinii sunt et Attici agri fines, uti accepi. (2) Agrum vero, qui trans Rhetos est, primus tenuisse dicitur Crocon; et locus ille Croconis nunc etiam Regia appellatur. Cum hoc Crocone Celei filiam Sæsaram nuptam fuisse, Athenienses memorant, neque tamen hæc omnes, sed ii tantummodo, qui e Scambonidarum sunt pago. Croconis tamen sepulcrum invenire nunquam potui. Eumolpi vero tumulum et Eleusinii et Athenienses agnoscunt. Venisse Eumolpum istum e Thracia, filiumque Neptuni et Chiones fuisse, traditum est: Chionem vero Boreæ vento ex Orithyia genitam. De illius quidem parentibus nihil omnino Homerus prodidit: in quadam tantum carminum suorum parte animi præstantem appellat Eumolpum. (3) Enimvero commissa inter Eleusinios et 56Athenienses pugna, hinc Erechtheus rex Atheniensium, illinc Eumolpi filius Immaradus ceciderunt. Arma inde his conditionibus posita ut Eleusinii se suaque cetera omnia in Atheniensium potestatem traderent, initia tamen ipsi tanquam propria retinerent. Sic Cereri et Proserpinæ Eumolpus et Celei filiæ sacra faciunt. Eas iisdem nominibus Pamphos et Homerus appellant, Diogeneam, Pammeropen, tertiam Sæsaram. Ex Eumolpi vero filiis natu minimus Ceryx patri superstes fuit: quem tamen Ceryces ipsi ex Aglauro Cecropis filia et Mercurio, non Eumolpo, procreatum dicunt. (4) Est sacellum Hippothoontis, a quo tribus nomen habet: atque illi proximum Zarecis, quem tradunt musicam apud Apollinem didicisse: ego vero Atticæ inquilinum fuisse, patria Lacedæmonium, et ab eo maritimam Laconiæ urbem Zaraca appellatam existimo. Quod si quis fuit Atticæ indigens heros Zarex, de eo quod dicam, plane nihil habeo. (5) Cephisus vero amnis ad Eleusinem cursu multo, quam quovis alio in loco, concitatiore defertur. Prope locus est, cui Erineo (caprifico) nomen: unde Plutonem rapta Proserpina descendisse, fama vulgavit. Ad hunc Cephissi alveum Theseus latronem Polypemonem, Procrusten cognomine, occidit. (6) Apud Eleusinios Triptolemi ædes est, Propylææ Dianæ, et Neptuni Patris: puteus, quem Callichorum appellant, ubi primum chorum Eleusiniorum feminæ instituerunt et deam cantu veneratæ sunt. In campo vero, quem Rarium vocant, frugum primum jacta semina adolevisse ferunt: in cujus rei memoriam hordeum ex eo ipso solo demessum in sacris ad molas et liba adhibent. Ostenditur ibidem area, quæ Triptolemi dicitur, et ei dedicata ara. (7) At quæ intra sacrum parietem servantur, scribere somnio prohibemur. Iis enim, qui initiati non fuerint, non tantum eorum adspectu interdictum est, verum etiam ne percontari quidem aut audire fas quicquam est. Eleusinem vero heroem, unde oppidum nomen habet, nonnulli Mercurio et Daira Oceani filia genitum putant; alii Ogygum Eleusinis patrem fuisse fabulati sunt. Nam priscæ traditiones, quum genealogiis carerent, et alia fingendi locum dederunt et maxime circa heroum genera.

8. Qua ab Eleusine in Bœotiam iter est, Atheniensibus Platæensis ager finitimus est. Nam Atticam olim et Bœotiam Eleutherenses dirimebant: sed posteaquam Eleutherenses in Atheniensium potestatem venerunt, Cithæron mons finis utriusque regionis haberi cœptus est. Attico vero nomini non illi quidem bello subacti se adjunxerunt, sed quod eam in primis reipublicæ formam, qua Athenienses utebantur, expetiverunt, quodque capitali in Thebanos odio semper laborarunt. In iisdem campis Bacchi templum est: atque inde est Athenas olim signum ejus deportatum. Nam quod Eleutheris hac etiam ætate exstat, ad illius est similitudinem factum. (9) Non procul specus abest, modica quidem magnitudine: fons proximus frigidæ aquæ. In eo specu Antiopen narrant, quos pepererat geminos, 57exposuisse, pastoremque sublatos pueros fasciis exemtos illis aquis primum lavisse. Eleutherarum quum muri, tum ædium etiam vestigia remanent. Ea res planum facit, oppidum ipsum non multum supra campos Cithæronem versus fuisse.

CAPUT XXXIX.

De memorandis in via ex urbe Eleusine Megara versus — puteo Anthino — Metaniræ templo — sepulcris ad Thebas occisorum — Alope et Cercyone — Theseo luctandi artis inventore — de Megarici agri et urbis originibus ac fatis narratio.

Altera ab Eleusine via Megara ducit: per eam qui ingrediuntur, puteum offendunt, cui nomen Anthio. Super eo Pamphos versibus mandavit Cererem post raptum Proserpinæ, anus facie sumta, consedisse: atque inde illam Celei filias, quod nempe esse anum putassent, ad matrem deduxisse: Metaniram vero ei filium educandum tradidisse. (2) Non longe a puteo Metaniræ sacellum est, et eorum, qui ad Thebas ceciderunt, tumuli. Quum enim Creon, qui Laodamantis Eteoclis filii tutela suscepta Thebis imperabat, non sineret cæsorum cadavera tolli a propinquis et humari, Thesei opem Adrastus imploravit. Commissa itaque inter Athenienses et Thebanos pugna, victor Theseus in Eleusinium agrum deportanda cadavera atque ibi sepelienda curavit. Thebani tamen neque se, quin humarentur, prohibuisse, neque ullum sibi cum Atheniensibus certamen fuisse dicunt. (3) Post Argivorum sepulcra Alopes monumentum est: quam, quum Neptuno Hippothoontem peperisset, eo ipso in loco a Cercyone patre interfectam ferunt. Cercyonem ipsum traditum est in omnes hospites immanem fuisse, præcipue tamen in eos, qui in luctæ certamen descendere recusassent. Et ætate quidem mea locus ille, qui ab Alopes tumulo non longe abest, Cercyonis palæstra appellatur. Dicitur autem Cercyon omnes, qui lucta secum certassent, occidisse, præter Theseum tamen, a quo arte inprimis luctandi est superatus. Palæstricen enim Theseus primus invenit: et ab eo profecta palæstritarum disciplina, posterius magistris celebrari cœpta, quum ante sola corporis magnitudine et robore in lucta certaretur. Hæc sunt quæ apud Athenienses, uti ego sentio, aut prædicantur, aut cum admiratione spectantur, quum ea ab initio missa fecerim, quæ leviora sunt quam ut ullam institutæ historiæ possint dignitatem afferre.

4. Eleusini finitima est Megarica terra: cujus imperium Pylæ regi a Pandione relictum Athenienses olim habebant. Ejus rei testimonia mihi sunt, quod in ipsis Megarensium finibus exstat Pandionis sepulcrum, quodque, quum Ægeo, qui in ea familia natu maximus erat, Atheniensium regno Nisus concessisset, Niso Megara obtigerunt et quicquid agri ad fines usque Corinthiorum pertinet: manet autem apud Megarenses adhuc navale, quæ Nisæa ab ipso appellatur. Regnante vero Codro, quum Peloponnesii bellum Atheniensibus intulissent ac nihil omnino insigne ad gloriam in eo aliud gessissent, dum se domum reciperent, Megara Atheniensibus ademerunt, Corinthiosque ac ceteros auxiliarios, qui nomina dedissent, illic habitare 58siverunt. (5) Quæ res effecit ut Megarenses, lingua cum moribus mutata, Dores fierent. Urbem vero eo nomine appellatam putant Care Phoronei filio regnante. Tunc enim primum Cereris templa apud se erecta, eaque Megara appellata, Megarenses ipsi commemorant in iis, quos de rebus suis habent, sermonibus. At Bœotii Megareum dicunt Neptuni filium Onchesti sedem habentem cum Bœotiorum manu Niso contra Minoem auxilio venisse: quumque in prœlio cecidisset, eo ipso, in quo ceciderat, loco sepultum urbi, quæ ante Nisa appellabatur, nomen dedisse. (6) Ad hæc addunt Megarenses, Lelegem, duodecim post Carem Phoronei filium ætatibus, ex Ægypto venisse: eoque regnante indigenas Lelegas appellatos. Clesone vero Lelegis filio Pylan ortum, Pyla Scironem, cum quo nupta Pandionis filia fuerit. Hunc Scironem et Nisum Pandionis filium postea de regno disceptantes judicem Æacum habuisse: adjudicasse illum Niso regnum, ejusque posteris; Scironi vero totius rei bellicæ imperium. Megareum deinde Neptuni filium, cui Nisus Iphinoen filiam nuptum dederat, socero in regnum successisse. Nam de Cretico bello et urbe regnante Niso capta omnia Megarenses dissimulant.

CAPUT XL.

De memorandis in urbe Megaris — Sithnidibus Nymphis — signis Imperatorum Romanorum et Dianæ Sospitæ — signis duodecim deorum — Olympieo et templo Jovis — Megarensium certamine cum Atheniensibus de Salamine — memorandis in via ad Megarensium arcem Cariam dictam.

In oppido aquæductus est ab Theagene exstructus, quem jam ante memoravi filiam Cyloni Atheniensi nuptum dedisse. Hic itaque Theagenes in tyrannide aquæductum illum erexit, opus quum magnitudine, tum ornatu et columnarum numero valde præclarum. Aquam influentem Sithnidum Nympharum appellant: et eas quidem Nymphas indigenas esse dicunt suas, atque ex earum una [filia] Jovi Megarum natum: ac Megarum quidem Deucalionis diluvium in Geraniæ verticem effugisse, quum nondum mons ille id nominis haberet. Nam quod Megarus gruum prætervolantium vocem secutus illuc natando evasisset, inde monti inditum nomen tradunt. (2) Non longe ab aquæductu vetus est quædam ædes: in qua exstant ætate etiam nostra Imperatorum Romanorum imagines, et signum ex ære, quod Dianæ Sospitæ appellant. Hanc esse cognominis causam dicunt: quum Persæ, vexato excursionibus Megarico agro, se Thebas ad Mardonium ducem suum reciperent, obortis Dianæ numine tenebris, per errorem viarum ad montanam eos regionis partem deflexisse; ibi ut tentarent, an hostilis exercitus prope esset, sagittas misisse, ad quarum ictus proxima saxa tanquam gemitus imaginem redderent; eos vero iterum majori studio sagittas misisse, ita ut in hostes se jaculari opinantes omnia tela profunderent. (3) Quum 59vero illuxisset, Megarenses armatos, contra inermes et ne jacula quidem habentes impetu facto, magnam ejus agminis partem trucidasse, atque ex eo Dianæ Sospitæ signum dedicasse. In eodem templo duodecim deorum signa sunt, Praxitelis, ut ferunt, opus. Dianam autem Strongylion fecit. (4) Jam vero Jovis lucum ingressus, quem Olympieum dicunt, templum videas plane insigne, etsi Jovis signum expolitum non est. Opus enim Peloponnesiacum bellum interpellavit: per quæ sane tempora Athenienses terrestribus maritimisque copiis quotannis fere Megarensium publicas et privatas opes vehementer attriverunt et in extremam miseriam adduxerunt. Ipsius quidem Jovis os auro et ebore constat: reliquum vero corpus e gypso et fictili est materia. Opus hoc fecisse dicunt Theocosmum civem suum, adjuvante Phidia. In Jovis capite Horæ et Parcæ insistunt. Fata enim Jovi parere, et ejus nutu temporum vicissitudines describi, nemo est qui nesciat. In templi postica parte ligna quædam sunt duntaxat informata: quæ Theocosmus auro et ebore fuisset ornaturus ad signum Jovis absolvendum. (5) In ipso vero templo triremis æneum rostrum positum est. Eam vero se triremem cepisse Megarenses dicunt in prœlio navali, quod cum Atheniensibus de Salamine certantes fecerunt. Neque Athenienses infitiantur, defecisse aliquando a se ad Megarenses Salaminem: Solonis vero elegis excitatos de insula prius disceptasse, deinde eam se bello recepisse. At Megarenses dicunt viros quosdam profugos, quos Dorycleos nominant, a se ad colonos, qui sorte ducta in Salaminem ante missi fuerant, abiisse, ac Salaminem Atheniensibus prodidisse. (6) A Jovis luco quum in arcem adscenderis, quam a Care Phoronei filio ætate etiam nostra Cariam nominant, Bacchi Nyctelii (Nocturni) ædem videas, et Veneris Epistrophiæ (Verticordiæ) sacellum. Noctis præterea oraculum, et Jovis Conii (Pulverei) delubrum sine tecto. Æsculapii vero et Hygieæ signa Bryaxis fecit. Eodem in loco est Cereris quod dicitur Megaron: quod ædificasse Carem, dum regnaret, memorant.

CAPUT XLI.

De Alcmenæ sepulcro — loco Rhun dicto — aliis sepulcris et templis — Alcathoo et leone Cithæronio — Pandionis heroo — Hippolyte Amazone — Tereo, Procne et Philomela.

Ab ea arcis parte, quæ ad septentriones est, descendentibus Alcmenes se ostendit monumentum, proxime ad Olympii Jovis ædem. Proficiscentem enim eam Argis Thebas in Megarensium finibus in ipsa via mortuam ferunt: inter Herculis vero filios disceptatum, partim ejus cadaver Argos reportare, partim Thebis sepelire volentibus, quum Herculis ex Megara filiorum et Amphitryonis Thebis essent sepulcra. Sed respondit Delphicus Apollo de ea 60re consulentibus, eam in Megarico agro sepeliri satius esse. (2) Hinc me rerum patriæ suæ peritus interpres in vicum deduxit, quem Rhun (Fluxum) appellari dixit, ob eam videlicet causam, quod ex imminentibus oppido montibus quondam in eum aqua defluebat: eam vero aquam alio Theagenes tyrannus derivavit, et in eo ipso, unde aquam deduxerat, loco Acheloo aram dedicavit. Prope est Hylli Herculis filii monumentum, qui cum Echemo Arcade Aeropi filio singulari certamine depugnavit. Quis vero hic Echemus fuerit, qui Hyllum occidit, in alia historiæ parte exponam. Hyllus ipse Megaris sepultus est: ut recte quidem hæc Heraclidarum expeditio appellari possit, in Peloponnesum suscepta, Oreste regnante. (3) Non longe ab Hylli monumento est Isidis ædes, et secundum eam Apollinis ac Dianæ. Hanc dedicasse Alcathoum, leone, quem Cithæronium appellarunt, confecto; et ab eo leone quum alios, tum Megarei regis sui filium Euippum laniatum fuisse tradunt. Quum enim natu major filiorum, cui Timalco nomen, cum Castore et Polluce Aphidnam oppugnatum venisset, fuissetque a Theseo interfectus, Megareum aiunt, orbatum filiis, et filiæ nuptias et regnum ei spopondisse, qui Cithæronium leonem confecisset. Alcathoum igitur Pelopis filium, ausum cum bellua congredi, ex eo certamine victorem discessisse. Regno itaque potitum, Agroteræ Dianæ et Agræi Apollinis templum dedicasse. (4) Et hæc quidem ad hunc modum facta dicunt. Ego vero velim quidem ea scribere, quæ Megarensium sermonibus congruant, id tamen qui fieri possit ut in omnibus faciam, non reperio. Nam leonem Cithæronium ab Alcathoo confectum ut credam, facile adducor: Timalcum vero Megarei filium quis unquam literis prodidit cum Castore et Polluce Aphidnam venisse? Sed ut maxime venerit, quî potuit a Theseo interfici, quum Alcman carmine, quod in Castoras fecit, scriptum reliquerit, eo tempore, quo illi expugnatis Athenis Thesei matrem captivam abduxerunt, Theseum ipsum domi non fuisse? (5) Neque etiam, quæ Pindarus scripsit, ab illis diversa sunt: qui addit, Theseum affinitatem Castorum sibi expetisse: quare domo profectum, ut Pirithoum prius, celebres illas fama nuptias affectantem, adjuvaret. Sed quicunque ille fuerit, qui gentilitates persecutus est, eadem nimirum fuit, qua Megarenses, inscitia, si utique Theseus a Pelope genus duxit. Sed nimirum Megarenses de industria veritatem non tam ignorant, quam ambagibus involvunt. Quod enim fateri prorsus nolunt, Niso regnante urbem captam, successisse ei Megareum generum, Megareo Alcathoum comminiscuntur. (6) Verum Niso jam mortuo, et eversis Megarensium rebus, constat ab Elide Alcathoum venisse. Testimonio mihi fuerit, quod muros ipse de integro erexit, quorum fuerant veterem ambitum Cretenses demoliti. Sed de Alcathoo ac leone, sive is eum in Cithærone, sive quo alio in loco occiderit, deque Dianæ Agroteræ et Apollinis Agræi dedicatione hæc hactenus. Jam vero ex hoc templo descendentibus in conspectu est Pandionis sacellum. 61Sepultum quidem Pandionem eo loco, qui scopulus Æthyiæ Minervæ appellatur, ante diximus. Sed eidem parentant intra urbem etiam Megarenses. (7) Propinquum est Pandionis sacello Hippolytæ monumentum, de qua quæ Megarenses dicunt, non prætermittam. Quum Amazones ob captam Antiopen bello Athenienses lacessissent, a Theseo superatæ sunt. Quumque earum multæ in prœlio cecidissent, Hippolyten tradunt, Antiopes sororem, cui feminarum ille parebat exercitus, Megara cum paucis aufugisse: ibi quum re male gesta animum despondisset, præsertim quod se Themiscyram in patriam suam redire posse desperasset, præ animi angore e vita excessisse: sepultam vero eo, quo diximus, loco, et ejus sane monumentum Amazonici clypei formam præ se fert. (8) Ab eo non longe abest Terei sepulcrum, ejus qui Prognen Pandionis filiam uxorem duxit. Regnavit, autem Tereus, ut Megarenses dicunt, circa Pagas (Fontes) quæ Megaridis appellantur: uti vero ego existimo, atque indicant quæ adhuc exstant vestigia, Daulide supra Chæroneam. Ejus enim Græciæ, quæ nunc Hellas appellatur, multas olim partes barbari tenuerunt, quas post allatam Philomelæ vim, et interemptum a mulieribus Ityn, Tereus in potestatem redigere non potuit. (9) Atque ille quidem sibi ipse Megaris manum intulit, quo in loco ei statim tumulum struxerunt, ad quem annuum faciunt sacrum, et in eo calculis pro farre utuntur: atque eo quidem primum in loco upupam avem visam memorant. Mulieres quum Athenas confugissent, præ luctu et mœrore ob ea, quæ et passæ fuerant, et fecerant, contabuerunt. Vulgatam certe de eis fabulam, earum alteram in lusciniam, in hirundinem alteram mutatam, ex eo existimo ortam, quod avis utraque miserabiles et luctuosos cantus edunt.

CAPUT XLII.

De altera Megarensium arce et de memorandis prope illam — Apolline in muris exstruendis Alcathoo operam præstante — lapide citharæ instar sonante — simili in Ægypto Memnonis simulacro sonante — templis Minervæ in vertice arcis, inprimis Minervæ Æantidis — Apollinis templo et signis — ebeni ligni natura — Alcathoi filiorum occasu — heroo Inus, et quæ de ea referunt Megarenses.

Habent Megarenses et arcem, alteram cui ab Alcathoo nomen est: ad quam qui ascenderint, ad dexteram Megarei monumentum videant, qui Cretico bello ab Onchesto Megarensibus auxilio venit. Ostenditur etiam deorum focus, quos Prodomeos vocant, quibus rem divinam fecisse tradunt Alcathoum, quum esset murorum fundamenta jacturus. (2) Juxta eum focum lapis exstat, super quo citharam deposuisse Apollinem tradunt, quum muros facienti Alcathoo operam esset suam navaturus. Ac censu olim Atheniensium comprehensos fuisse Megarenses, id mihi argumento est, quod satis constat, ab Alcathoo filiam Peribœam una cum Theseo in Cretam tributi nomine missam. Tum igitur in fabricandis muris ab Apolline adjutum Megarenses affirmant, atque in eo, quem dixi, lapide citharam deposuisse: reddit is, calculo si quis eum percusserit, 62eundem, quem pulsæ fides, sonum. (3) Quæ mihi res plane admirabilis visa est: magis etiam Ægyptiorum colossus, qui Thebis Ægyptiis est. Nam Nilum transgressis, non longe ab eo loco, quæ Syringes appellantur, statua est sonans sedentis hominis, Memnonem vulgo nominant, quem ex Æthiopia in Ægyptum venisse ac Susa etiam usque penetrasse tradunt. At ipsi Thebani Memnonem esse negant, nam Phamenophem esse indigenam hominem dicunt. Audivi etiam, qui Sesostris illam statuam esse dicerent. Eam Cambyses diffidit: et nunc etiam superior pars a vertice ad medium truncum humi neglecta jacet: reliquum adhuc sedere videtur ac quotidie sub ipsum solis ortum sonum edit, qualem vel citharæ vel lyræ nervi, si forte rumpantur. (4) Apud Megarenses curia est, olim Timalci sepulcrum, quem paulo ante dixi non videri mihi a Theseo interfectum fuisse. In ipso arcis jugo Minervæ templum est, et in eo deæ signum inauratum, præter manus tamen et imos pedes; quæ, uti ipsum os, ex ebore sunt. Alterum ibidem est delubrum Minervæ, cui Victoriæ cognomentum: aliud etiam Æantidis, de quo quum nihil ab interpretibus monumentorum Megaricorum prolatum sit, ego ex opinione mea pauca adscribam. Telamon Æaci filius Alcathoi filiam Peribœam uxorem duxit. Ejus igitur filium Ajacem, quum Alcathoo in regnum successisset, signum Minervæ dedicasse existimo. (5) Apollinis vero ædes prisca fuit laterculis exstructa: quam Adrianus princeps e candido lapide restituit. Apollinis vero Pythii et Decumani simulacra nihil fere ab Ægyptiorum ligneis signis differunt: sed ejus, quem Archegeten nuncupant, Ægineticis operibus persimile est, totumque ebeno constat. Audivi autem Cyprium hominem oppido quam peritum in herbarum generibus ad medendi usum notandis, quum diceret, ebenum nulla folia, nullumque omnino fructum ferre; nec stirpem esse soli expositum: radices terra occultari, quas eruant Æthiopes, atque in his esse homines qui, quo maxime loco ebenus reperiatur, norint. (6) Est ibi etiam Legiferæ Cereris fanum; unde qui descenderunt, Callipolidis Alcathoi filii monumentum vident. Sed et alterum habuit natu majorem filium Alcathous, Echepolin: quem in auxilium Meleagro misit in Ætoliam contra aprum. Quum vero a fera fuisset adolescens interemtus, atque id primus rescisset Callipolis, ad patrem, qui sacrum Apollini tunc forte faciebat, in arcem accurrit ac ligna e sacris focis disturbavit. Quem quum piaculum commisisse Alcathous, qui filium periisse ignoraret, judicasset, ira incitatus, stipite ex iis ipsis, quæ ille disjecerat, lignis capiti impacto, filium interfecit. (7) In via vero, quæ ad Prytaneum ducit, Inus sacellum est. Id lapidum maceria incingitur, et sponte natis oleis convestitur. Soli enim ex omnibus Græcis Megarenses Inûs cadaver in maritimam agri sui oram 63ejectum ferunt; atque illud Cleso et Tauropolin, Clesonis filias, Lelegis neptes, sublatum sepulturæ mandasse: ipsamque Ino apud se primos Leucotheam appellatam eique se quotannis rem divinam facere.

CAPUT XLIII.

De Iphigenia — Adrasto — sepulcris in prytaneo Megarensium et petra prope illud Anaclethra dicta — sepulcris in urbe — Æsymnio — Iphinoes cultu — sepulcris ad Bacchi templum — Bacchi templo et signis — Veneris templo et signis in eo — Fortunæ templo et aliis signis — Corœbo ejusque sepulcro in foro Megarensium.

Sed iidem Iphigeniæ quoque sacellum monstrant, atque eam Megaris mortuam aiunt. Ego vero etiam, quæ longe secus de Iphigenia Arcades narrant, audivi. Neque ignoro, Hesiodum eo poemate, quo illustres feminas recenset, scripsisse, non esse cæsam Iphigeniam, sed Dianæ numine Hecaten factam. A quibus nihil discrepant quæ scripsit Herodotus, Tauros in Scythia habitantes naufragos virgini immolare: virginem vero eam esse Iphigeniam Agamemnonis filiam. Habent Adrasto etiam Megarenses honorem: quem, dum exercitum a Thebarum expugnatione domum reduceret, mortuum apud se tradunt. Mortis vero ei causam fuisse senectutem, et animi angorem ob Ægialei filii interitum. Exstat et Dianæ templum, quod Agamemnon erexit quum ad Calchantem, qui Megaris habitabat, venit, ei, ut se ad bellum Trojanum sequeretur, persuasurus. (2) In Prytaneo Euippum Megarei filium, et Alcathoi Echepolin sepultos dicunt. Est ad Prytaneum saxum: Anaclethra appellant, quod ibi Ceres post longos errores (id si fide hominum cuiquam dignum videri potest) filiam evocarit. Nostra quidem etiamnum ætate Megarensium feminæ similia ei fabulæ faciunt. (3) Sunt intra oppidum Megarensibus sepulcra: et unum quidem eorum, qui cum Persis pugnantes mortem oppetierunt. Æsymnium vero quod appellant, heroum et ipsum est monumentum. Nam quum Hyperion Agamemnonis filius, qui postremus Megaris regnavit, propter avaritiam et insolentiam a Sandione occisus esset, non esse amplius uni parendum censuerunt, sed magistratus, qui per vices summæ rerum præessent, creandos. Quo tempore quum Æsymnus, auctoritate nemini inter Megarenses secundus, Delphos veniens oraculum dei consuluisset, quî fieri posset ut patria secundis rebus uteretur: et alia accepit responsa, et illud in primis, bene eventurum, si plurium consilio civitas usa fuisset. Quod quum ad mortuos oracalum pertinere interpretati essent, curiam ibi ædificandam, intraque ejus parietes heroum sepulcrum includendum curarunt. (4) Hinc ad Alcathoi sacellum progredientibus, quo Megarenses meo tempore ad publicas tabulas asservandas utebantur, occurrunt duo monumenta: alterum dicebant esse Pyrgûs, quæ uxor Alcathoi fuerat, antequam Euæchmen Megarei filiam duxisset, alterum Iphinoes, quam Alcathoi filiam dicebant fuisse ac mortuam, quum esset adhuc virgo. Ad ejus tumulum patrio ritu puellæ ante nuptias inferias mittunt, crinisque primitias detondent, non aliter quam Hecaergæ 64et Opidi olim crines ponebant Deliorum filiæ. (5) Juxta introitum in templum Bacchi sepulcrum est Astycrateæ et Mantûs filiarum Polyidi, Cœrani filii, Abantis nepotis, Melampodis pronepotis. Polyidus quidem ipse venit Megara, ut Alcathoum de cæde Callipolidis filii lustraret: et Bacchi templum ædificavit simulacrumque dedicavit, quod ætate nostra præter os occultatur. Id enim unum est in conspectu. Adsistit Satyrus e Pario lapide, Praxitelis opus. Atque hunc quidem Patrium Bacchum appellant: alterum vero, Dasyllium cognomento, Euchenorem Cœrani filium, Polyidi nepotem, dedicasse ferunt. (6) Secundum Bacchi templum Veneris delubrum est, cujus signum ex ebore: deæ cognomen Praxis: atque hoc signum in eo delubro vetustissimum. Pithus (Suadelæ) et ejus deæ, quam Paregoron (Consolatricem, an Persuadentem) nuncupant simulacra Praxitelis opera sunt. Visuntur ibidem et Scopæ Amor, Himerus (Appetitus) et Pothus (Cupido), si quidem, ut nomina, ita opera horum numinum sunt diversa. Juxta Veneris Fortunæ ædes est: hæc quoque dea a Praxitele elaborata. In proximo delubro Musas et æneum Jovem fecit Lysippus. (7) Est apud Megarenses etiam Corœbi sepulcrum: de quo quæ versibus mandata sunt, hic loci exponam, etsi eadem ab Argivis celebrantur. Regnante Argis Crotopo, ejus filiam Psamathen tradunt puerum, quem ex Apolline pepererat, ut patrem, a quo sibi plurimum metuebat, celaret, exposuisse: quumque ita accidisset, ut a canibus regii pecoris custodibus dilaceraretur, Apollo Argivis in urbem immisit Pœnam, quæ e matrum gremiis infantes rapiebat, donec Corœbus Argivorum gratia eam perimeret. Perpetrata vero cæde, quum non cessaret pestilentia, quæ post hæc Argivos invaserat, Corœbus ultro Delphos adiit, ut de Pœnæ cæde Apollini satisfaceret. (8) Quem Argos quidem redire Pythia vetuit, sed ut e templo tripodem tolleret, imperavit, quoque loco excidisset, ibi templo Apollini ædificato consideret et ipse. Quum itaque tripos illo imprudente lapsus ad Geraniam montem excidisset, eum ibi vicum, cui Tripodisco nomen est, condidisse. Corœbi vero sepulcrum Megaris est in foro, in quo inscripti elegi rem totam de Psamathe et Corœbo testantur. Tumuli insigne est Corœbus Pœnam conficiens. Hæc signa omnium, quæcunque in Graecia e lapide facta viderim, antiquissima esse scio.

De Orsippo — Apollinis Prostaterii templo et signis in eo — memorandis in gymnasio Megarensium — memorandis in navali Megarensium dicto Nisæa — arce Nisæa — urbe Pagis et memorandis in ea — Ægialei sepulcro — Melampodis cultu — Antonoes sepulcro in vico Erinea — sepulcro Telephanis tibicinis — lapide conchite — via Scirone et petra Moluride — Ino et Melicerte — Scirone latrone a Theseo in mare dejecto — templo Jovis Aphesii et aliis signis — Eurysthei sepulcro — templo Apollinis Latoi.

Non longe a Corœbi monumento sepultus est Orsippus, is qui, quum veteri athletarum more cum subligaculo ludos obire consuesset, in Olympico tamen curriculo nudus vicit: idemque postea, quum exercitus imperator esset, finitimis agri partem ademisse dicitur. Non invito crediderim Olympiæ subligaculum delapsum, nempe qui nosset, sine eo multo quemvis esse ad cursum expeditiorem. (2) E foro quum redeas in viam, quæ Recta dicitur, si paululum diverteris a via ad dextram, ad Apollinis Prostaterii (Præstitis) templum accedas. Ibi est Apollinis nobile signum, Dianæ et Latonæ et alia signa, quorum Praxiteles fecit Latonam cum liberis. Ad portam, quam Nymphadem appellant, in veteri Gymnasio lapis est, qui non magnæ pyramidis formam præ se fert. Eum Apollinem Carinum (?) nominant. Est ibidem Ilithyiarum (Lucinarum) ædes. Atque hæc quidem, quæ ostentare possint, Megara habent. (3) Ad navale vero, quam ætate etiam mea Nisæam vocant, si descendas, Cereris Malophori (Oviferæ) templum videas. Cognomen vero deæ, præter alia, quæ de eo prodita sunt, ab iis inditum deæ censent, qui primi oves in ea regione aluerunt. Fastigium quidem templi vetustate collapsum quivis conjiciat. Eadem fere in parte arx consurgit, quæ et ipsa Nisæa dicitur. In imo arcis clivo ad maritimam partem Lelegis monumentum est. Hunc ex Ægypto appulsum regnasse aiunt: filium vero fuisse Neptuni et Libyes Epaphi filiæ. Finitima est Nisææ insula non magna, Minoa: quo Creticam classem appulisse ferunt in bello contra Nisum. (4) Montana Megarici agri pars Bœotis finitima est. In ea habitantur oppida Pagæ et Ægosthena. A via militari, quæ Pagas ducit, si paulum divertas, saxum est sagittis confixum. Eas per noctem Persas ejaculatos quondam tradunt. Pagis Dianæ cognomento Sospitæ signum restat æneum, magnitudine ei par, quod Megaris est, neque ipsa figura dissimile. Est etiam Ægialei Adrasti filii sacellum: qui quum eo prœlio, quod commissum est, quum Argivi iterum ad Thebas venissent, in primo conflictu ad Glisantem occidisset, propinqui eum sublatum Pagas in Megaricum agrum deportarunt: ac monumentum ejus etiam nunc Ægialeum appellatur. (5) Ægosthenis Melampodis Amythaonis filii templum est, et in eo non magni utique viri signum columnæ insistit. Melampodi sacrum faciunt et festum diem quotannis celebrant. Futura vero prædicendi neque e somniis, neque ex alia ulla ratione, ei scientiam tribuunt. Audivi etiam in Erenea (?) 66Megarici agri vico Autonoen Cadmi filiam ex Actæonis casu, qui acciderit quemadmodum narrant, et reliquis paternæ domus calamitatibus, mœrore et luctu confectam, huc Thebis transmigrasse. Autonoes quidem in eo vico monumentum ostenditur. (6) In via quæ Megaris Corinthum ducit, et alii tumuli sunt, et Telephanis Samii tibicinis: quem faciundum curasse dicitur Cleopatra, Philippi ejus, quem Amyntas genuit, filia. Visitur et Caris Phoronei filii monumentum. Id quum initio terræ tantum agger esset, post ex oraculo conchite lapide exornatum est. Et is quidem lapis apud solos e Græcis omnibus Megarenses cæditur, quibus ex eo multa sunt in ipsa etiam urbe opera. Est ile quidem insigni candore, et alio quovis lapide mollior. Marinæ in eo conchæ undique cernuntur. Talis quidem hic lapis est. Viam vero, quæ nunc quoque a Scirone nomen habet, primus, quum Megarensium copiis præesset, munisse dicitur Sciron, ita ut expeditis hominibus æqua esset. Adrianus vero Imperator eandem eo usque dilatavit, ut per eam agi possent duo obvii currus. (7) De saxis vero, quæ in viæ angustiis eminent, fabula prodita est hujusmodi: Ino se cum Melicerte, natu minore filio, de saxo, quam Moluridem petram appellant, in mare præcipitem dedisse, quum natu majorem Learchum pater occidisset. Et Athamantem quidem in uxorem et liberos furore impulsum sunt qui dicant ita sævisse: alii vero ira vehementissima incensum, quod uxoris nefario facinore immissam rescisset Orchomeniis famem, ac simul ab illa de medio sublatum Phrixum putaret: atque omnino hæc accidisse omnia non divinitus, sed Inûs novercæ dolo, interpretaretur. (8) Illam igitur tunc aiunt arrepta fuga se cum filio in mare de Moluride petra abjecisse: puerum quidem a delphine exceptum, quum in Corinthiorum Isthmum fuisset expositus, mutato nomine, ex Melicerte Palæmonem appellatum: eique quum alios habitos honores, tum vero Isthmicos ludos decretos. Moluridem certe petram Leucotheæ et Palæmoni sacrarunt: sed alia saxa, quæ Moluridi adjacent, infamia et conscelerata putant, quod, quum ea accoleret Sciron, inde, quoscunque nactus esset hospites, in mare detruderet. Eos vero adnatans saxis marina testudo conficere dicebatur. Sunt autem marinæ testudines magnitudine tantum et pedibus terrestribus dissimiles: pedes enim habent quales vituli marini. Sed eodem postea Sciron mortis genere scelus luit, a Theseo in idem abjectus mare. (9) In montis jugo Jovis Aphesii cognomento fanum est. Esse vero ita appellatum tradunt, quod, quum ad deprecandam squalidam agri siccitatem Æacus in Ægina divinam rem, ex quodam oraculo, Panhellenio Jovi faceret, ** portantem vero dimisisse et ob hoc Aphesium (Dimittentem) Jovem dictum. Ibidem Veneris quoque, Apollinis et Panis signa sunt. (10) Qui longius processerint, Eurysthei monumentum offendent: quem ab Herculis liberis prœlio superatum, quum ex Attica fugeret, quo loco sepultus est, ibi fuisse ab Iolao occisum dicunt. Jam vero ab hac via descendentibus in conspectu est Latoi 67Apollinis ædes, et cum ea fere conjuncti Megarensium et Corinthiorum fines, ad quos Hyllum Herculis filium singulari certamine cum Arcade Echemo congressum, hominum sermone percrebuit.

CAPUT I.

De terræ Corinthiacæ appellatione et originibus — incolis Corinthi — Achæorum bello contra Romanos — Corintho a Mummio eversa et a Cæsare restituta — Cromyone vico et memorandis in eo — Isthmo — Sini, Pityocampte — Isthmi perfodiendi conaminibus factis — certamine Neptuni cum Sole de Corintho — memorandis in Isthmo — templo Neptuni et signis in eo.

Corinthiaca quidem regio ad Argivorum fines pertinet; a Corintho vero nomen accepit, quem Jovis fuisse filium, nondum inveni qui serio tradiderit, præter Corinthiorum multitudinem. Nam Eumelus Amphilyti filius e gente Bacchiadarum, qui carmina dicitur fecisse, in Corinthiaca scriptione testatum reliquit (si modo Eumeli illud opus est), Ephyram Oceani filiam primam in iis finibus consedisse: Marathonem deinde Epopei filium, Aloei Solis filii nepotem, patris iniquitatem et contumeliam fugientem, in maritimam Atticæ partem coloniam deduxisse: audita vero Epopei patris morte, in Peloponnesum reversum, ac mox inter filios regno distributo, in Atticam redisse, atque ab Sicyone quidem Asopiam, a Corintho vero Ephyræam nomen accepisse. (2) Corinthum vero habitant veterum quidem nemo amplius Corinthiorum, sed coloni ab Romanis missi. Hujus rei causa fuit Achæorum concilium: in quo quum Corinthii censerentur, et ipsi una cum ceteris bellum Romanis intulerunt, Critolai auctoritatem secuti. Is enim, quum belli dux ab Achæis esset designatus, et Achæos et ex iis, qui sunt extra Peloponnesum, plerosque ad defectionem sollicitavit. Romani vero rerum potiti, et ceteræ Græciæ arma eripuerunt, et munitarum omnium urbium muros demoliti sunt: Corinthum vero a Mummio, Romanorum in illa expeditione duce, deletam, posterius a Cæsare (a quo Romana respublica eam, quam nunc etiam retinet, formam accepit) restitutam ferunt. Carthaginem etiam idem, dum reipublicæ præerat, restituisse dicitur. (3) In Corinthiaco agro est qui Cromyon dicitur, a Cromo Neptuni filio. In eo altam fabulantur Phæam suem et eum quem Pityocampten nominant, cui suus est inter Thesei ærumnas locus. Operis index est pinus, quæ ad meam usque ætatem in litore se progredientibus ostendit, et Melicertæ ara. Eo enim a delphine evectum puerum memorant: quem quum offendisset expositum Sisyphus, et humarit in Isthmo, et Isthmicos 68in ejus honorem ludos instituerit. (4) In prima Isthmi fronte locus est, ubi Sinis latro, curvatis ad terram diversarum pinorum ramis, ad eos, quos pugnando vicisset, arctis utrinque vinculis alligabat, ut, quum in suam naturam arbores redirent, illi distraherentur, vinculis in neutram partem cedentibus, sed pariter utrinque adstringentibus. Tali etiam ipse postea supplicii genere Sinis a Theseo affectus est. Theseus enim eam viam, quæ Athenas a Trœzene duxit, a latrociniis perpurgavit, et lis, quos ante nominavi, interemptis, et in Epidauro sacra (?) Periphete, quem Vulcano natum putabant, quique in pugna ænea clava utebatur. (5) Isthmus autem ipse Corinthiacus mari utrinque alluitur. Duobus ejus latera promontoriis terminantur, Cenchreis et Lechæo. Ea res interiorem regionem continentem facit. Nam quicunque Peloponnesum insulam facere conatus est, morte oppressus, opus imperfectum reliquit. Qua sane Isthmus fodi cœptus fuerit, operis exstant vestigia: sed saxosa ejus pars omnino tentata non fuit. Quare situs adhuc sui naturam servat. Alexandro quidem Philippi filio id unum ex animi sententia non cessit, quod Mimantem fodere non potuit. Gnidios vero ad Isthmum fodiendum aggressos oraculum Pythii Apollinis deterruit. Tam scilicet difficile est, divinitus attributam certis rebus naturam humana arte superare. (6) Quod vero Corinthii de terra sua prædicant, non ipsi, opinor, primi commenti sunt. Nam ante eos Athenienses ad Atticam ornandam deorum contentionem memoriæ prodiderunt. Ipsi quidem Corinthii Neptunum narrant in certamen cum Sole de regione descendisse: disceptatorem inter eos Briareum fuisse: qui quum Isthmum Neptuno, Solis vero promontorium, quod urbi imminet, adjudicasset, ex eo Isthmum Neptuni fuisse. (7) Insignia vero illic opera sunt theatrum et stadium e candido lapide. Qua ad ipsum dei templum aditus est, una in parte athletarum positæ sunt statuæ, qui victores in Isthmiis renunciati fuere: in altera pinus consitæ, et earum multæ quasi ad rectam lineam. In templo, quod modica sane magnitudine est, ænei stant Tritones: et in antica ejus parte Neptuni signa duo, tertium Amphitrites, et Thalassæ (Maris) ipsum quoque æneum. Quæ intus sunt, dedicavit ætate nostra Herodes Atheniensis, equos quattuor inauratos, præter ungulas tamen, quæ ex ebore sunt: (8) et juxta equos Tritones duos aureos ad pubem usque: nam reliqua eburna sunt. In curru stant Amphitrite et Neptunus: et rectus delphini insistit Palæmon puer: ebore et auro hæc etiam expolita. In media basi, quæ currum sustinet, expressa Thalassa, quæ filiam tenet Venerem. Adsistunt utrinque quæ Nereides appellantur: quibus et in aliis Græciæ locis aras dedicatas novi, quum lucos illis Pœmænisi (?) consecrarint; ubi et Achilli honores habentur. Dotûs in Gabalis sanctissimum est templum. Exstat in eo peplus, quem ob filium Alcmæonem accepisse Eriphylen Græci dicunt. (9) In eadem basi 69Neptuni insculpti sunt etiam Tyndari filii, quod ipsi quoque salutaria creduntur navibus et vectoribus numina. Galenes (Malaciæ) præterea et Thalassæ assunt simulacra; et equus, cujus, quæ sunt infra pectus partes, ceti figuram præferunt. Ino ad hæc, Bellerophontes, et equus Pegasus.

CAPUT II.

De templo Palæmonis — ara Cyclopum — sepulcris Sisyphi et Nelei — Isthmicis ludis — Cenchreis et Lechæo, navibus Corinthiorum — Helenæ balneo — sepulcris prope viam — Craneo et memorandis in eo — Laide — memorandis in urbe Corintho — Pentheo.

Intra templi septum ad sinistram est Palæmonis ædes: in qua signa sunt Neptunus, Leucothea, et ipse Palæmon. Est et cella, quod Adytum (penetrale) appellant: aditus est ad eam subterraneus. Ibi vero Palæmonem latere aiunt: ac si quis vel civis vel hospes eo in loco pejerarit, quin perjurii pœnas det, effugere nulla ratione queat. (2) Est etiam vetus sacellum, quam Cyclopum appellant aram, ad quam Cyclopibus rem divinam faciunt. Sepulcra vero Sisyphi et Nelei (nam etiam Neleum tradunt, quum Corinthum venisset, morbo obiisse et circa Isthmum sepultum), ne quæsierit quidem qui Eumeli carmina legerit: Nelei enim monumentum ne Nestori quidem a Sisypho monstratum ait: ac plane ignotum esse omnibus expedire. Sisyphum vero sepultum quidem in Isthmo, sed ejus sepulcrum paucis vel æqualium ei Corinthiorum notum fuisse. Isthmici ludi ne excisa quidem a Mummio Corintho intermissi sunt: sed quamdiu urbs deserta erat, Sicyoniis ut eos faciundos curarent, datum negotium fuit: restituta vero Corintho, ad eos, qui nunc sunt, inquilinos honos rediit. (3) Corinthiorum navalibus Leches et Cenchrias nomina dedere: quos Neptuno ex Pirene Acheloi filia genitos credunt: quamquam iis carminibus, quæ Magnæ Eœæ sunt appellatæ, Œbali fuisse filiam Pirenen proditum est. In Lechæo Neptuni templum est cum signo æneo. In via, quæ ab Isthmo Cenchreas ducit, Dianæ templum est, signum pervetus ligneum. In ipsis Cenchreis Veneris delubrum, et marmoreum signum. Post hoc in maris fere alluvie Neptuni ex ære. In altero vero portus cornu Æsculapii et Isidis fana. Cenchreis e regione est Helenæ balneum. Aqua e saxo in mare defluit, multa illa quidem et salsa, calida ut quæ igni primum intepescit. (4) Qua vero adverso clivo ad Corinthum acceditur, et alii sunt in via tumuli, et ad ipsam portam Diogenis Sinopensis, quem cognomento Græci Canem appellarunt. Maxime suburbanus est cupressorum lucus, cui Craneo nomen. In eo Bellerophontis fanum est, et Veneris Melænidis delubrum: Laidis etiam sepulcrum, cui leæna insculpta est, prioribus pedibus arietem tenens. (5) Ostenditur etiam in Thessalia Laidis monumentum. Venisse enim et in Thessaliam dicitur, Hippostratum amatorem suum secuta. Primum quidem Hycaris (Siciliæ id oppidum est) a Niciæ militibus captam, quum adhuc puella esset; Corinthum 70deinde ab eo, cui vendita est, adductam, meretrices aiunt ætatis suæ omnes corporis forma longe anteisse. Tantæ vero fuit Corinthiis admirationi, ut nunc etiam de Laide certent.

6. Multa in urbe præclara opera, quæ partim reliquiæ sunt antiquitatis, major vero eorum pars florente posterioribus ætatibus Corinthiorum civitate facta est. In foro, ubi plurima sunt templa, Diana est Ephesia cognomento, et Bacchi signa duo lignea, inaurata, præter ora tamen, que minio oblita sunt: Lysium alterum, alterum Baccheum nominant. (7) Quæ de iis signis pervagata sunt vulgi sermonibus, et ipse scribam. Pentheum aiunt, quum Bacchum multis contumeliis vexaret, et alia insolenter facere ausum, et postremo, ut feminarum sacra specularetur, ad Cithæronem profectum, in arborem ascendisse, atque inde quæ agerentur conspicatum. Quod quum Bacchæ animadvertissent, impetu facto viventem eum lacerasse ac membratim discerpsisse. Corinthii redditum sibi postea oraculum narrant, ut eam arborem quærerent, et inventæ divinos honores haberent. Illius igitur oraculi monitu se imagines illas faciundas curasse. (8) Est præterea Fortunæ ædes, cujus signum recto statu, e Pario lapide. Templum adjunctum est diis omnibus dicatum. Proxime erectus est aquæductus, cui insistit Neptunus ex ære, sub cujus pedibus delphinus aquam profundit. Est etiam ex ære Apollo cognomento Clarius: et Venus, Hermogenis Cytherii opus. Sunt et Mercurii signa duo, et ipse ex ære, et recto statu: et eorum alterum cellam suam habet. Jovis vero sub divo posita signa tria: quorum unum cognomen non habet, alterum Chthonium (terrestrem s. inferorum), tertium Celsissimum nuncupant.

CAPUT III.

De memorandis in urbe Corintho continuatio — Octaviæ templo — Pirene fonte — ære Corinthio — balneis Corinthiorum et fontibus — Medeæ liberorum sepulcro — Medea et Iasone, et primis Corinthi regibus.

In medio foro est Minerva ex ære: in cujus basi Musæ insculptæ sunt. Ultra forum Octaviæ ædes est Augusti sororis, qui Cæsari in imperium Romanum successit, ei quidem a quo est Corinthus restituta. (2) Quum e foro exieris Lechæum versus, propylæa videas, ac super ipsis inauratos currus duos: quorum altero Phaethon Solis filius, altero Sol ipse vehi videtur. Ultra propylæa ingressis, ad dexteram est Hercules æneus. Ab eo aditus est ad Pirenen fontem: de quo fabulis vulgatum, Pirenen nympham, quum filium Cenchriam lugeret, quem Diana per imprudentiam occiderat, tantam profudisse lacrimarum vim, ut in fontem ex humana forma conversa fuerit. (3) Ornatus fons est candido marmore: in eo cellulæ ad speluncarum similitudinem factæ, e quibus aqua in subdialem fontem profluit gustatu suavis, et qua æs Corinthium candens immergi autumant, quum alioqui nullum habeant æs Corinthii. Est autem et Apollinis ad Pirenen signum, et septum, in 71quo pictum Ulyssis in procos facinus. (4) Rursus in via, qua ad Lechæum recta iter est, Mercurius ex ære sedens visitur: cui adsistit aries, quod præ ceteris diis Mercurius greges tueri et augere existimatur, ut Homerus in Iliade significat:

Quæ cognita in Magnæ Matris initiis mihi sunt de Mercurio et ariete, consulto reticeo. Post Mercurii signum Neptunus est, et Leucothea, et delphino insistens Palæmon. (5) Balneæ vero passim Corinthiis, et aliæ e publica pecunia exstructæ, et quas de suo Adrianus Imperator ædificavit. Quæ vero omnium sunt nobilissimæ prope Neptuni, eas Eurycles Spartanus condidit, et quum aliis lapidibus, tum vero eo, qui in Croceis Laconici agri vico exciditur, exornavit. Ad lævam aditus Neptunus; secundum eum venatricis habitu Diana stat. Fontes multi per omnem sunt urbem, quum luculenta Corinthiis aquarum copia sit, etiam e Stymphelo eductarum ab Imperatore Adriano, maxime vero spectatu dignus qui est ad signum Dianæ, habetque impositum Bellerophontem et aquam ex ipsa Pegasi equi ungula manantem. (6) Aliam a foro Sicyoniam versus euntibus hæc videre licet a dextra Apollinis ædes cum æneo signo, et modico hinc intervallo fons qui Glauces dicitur, quod in illum se Glauce abjecit, salutarem sibi aquam fore sperans contra Medeæ veneficia. Supra fontem hunc constructum est quod Odeum appellant. Proximum ei Medeæ filiorum sepulcrum, quorum nomina Mermerus et Pheres. Lapidibus vero a Corinthiis obrutos memorant, propter ea quæ Glaucæ munera attulisse dicuntur. (7) Sed enim quod per vim oppressi innocentes fuere, nece sua illis Corinthiorum liberi infantes pœnas dederunt usquedum ex oraculo et annua illis sacra fieri cœpta, et Pavoris imago dedicata. Exstat illa hac etiam ætate, muliebri habitu ad terrorem quammaxime efficta. Deleta vero a Romanis Corintho et priscis incolis exstinctis, illum sacrificandi morem coloni non retinuerunt: neque amplius illis pueri aut crinem tondent, aut atram vestem induunt. (8) Medeam quidem ipsam, quum Athenas venisset, Ægeus in matrimonio habuit: sed insidiis, quas Theseo fecerat, detectis, in Asiæ eam partem, quæ tunc Aria vocabatur, profugit; ubi de se Medis nomen dedit. Jam filium, quem secum in Arios abduxit, Ægeo genitum tradunt, Medoque ei nomen fuisse: Hellanicus tamen Polyxenum nuncupat, et patrem ei Iasonem fuisse scribit. (9) Carmina Græci habent, quæ Naupactia nominant. In his scriptum exstat, Iasonem post Peliæ mortem 72Corcyram migrasse: ibique Mermerum ejus filium natu majorem, in continenti ea quæ e regione est venantem, a leæna interfectum: de Pherete autem nihil in eis est memoriæ proditum. Cinæthon vero Lacedæmonius (nam et is genera versibus recensuit) Medum et Eriopin filiam suscepisse Iasonem ex Medea scriptum reliquit, neque hic amplius quicquam, quod ad pueros pertineat. (10) At Eumelus Solem dicit Aloeo Asopiam terram, Ephyræam Æetæ tradidisse: Æeten deinde Colchos profectum Buno regnum suum commendasse: Bunum ipsum Mercurio ex Alcidamea genitum: qui quum e vita decessisset, Epopeum Aloei filium Ephyræorum imperium obtinuisse: deinde vero quum Corinthus Marathonis filius nullos reliquisset liberos, Corinthios ex Iolco Medeam in regnum vocasse: (11) eam vero Iasonem regni compotem fecisse, ac filios quidem peperisse, sed in lucem quicquid edidisset, in Junonis fano occultare solitam, quod nempe eo immortales futuros sibi persuaserat. Verum quum neque id ex voto evenisset, et, re comperta, Iason non modo deprecanti veniam non dedisset, sed ea relicta Iolcon revertisset, et ipsam Corintho profectam Sisypho imperium tradidisse. Hæc perinde, ut mihi comperta sunt, exposui.

CAPUT IV.

De templo Minervæ Chalinitidis — Bellerophonte — Sisyphi posteris Corinthi regibus — Bacchidis Corinthi regnum obtinentibus et a Cypselo expulsis — Cypseli stirpe — Dædali artis operibus — templo Jovis Capitolini seu Coryphæi — fonte Lerna ac templis et signis prope illum — templis et signis in via ad Corinthi arcem.

A sepulcro non multum distat Chalinitidis (quasi dicas Frenatricis) Minervæ fanum. Minervam etenim aiunt præ ceteris diis Bellerophonti quum aliis in rebus opitulatam, tum vero a se domitum, freno jam imposito, Pegasum dedisse. Ligneum est deæ signum: os tamen, manus et imi pedes e candido lapide sunt. (2) Neque vero Bellerophontem regnum Corinthiorum unquam possedisse, sed in Prœti Argivorum regis potestate fuisse, et ipse, ut credam, facile adduci possum, ac nihilo minus, qui Homeri carmina non indiligenter legerit. Satis etiam constat, tenente jam Lyciam Bellerophonte, Corinthios perpetuo iis, qui aut Argis aut Mycenis rerum summæ præessent, paruisse: quando privatim ipsi nullum ad Trojam ducem miserunt, sed Agamemnonis signa et auspicia secuti, ejus expeditionis participes fuere. (3) Sisyphus quidem non Glaucum duntaxat Bellerophontis patrem genuit, sed præter eum Ornytionem etiam, et post hunc Thersandrum, et Almum suscepit. Ornytione Phocus natus, Neptuni tamen creditus. Is Tithoream in ea regione, quæ nunc Phocis dicitur, coloniam deduxit: Thoas ejus frater natu minor Corinthi mansit: eo Demophon, Demophonte Propodas, Propoda Doridas et Hyanthidas geniti sunt. His regnantibus Dores 73exercitum duce Alete Hippotæ filio, Phylantis nepote, Antiochi pronepote, et Herculis abnepote, contra Corinthum duxerunt. Ibi Doridas et Hyanthidas, regno Aletæ tradito, ipsi Corinthi manserunt: at populus Corinthiorum prœlio victus a Doribus ex sedibus suis pulsus est. (4) Aletes ipse et ejus posteritas ætates quinque usque ad Bacchin Prumnidis filium regnum tenuit: ætates totidem Bacchidæ, usque ad Telesten Aristodemi filium: quo ab Arieo et Peranta de medio sublato, regno finis impositus. Prytanes enim deinceps ex Bacchidarum gente annuum imperium tenuerunt. Hos, tyrannide occupata, Cypselus Eetionis filius expulit. Nepos Cypselus fuit Melanis, Antasi filii. Melana quondam ex Gonussa, quæ supra Sicyonem est, Dores ad oppugnandam Corinthum secutum, Aletes primum ex quodam oraculo in aliam Græciæ partem dimisit: deinde vero, oraculo neglecto, eum sibi contubernalem adscivit. Atque hac casuum varietate Corinthiorum reges jactatos comperi. (5) Templum vero Minervæ Chalinitidis juxta theatrum est: et ei proximum Herculis nudo corpore ligneum signum, quod a Dædalo factum tradunt. Ac Dædali quidem opera rudia et abnormia fere sunt aspectu, attamen divinum quiddam præ se ferunt. Supra theatrum templum est Jovis, quem Capitolinum Romanorum voce, Græca lingua Coryphæum recte appellaris. Ab hoc theatro non multum distat priscum gymnasium, et fons, quam Lernam vocant. Incingitur is columnis atque sedilibus ad eos excipiendos, qui æstate frigus captatum veniant. Conjuncta sunt cum ipso fere gymnasio deorum delubra duo, Jovis alterum, alterum Æsculapii. Æsculapius ipse et Hygiea e candido lapide sunt: at Juppiter æneus est.

6. Jam qui in Acrocorinthum ascendant (montis id jugum est urbi imminens, quod Soli in disceptatione Briareum dedit, Solem vero Veneri concessisse narrant Corinthii), templa duo Isidis videant, alterum Pelagiæ (marinæ), alterum vero Ægyptiæ cognomento: totidem Sarapidis, quorum alterum «in Canobo» appellant. Sunt deinceps Solis aræ, Necessitatis et Violentiæ ædes, in quam ingredi fas esse negant. (7) Supra eam Matris Deûm est delubrum: columna item et solium, utrumque lapideum. In Parcarum vero, Cereris et Proserpinæ æde signa aperta non sunt. Eadem in parte est etiam Bunææ Junonis templum, a Buno, Mercurii filio dedicatum, a quo et dea cognomen accepit. Jam in ipso ad Acrocorinthum aditu delubrum est Veneris: signa in eo ipsa dea armata, Sol et Amor arcum tenens.

De Sisyphi indicio de Ægina a Jove rapta et illius pœna apud inferos — Asopo fluvio ejusque progenie — Mæandro, Inopo, Nilo fluviis — Tenea urbe — templo Apollinis incenso — Sicyonia terra — Ægialeo ejusque posteris, Ægialeæ imperium obtinentibus.

Fontem vero eum, qui a tergo delubri est, aiunt ab Asopo concessum Sisypho, quod, quum raptam a Jove sciret Æginam Asopi filiam, tum demum indicaturum dixerit, quum in ipsa Acrocorintho perennem aquam haberet. Quare quum Asopus fontem dedisset, indicavit ille: et ejus indicii, si satis id credi potest, pœnas aiunt apud inferos dare. Audivi etiam qui dicerent, eum fontem Pirenen esse, et aquam ex eo in oppidum defluere. (2) Asopus hic suos habet in Phliasiorum finibus ortus; atque inde per Sicyonium agrum lapsus, in mare juxta Corinthum exit. Filias vero Asopo Phliasii fuisse dicunt, Corcyram, Æginam, Theben: et a prioribus duabus insulas eas, quarum altera ante Scheria, Œnone altera sit appellata, novum nomen accepisse: a tertia Thebas, quæ sub Cadmea sunt, nominatam. Thebani tamen id minime confitentur: eam enim Theben Bœotii fuisse, non Phliasii Asopi, contendunt. (3) De flumine vero Asopo eadem a Phliasiis et Sicyoniis traduntur, esse non indigenam, sed advenam amnem: Mæandrum etenim a Celænis per Phrygiam et Cariam delapsum, in mare ad Miletum erumpere, inde in Peloponnesum subterfluere, atque illic Asopum fieri. Neque vero ab hac opinione dissident quæ a Deliis me audisse memoria teneo: Inopum amnem quem dicunt e Nilo ad se pervenire. (4) Quin et ipsum Nilum fama est Euphraten esse, qui, ubi paludi immersus latuerit, supra Æthiopas Nilus evadat. Ηæc de Asopo mihi audita sunt. Ab Acrocorintho, qua in montanam partem divertitur, est porta Teneatica, et Ilithyiæ (Lucinæ) fanum. Tenea quæ dicitur oppidum stadia ferme sexaginta distat. Oppidani se Trojanos fuisse affirmant, qui captivi e Tenedo a Græcis abducti, eum locum ab Agamemnone acceptum teneant: et ob hoc quidem Apollinem maxime deorum omnium venerantur.

5. A Corintho vero qui non in mediterraneam partem, sed Sicyonem versus contendant, non longe ab urbe templum ad viæ lævam incensum videant. Fuerunt Corinthiorum fines multis aliis bellis infesti, per quæ veri potest videri simile, quum sacra, tum profana ædificia in suburbanis igni fuisse consumta: hoc vero templum Apollinis esse, et a Pyrrho Achillis filio exustum ferunt. Audivi autem et aliud de eo quiddam hujusmodi: ædem hanc Jovi Olympio Corinthios erexisse, eamque subito incendio, incertum unde igni immisso, conflagrasse.

6. Sicyonii (sunt enim in hac parte Corinthiis finitimi) hæc de originibus suis commemorant: exstitisse primum in ea regione Ægialeum indigenam: atque eo regnante, eam Peloponnesi partem, quæ Ægialus hoc etiam tempore nuncupatur, nomen sumsisse: ac illum quidem plano loco oppidum, cui Ægialea nomen, condidisse: fuisse vero ibi 75arcem, quo loco eis nunc Minervæ templum est: Ægialeo patre Europem natum, Europe Telchinem: huic filium Apin fuisse: (7) cujus ante Pelopis in Olympiam adventum eo usque opes creverint, ut ea tota regio, quæ intra Isthmum est, ab eo fuerit Apia nuncupata. Jam vero Apis Thelxionem suscepit: Thelxione ortus Ægyrus, Ægyro Thurimachus, Thurimacho Leucippus: Leucippo virilis proles non fuit, filia unica Calchinia: eam e Neptuno puerum peperisse, quem Leucippus sublatum eductumque regni successorem moriens reliquerit: nomen huic Perato fuisse: (8) de cujus filio Plemnæo quæ memoriæ prodita sunt, plane miraculo mihi adscribenda videntur. Nam quum omnes, qui ei nascebantur, filii in primo vagitu animam agerent, postremo Plemnæi vicem miseratam Cererem peregrinæ ornatu Ægialeam venisse memorant, Plemnæoque Orthopolin recens natum educasse. Orthopolidi filia fuit Chrysorthe: quam ex Apolline peperisse filium Coronum nomine pro certo habent. Corono ortus Corax, et eo natu minor Lamedon.

CAPUT VI.

De Epopei adventu e Thessalia — Antiopes raptu et Epopei bello cum Nycteo gesto — Lamedonte — Sicyone ejusque natalibus et posteris — reliquis Sicyoniorum regibus et rebus.

Corace vero sine liberis mortuo, Epopeus, qui id temporis e Thessalia venerat, imperium sibi vindicavit. Hoc primum regnante hostilem exercitum tradunt in fines suos invasisse, quum ante perpetua pace usi fuissent. Ejus vero belli hujuscemodi causa perhibetur. Antiopes Nyctei filiæ celebre fuit ob formæ excellentiam apud Græcos nomen: quam fama proditum etiam est non Nycteo, sed Asopo amne, qui Thebani et Platæensis agri fines intersecat, genitam. (2) Eam Epopeus, sive uxorem sibi ante petiverit, sive audacia consultrice impulsus initio fuerit (incertum enim est), rapit. Hanc injuriam quum armis Thebani persequerentur, commisso prœlio, Nycteus vulnus accepit. Ipse etiam Epopeus saucius ex acie, victoria tamen potitus, discessit. Nycteus, quum sui eum Thebas ægrum reportassent, non ita multo post moriens regni administrationem Lyco fratri ad tempus reliquit, Labdaco Polydori filio, Cadmi nepote, cujus ipse ante tutor fuerat, in ejus tutelam tradito: a quo multis precibus contendit, ut majore exercitu in Ægialeam ducto Epopeum ulcisceretur, atque ipsam etiam Antiopen, si capere posset, male mulctaret. (3) Epopeus interea pro victoria ludis sacrisque peractis, Minervæ templum erexit: ac opere jam absoluto deam est precatus, sibi signum aliquod ut daret, num ei accepta fuisset fani dedicatio. Statim itaque oleum tradunt ante templum fluxisse. Verum et ipse Epopeus paulo post ex vulnere negligentius curato diem suum obiit. Quo factum est ut belli causa remota fuerit: siquidem Lamedon, qui in regnum ei successit, Antiopen Lyco dedidit. Quæ quum 76Thebas reduceretur, in ipsa, quæ Eleutheras ducit, via partu levata est. (4) Qua de re versus hosce fecit Asius Amphiptolemi filius:

Sed hos ad augustiores natales retulit Homerus, et Thebas ab illis primum conditas dicit, quippe qui, uti mihi videtur, inferiorem urbem a Cadmea distinguat. (5) Porro Lamedon regno inito uxorem Atheniensem duxit Pheno Clytii filiam. Bello mox contra Achæi filios Archandrum et Architelem suscepto, ex Attica belli gerendi sibi socium Sicyonem adscivit, data ei in matrimonium Zeuxippe filia: a quo postea jam regnum adepto et regio tota Sicyonia, et urbs, quæ ante Ægialea fuit, Sicyon nuncupata est. Ac Sicyonem quidem ipsum non Marathone Epopei filio, sed Metione Erechthei genitum ferunt: quibus Asius assentitur. Nam Hesiodus Erechtheo Sicyonem, Ibycus Pelopi filium attribuit. (6) E Sicyone vero Chthonophyle gignitur: quæ Mercurio Polybum peperisse narratur: ex eademque et Phliante Bacchi filio, qui habuit eam in matrimonio, Androdamas nascitur. At Polybus Lysianassam filiam Talao Biantis filio Argivorum regi locavit. Ad Polybum Adrastus Argis ejectus Sicyonem confugit: mortuoque Polybo, regnum ipse adiit. Post Adrasti deinde in patriam reditum Ianiscus Clytii ejus nepos, cujus filia cum Lamedonte nupta fuerat, ex Attica veniens regnum iniit: a cujus obitu Phæstus e filiis Herculis, ut vulgo ferebatur, unus regnat. (7) Sed quum is ex oraculi responso in Cretam migrasset, Zeuxippus Apollinis e Syllide (Hyllide?) nympha filius regnum dicitur obtinuisse. Qui quum decessisset, Agamemnon Sicyoniis et regi Hippolyto Rhopali filio, Phæsti nepoti, bellum intulit. Is opibus diffisus suis, Agamemnonis et Mycenæorum se imperata facturum spopondit. Hippolyto huic Lacestades filius fuit. Phalces autem Temeni filius cum Doribus Sicyonem nocturno impetu occupavit: in eum tamen, quod ex Herculis nepotibus esset, nihil acerbe aut crudeliter commisit, quin imo imperium cum eo communicavit. Ex eo Sicyonii Dores facti, et inter Argivos censeri cœpti.

CAPUT VII.

De Demetrio Sicyonis arci urbem adstruente — terræ motu Sicyonem vastante — Sicyoniorum sepulcris et mortuos humandi more — Eupolidis, comici poetæ, et aliorum sepulcris — memorandis in arce Sicyoniorum — theatro sub arce — templo Bacchi ejusque signis Baccheo et Lysio — templo Dianæ Limnæ — templo Suadæ ejusque cultus origine — templo Apollinis et Marsyæ tibiis ibi conditis.

Ægialei vero urbem in campis sitam quum Demetrius Antigoni filius evertisset, vetustæ arci urbem, quæ nunc permanet, adjunxit. Et causam quidem, quamobrem tantopere 77Sicyoniorum opes attritæ fuerint, si quis exquirere velit, haud recte fecerit: sed eo contentus sit, quod ab Homero dictum est de Jove:

Jam vero magnis quum cladibus Sicyonii afflicti essent, ipsam urbem terræ motus ferme ad solitudinem et vastitatem redegit: ac tunc multa, quæ admirationi fuerant, opera interierunt. Eodem vero casu Cariæ quoque et Lyciæ urbes magnis calamitatibus affectæ: et Rhodus inprimis insula tam vehementer concussa est, ut Sibyllæ vaticinatio Rhodi sit calamitate comprobata.

2. Qua ex Corinthiaco agro in Sicyonium iter est, Lyci Messenii monumentum exstat, quicunque Lycus ille fuerit. Neque enim Lycum ego ullum Messenium reperio, qui vel in quinquertio se exercuerit, vel in Olympicis ludis palmam tulerit. Est hoc quidem monumentum terræ tumulus. Ad hunc autem ferme modum suorum cadavera condunt Sicyonii: corpus terra contegunt, deinde lapidea basi exstructa columnas erigunt, iisque fastigium imponunt, eo fere modo quo aquilas in templis. Inscribunt vero sepulcris aliud nihil nisi defuncti nomen, omissa patris mentione, et valere eum jubent. (3) Jam vero post Lyci monumentum trans Asopum ad dexteram Olympieum est. Ad viæ lævam modico intervallo si procedas, sepulcrum Eupolidis Atheniensis, comœdiarum scriptoris. Hinc qui progressi fuerint, ad ipsam quasi urbem a diverticulo redituri, Xenodices, quæ e partu mortua est, monumentum videant. Illud quidem non ea est forma, qua sepulcra faciunt Sicyonii, sed peculiari, quæ picturæ sit quam maxime accommoda: et pictura sane, si qua alia, est, quæ spectetur, dignissima. (4) Porro hinc qui processerint, sepulcrum invenient Sicyoniis exstructum iis, qui ad Pellenen, ad Dymen Achæorum, ad Megalopolim, et ad Sellasiam mortem oppetierunt: de quibus ego in sequentibus exponam accuratius. Ad portam fons est in specu; cujus aqua non e terra scaturit, sed e specus fastigio manat: quamobrem Stazusan (stillantem) nuncupant. (5) In arce, quæ nunc exstat, Fortunæ Acrææ est ædes; et secundum eam Castorum: numinum ipsorum e ligno utrobique signa sunt. In theatri, quod infra arcem ædificatum est, scena viri scutum tenentis statua visitur: quam Arati, Cliniæ filii, esse dicunt. Non longe a theatro Bacchi templum est. Dei signum ex auro et ebore; juxta adstant ei Bacchæ e candido lapide. Has quidem sacras feminas esse dicunt, Bacchi instinctu afflatas. Alia signa Sicyonii in sacrario condita habent. Hæc quotannis stata nocte in Bacchi templum deportant ex eo loco, quod Cosmeterium (cellam ornatoriam) nuncupant, facibus accensis et patriis cantibus pompam prosequentes. (6) Pompæ dux est, quem Baccheum nominant, ab Androdamante, ut ipsi dicunt, Phliantis filio dicatus. Portatur post eum Lysius, quem Thebis Pythiæ monitu Phanes, huc dicitur transtulisse. Venit quidem Phanes Sicyonem eodem tempore, quo Aristomachus Cleodæi filius, ab oraculo ipsi edito quum aberrasset, reditus in Peloponnesum 78excidit. Qua a Bacchi templo in forum descenditur, ad dexteram Dianæ templum Limnææ (Palustris) est, cujus tectum vetustate collapsum esse, facile est aspicienti cognoscere: de signo vero deæ neque, fueritne alio deportatum, neque, quo casu perierit, quicquam afferre possunt. (7) In foro Pithus (Suadelæ) ædes est. Suadelam vero hac de causa colere instituerunt: Apollinem et Dianam, Pythone cæso, ut se expiarent, Ægialeam venisse tradunt: sed incusso terrore, eo ipso in loco, qui nunc quoque Phobus (Terror) dicitur, in Cretam ad Carmanorem divertisse: ac statim pestilentem morbum Ægialensibus esse immissum: quem depelli non posse vates monuerunt, ni Apollo et Diana placarentur. (8) Missos itaque pueros septem ac totidem virgines ad Sythan amnem supplicum ornatu: quorum precatione persuasos deos in arcem quæ tum erat venisse. Eo itaque in loco, quo primum venere, Suadelæ ædem dicatam. Idem vero ritus hoc etiam tempore servatur. Pueri enim festo Apollinis die ad Sythan veniunt, ac deorum signa in ædem Suadelæ deportant, deinde in templo Apollinis ea se reponere dicunt. Templum vero istud in eo quidem quod nunæ est foro cernitur: initio autem a Prœto conditum dicitur, quod ejus filiæ eo in loco furore fuerant liberatæ. (9) Addunt, Meleagrum in hoc ipso templo hastam posuisse, qua aprum confecerat. In eodem etiam templo dedicatas fuisse Marsyæ tibias. Post adversum enim Sileni casum eas Marsyan amnem in Mæandrum detulisse; emersisse deinde in Asopo, et hinc in agrum Sicyonium ejectas pastorem quendam invenisse et Apollini dicasse. Ex iis donariis nullum sane incendium illud, quo templum conflagravit, reliquum fecit. Nam quæ exstant ætate mea, quum templum, tum signum, Pythocles dedicavit.

CAPUT VIII.

De templo Imperatoribus Romanis consecrato, antea Cleonis domo — Sicyoniorum tyrannis et republica ab Arato restituta — Arato Achæorum duce ejusque magnis rebus gestis.

Quod vero fanum juxta Suadelæ ædem Romanis Imperatoribus consecratum est, fuit olim Cleonis tyranni domus. Nam Clisthenes Aristonymi filius, Myronis nepos, tyrannidem tenuit eorum qui inferiorem urbem incolebant Sicyoniorum: Cleonis vero in ea, quæ nunc manet, urbe dominatus fuit. Ante Cleonis domum sacellum est Arati, qui rerum gestarum gloria in Græcia æquales omnes vicit suos: de quo hæc potissimum commemorari possunt. (2) Post Cleonis mortem tam effrenata civitatis principes incessit dominandi cupiditas, ut eorum duo eodem tempore tyrannidem invaserint, Euthydemus, et Timoclidas: quibus ejectis, populus summæ rerum Clinian Arati patrem præfecit. Verum non multis post annis, quum Clinias e vita jam excessisset, ad tyrannidem accessit Abantidas. Ab hoc Aratus in exilium ejectus est, vel etiam voluntate sua 79patria cessit. Ipsum deinde Abantidam cives trucidarunt. Dominatum tamen ejus pater Paseas statim occupavit: quem mox quum Nicocles sustulisset, ipse sibi tyrannidem vindicavit. (3) Hunc Aratus, comparata exulum Sicyoniorum et Argivorum conductitiorum militum manu, pellere adortus, quum ad muros nocte accessisset, præsidium partim fefellit, partim vi superavit: atque ita oppido potitus, quum jam illucesceret, assumta plebe, summa cum celeritate ad tyranni domum accurrit: quam non magno utique negotio cepit; sed Nicocles furtim est elapsus. Tum Aratus civitatis liberam administrationem Sicyoniis tradidit. Domos et prædia, quæ divendita fuerant, emptoribus pretio dissoluto, exulibus quum reddidisset, dissidiorum et controversiarum causas concordia constituta sustulit. (4) Idemque, quum Macedones, Antigono Philippi acceptam a Demetrio ejus patre tutelam gerente, Græcis omnibus formidolosi essent, Sicyonios, tametsi Dores erant, cum Achæorum concilio conjunxit. Dux vero ab Achæis delectus, exercitum contra Amphissenses Locros duxit: et Ætolorum fines ingressus, agrum populatus est. Quumque Corinthum Antigonus imposito Macedonum præsidio teneret, subito impetu Macedonum animos perculit; et pugna commissa, quum alios, tum ipsum præsidii ducem Persæum, Zenonis Mnaseæ filii philosophi auditorem, occidit, (5) Corinthum itaque quum Aratus liberasset, addiderunt se ad Achæorum concilium Epidaurii ac Trœzenii, qui Argolicam Actam (Argolicum litus) incolunt, quique extra Isthmum sunt Megarenses. Quare cum Achæis Ptolemæus societatem coiit. Lacedæmonii vero Agidem Eudamidæ filium regem suum secuti, subita incursione Pellenen occuparunt: verum Arato superveniente, prœlio victi, relicta Pellene domum se certis conditionibus receperunt. (6) Ibi Aratus, quum Peloponnesiacæ res prosperos habuissent successus, indignum ratus negligenter ferre, Piræeum, Munychiam, Salaminem et Sunium a Macedonibus teneri, quia spes non erat, per vim inde eos ejici posse, Diogenem præsidiorum præfectum adduxit ut, talentis centum quinquaginta acceptis, ea loca dederet: ipseque ejus pecuniæ sextantem Atheniensibus dedit. Persuasit etiam Aristomacho Argis dominanti, ut popularem rempublicam Argivis redderet, eamque cum Achæorum concilio conjungeret. Idem Mantineam a Macedonibus occupatam cepit. Sed enim hominibus haudquaquam ex animi sententia cuncta eveniunt: quandoquidem etiam Aratum necessitas impulit ut se ad Antigoni Macedonum regis societatem adjungeret. Res ita gesta est.

De Cleomene Lacedæmoniorum rege Achæis bellum inferente — cum Antigono societatem ineunte — Cleomenis fuga et morte — Arati cæde a Philippo facta — Philippi morte — de memorandis in foro Sicyoniorum continuatio — Apolline Lycæo.

Cleomenes Leonidæ filius, Cleonymi nepos, Spartæ regnum adeptus, Pausaniam sibi imitandum proposuit, ut qui et tyrannidem appetiit, et legibus ante sancitis sibi standum non putavit. Verum quum Pausania esset fervidior, vitæque retinendæ minus cupidus, per animi elationem et audaciam celeriter omnia confecit. Nam et ex altera familia Eurydamidam regem adhuc impuberem per Ephoros veneno de medio sustulit ad fratremque suum Euclidam imperium transtulit: et senatus auctoritate eversa, Patronomos (quasi dixeris paterno animo in reipublicæ administratione affectos) pro eo ordine, quoad ipsum duntaxat nomen, instituit. Mox rerum utique majorum, et toti Græciæ imperandi cupiditate incitatus, Achæis primum bellum intulit, quod victos fore sibi auxilio sperabat, maxime vero, quod suis eos conatibus impedimento esse nolebat: (2) atque Achæos, quibus tum quoque Aratus dux præerat, ad Dymen supra Patras prœlio vicit. Hæc res itaque Aratum coegit, Achivis et Sicyoni ipsi metuentem, Antigonum in auxilium accersere. Cleomenes autem, pace Antigoni violata, quum alia multa aperte præter fœderis conditiones fecerat, tum vero Megalopolitanos sedibus expulerat. Quare quum Antigonus in Peloponnesum transisset, Achæi ad Sellasiam cum Cleomene signa contulerunt. Quo victo, et Sellasiam diripuerunt, et ipsam etiam Lacedæmonem expugnarunt. Lacedæmoniis vero Antigonus et Achæi pristinam reipublicæ formam reddiderunt. (3) De Leonidæ liberis Euclidas in pugna cecidit: Cleomenes vero, quum in Ægyptum fugisset, honorificentissime primum est a Ptolemæo tractatus: at deinde in vincula conjectus, eo crimine damnatus, quod adversus regem Ægγptios concitasset. Verum tunc quidem effugit: sed mox quum Alexandrinis novi tumultus auctor exstitisset, iterum comprehensus, mortem sibi conscivit. Quo Lacedæmonii non inviti sane liberati regium quidem imperium abdicarunt: reliqua tamen ejus reipublicæ, quæ tum constituta fuerat, forma in hoc usque tempus permanet. Arato Antigonus, ut de se bene merito viro et rerum gestarum gloria tam insigni, perpetuam præstitit benevolentiam. (4) At eum Philippus, quum jam regnare cœpisset, quod multa, quæ ille in eos, quibus præerat, agebat iracundius, Aratus non probabat, ac sæpe etiam animi impetu vehementius concitatum coercebat, nihil tale timentem veneno dato necavit. Ejus quidem cadaver Ægio, ubi supremum diem clauserat, Sicyonem relatum, sepultum est: et Arateum etiam nunc ejus sacellum nuncupant. Ceterum Philippus eodem necis genere oratores duos Athenienses, Eurycliden et Miconem, qui apud populum dicendo non parum valebant, de medio tollendos curavit. (5) Sed ipsi etiam Philippo mortiferum poculum perniciem erat allaturum: nam quum alterum ex ejus filiis, Demetrium, natu minor 81[immo major] Perseus veneno peremisset, ipse animi ægritudine consumtus est. Quod obiter exposui ad sententiam illam divinitus ab Hesiodo versu prolatam animum referens: malum consilium in ipsummet primum auctorem vertere.

6. Post Arati sacellum ara est Isthmio Neptuno dicata. Sunt item Milichii Jovis, et Dianæ, cui Patroæ cognomentum, sine ulla arte facta signa. Milichius pyramidis, Patroa columnæ figuram habet. Eodem in loco curiam ædificarunt, et porticum, cui a conditore nomen Clistheniæ. Eam enim de manubiis exstruxit Clisthenes, quum belli contra Cirrham gesti socius Amphictyonibus fuisset. In subdiali fori parte Juppiter æneus spectatur Lysippi: prope eum Diana inaurata. (7) Nec longe abest Apollinis sacellum, Lycei cognomento: quod vetustate jam collapsum, nihil omnino spectandum præbet. Cognominis hujusmodi causa fuit: quum lupi ovilia tantopere vexarent, ut nullus jam ex illis capi fructus posset, indicavit Apollo, quo loco aridum quoddam lignum jaceret: cujus corticem carnibus permistum quum ex eodem oraculo lupis apposuissent, illi, simulatque gustaverunt, interemti sunt. Lignum quidem ipsum in æde Lycei Apollinis positum est: sed qua sit ex arbore, ne ipsi quidem norunt civitatis antiquitatum interpretes. Continenter posita sunt ænea signa: filias esse Prœti dicunt: verum inscriptio alias feminas nominat. Ibidem Hercules est ex ære, a Lysippo Sicyonio factus. Proxime stat Mercurius Forensis.

CAPUT X.

De templo Herculis ejusque sacrorum ratione — templo Æsculapii cum duplici æde et signis in iis Somni et Somnii — signis in Æsculapii delubro — templo Veneris, signis in eo, mulieribus sacerdotibus et sacris — herba Pæderote — gymnasio Sicyoniorum.

In gymnasio, quod a foro non longe abest, Hercules e marmore, Scopæ opus. Est et alibi Herculis ædes. Hujus vero loci conseptum ambitum omnem Pædizen (?) nominant: in cujus medio templum; et in eo ligneum signum prisci operis Laphaes Phliasius fecit. In Herculis quidem sacro traditam a Phæsto morem retinent: is enim quum in ᾿ Sicyoniam venisset, animadvertit Herculi tanquam heroi parentari: indigne vero ferens, divinos illi honores non haberi, instituit, quod adhuc a Sicyoniis servatur, ut jugulati agni ad aram pernas adurerent; carnium vero parte una, non aliter quam victimarum soliti essent, vescerentur, altera Herculi tanquam heroi parentarent. Festorum vero dierum, quos in Herculis honorem agitant, priorem Onomata (?), Herculeum alterum vocant. (2) Hinc via ad Æsculapii templum ducit. Accedentibus ad septum, duplex se læva in parte cella ostendit. In antica Somni signum positum, cujus præter caput nihil est reliquum: posticum est Apollini Carneo dicatum, quo nulli præterquam sacerdotibus fas est penetrare. In porticu balænæ os ingenti magnitudine locatum est. Post hoc Somnii signum est, et leonem 82sopiens Somnus, Epidotes cognomento. Qua patet ad Æsculapii accessus, in altera Panis, Dianæ in altera parte signa visuntur: illud sedentis, hoc stantis habitu. (3) Ingressus ipsum videas Æsculapium imberbem, ex auro et ebore a Calamide factum, altera sceptrum, altera vero sativæ pinus fractum tenentem. Deum ipsum aiunt, draconis induta specie, Nicagoræ, Sicyoniæ mulieris, Agasiclis matris, Echetimi uxoris, opera Epidauro ad se mulorum bigis deportatum. De templi lacunari quædam non magna signa pendent: e quibus, quæ draconi insidet, Aristodamam esse dicunt Arati matrem. Aratum enim ipsum Æsculapii filium autumant. Atque ille quidem ambitus nihil habet aliud memoratu dignum. (4) Post eum alius est Veneri sacer, in quo primum se Antiopes signum offert: ejus enim filios perhibent Sicyonios fuisse, et eorum causa cum Antiope volunt sibi affinitatem intercedere. Post quod jam Veneris est templum. Ingrediuntur illud æditua mulier, cui viri consuetudine uti non amplius licet, et virgo, quæ annuo fungitur sacerdotio, Lutrophoron (balneum ferentem) appellant, ceteris ab limine deam aspicere pariter atque adorare. (5) Ejus effigiem sedentem fecit Canachus Sicyonius, is qui et Didymeum Milesiis, et Thebanis Ismenium Apollinem fecit. Venus ipsa ex auro et ebore facta, capite polum gestat: manu altera papaver, altera malum tenet. Victimarum illi femora, præterquam suum, consecrant: ceteras partes juniperi lignis adolent: verum et dum femora torrentur, cum illis una pæderotis folia incendunt. (6) Nascitur pæderos herba ibi intra septum sub dio: neque alibi uspiam terrarum provenit, ne in ipsa quidem Sicyonia. Folia ei minora fagi, ilicis majora; forma eadem fere cum quercus folio: altera pars subnigra, alba altera; neque omnino dissimilis color ei, qui in albæ populi foliis cernitur. (7) Hinc ad gymnasium adeuntibus, ad dexteram Pherææ Dianæ se ædes ostendit. Deæ ligneum signum Pheris huc deportatum dicunt. Gymmnasium id Clinias Sicyoniis ædificavit: in quo puberes hac ipsa etiam ætate erudiuntur. In eo Dianæ quoque signum positum est e candido marmore pube tenus expolitum: et Hercules inferiore trunci parte quadratorum Mercurii signorum in modum fictus.

CAPUT XI.

De memorandis ad portam sacram — templo Minervæ — diis Apotropæis — aliis templis ad viam versus Phliuntem et Titanen — templo Eumenidum earumque festo annuo — Titane — Æsculapii templo in Titane ejusque et Hygieæ signo — Alexanore et Euamerione — reliquis signis in templo Æsculapii — Minervæ templo.

Jam qui hinc ad portam, quæ Sacra dicitur, diverterint, templum Minervæ non longe ab ipsa porta videant: Epopeus olim dedicavit: id magnitudine et ornamentis omnibus ejus temporis templis præstitit. Verum et hujus famam 83vetustas oblivione obruit: de cœlo tactum conflagravit: ara tantum, quod illi uni fulmen pepercit, qualem Epopeus fecit, adhuc manet. Ante aram Epopeo monumentum, aggesta in tumulum terra, exstructum. Prope sepulcrum visuntur Dii Averrunci, quibus eodem ritu, quo Græci solent mala deprecari, rem divinam faciunt. Epopeum e proximis templis unum Dianæ et Apollini ædificasse dicunt, alterum Junoni Adrastum: in eorum neutro signum ullum reliquum. In Junonis recessu aram alteram Pani, alteram e candido lapide Soli Adrastus idem statuit. (2) Jam vero qua in campos fere descenditur, Cereris templum est: quod Plemnæum dedicasse ferunt, quo gratiam deæ pro filii nutricatione referret. A templo, quod Junoni dedicavit Adrastus, paululum abest Carnei Apollinis ædes, cujus solæ stant columnæ; parietes vero, tectum etiam nullum omnino invenias. Neque plus quicquam de Prodromiæ (Præcurrentis) Junonis æde exstat. Hane Phalces dedicarat Temeni filius, ducem sibi deam Sicyonem proficiscenti fuisse putans.

3. A Sicyone recta Phliuntem contendentibus, in diverticulo, quod a via stadia ferme decem abest ad sinistram, lucus occurrit, cui Pyrææ nomen: sacrum id Prostasiæ (Præstiti) Cereri, et Proserpinæ, una cum templo. Ibi viri seorsum festos illis dies agitant; Nymphonem vero qui dicitur feminis, ubi sacra facerent, concesserunt: suntque in eo Nymphone Bacchi, Cereris, et Proserpinæ signa, os ostendentia. Jam quæ Titanen ducit via, stadia ferme sexaginta procedit, ob angustias vehiculis invia. (4) At qui per eam stadia, opinor, viginti promoverint, et ad lævam Asopum transmiserint, ad lucum accedant ilicibus condensum: ubi fanum dearum, quas Athenienses Semnas (Severas), Sicyonii Eumenidas nominant. Iis die stato quotannis sacrum facientes, prægnantes oves mactant, ac mulso pro libamine, pro corollis floribus uti solenne habent. Eodemque propemodum ritu ad Parcarum aras, quæ in subdiali ejusdem luci parte sunt, sacra faciunt. (5) Hinc in viam reversus, quum rursum Asopum trajeceris et in montis verticem perveneris, ibi Titanem incoluisse indigenæ ferunt: fuisse vero eum Solis fratrem, a quo Titanes regiunculæ nomen inditum. Fuit autem Titan hic (nisi mea me conjectura fallit) in observandis anni temporibus admodum sollers, quibus semina atque arborum fructus sol augere et coquere soleat. Quocirca Solis illum fuisse fratrem commenti homines sunt. Posterius Alexanor Machaone Æsculapii filio genitus, in Sicyoniam profectus, in Titane Æsculapii fanum erexit. (6) Id et alii accolunt, maximam vero partem dei ipsius supplices tenent. Intra septum cupressetum est, ex vetustis admodum arboribus. Signum e quo sit vel ligno, vel metallo, neque quis ejus fuerit artifex, quisquam omnino potuit cognoscere: nisi quis forte ad ipsum Alexanora opus referat. Signi ipsius sola se facies, manuum et pedum partes anteriores ostendunt; nam lanea 84tunica alba et pallio cetera velantur. Eodem ferme habitu est Hygieæ signum; nam et hoc non facile conspicias: velatum enim undecunque est, partim comis, quas deæ mulieres detonderunt, partim vero Babyloniæ vestis fasciis. Qua vero cunque re litare quis voluerit, eadem traditum est illud etiam numen placari, cui est Hygieæ nomen. (7) Alexanori vero, et Euamerioni (sua enim et ipsis signa sunt) alteri tanquam heroi post solis occasum parentant, Euamerioni autem divinos honores habent. Atque hunc quidem Euamerionem, si recte conjicio, Pergameni ex quodam oraculo Telesphorum, Acesium Epidaurii nominant. At Coronidis quod exstat ligneum signum, nulla est in ædis parte constitutum: verum ubi deo ipsi tauro, agno, sue faciunt, Coronidem ipsam in Minervæ templum transportant, ibique eam colunt. Neque vero victimarum femora succidere satis habent, sed humi adurunt, præter aves: eas enim aris imponunt. (8) In iis fastigii partibus, quas aquilas vocant, Hercules insistit; in extremis Victoriæ signa. In porticu signa posita Bacchi et Hecates: Venus præterea, Mater Deorum et Fortuna, lignea omnia: e marmore vero Æsculapius, cognomento Gortynius. Ad angues quidem deo sacros quominus accedant homines, terror obstat: cibum illis in primo aditu apponunt, neque amplius quicquam eorum causa satagunt. Intra septum statua posita est Graniani Sicyonii, qui in Olympicis palmas tulit de quinquertio duas, de stadio unam, de iterato stadio (diaulon dicunt) duplicem, quod et nudus et cum scuto cucurrisset. In Titane Minervæ quoque ædes visitur, quo Coronidis signum deportant: et in ea Minervæ ligneum signum vetustum, quod ipsum etiam de cœlo tactum ferunt.

CAPUT XII.

De ventorum ara eorumque sacris — Helissone et Sytha fluminibus — Phliasia — Arante, urbis Arantiæ conditore — Asopo — Aræthyrea — Phliante.

E vertice descendentibus (in vertice enim templum situm est) ara se Ventorum ostendit: ad quam nocte una quotannis sacerdos sacrum facit. Facit etiam ad foveas quattuor arcana alia nescio quæ, apposita ad ventorum sævitiam placandam. Accinit præterea, uti narrant, magica quædam Medeæ carmina. (2) A Titane qua iter est Sicyonem, qui ad mare descendant, Junonis templum videant ad lævam: quod neque signum amplius, neque lacunar habet: dedicasse ferunt Prœtum Abantis filium. Jam qua descenditur ad portum, qui Sicyoniorum dicitur, si ad Pelleneorum navale, Aristonautas (Argonautas?) flexeris, paulum supra viam Neptuni delubrum videas ad lævam. At secundum ipsam viam militarem Helisson, et post eum Sythas amnes in mare decurrunt.

3. Phliasius ager Sicyoniis finitimus. Urbs ipsa ferme quadraginta stadia distat a Titane: a Sicyone Phliuntem 85recta via ducit. Phliasios quidem non esse Arcadici nominis, declarant Homeri versus, quibus Arcades enumerantur: neque enim ipsi eo delectu comprehenduntur. Argivos vero ab initio fuisse, tum Dores factos post Herculis liberorum in Peloponnesum reditum, ipse historiæ progressus declarabit. Ac de Phliasiis quum pleraque inter se discrepantia memoriæ prodita non ignorem, ea duntaxat persequar, in quæ maxime consensum est. (4) Primum omnium in his finibus Arantem exstitisse tradunt indigenam hominem, qui oppidum condiderit in eo colle, qui nostra etiamnum ætate Arantinus dicitur: neque ita longe abest ab altero vertice, in quo Phliasiorum arx est, et (Juventæ) ædes. Hic igitur Aras urbem condidit: ab eoque olim et urbs et regio Arantia est appellata. Eo regnante Asopus Celusæ et Neptuni (sic enim creditum est) filius amnem eum adinvenit, quem ab ipso inventore Asopum vocant. Arantis vero sepulcrum est in vico, quæ Celænæ nominantur: quo etiam in loco Dysaulen hominem Eleusinium sepultum dicunt. (5) Aras filium Aorin, et filiam Aræthyream habuit. Hos Phliasii et venandi peritia, et bellica virtute præstitisse memorant. Mortua autem Aræthyrea, Aoris, quo testatam sororis memoriam relinqueret, regionem totam Aræthyream nominavit, quam Homerus inter eos populos numeravit, qui Agamemnonis imperio continebantur:

Arantis quidem filiorum sepulcra non in alia regionis parte quam in Arantino colle esse arbitror. Stant enim illis ibi insignes pilæ, et ante initia quæ Cereri agunt, Arantem et filios ejus ad libamina vocant, ad ipsa monumenta conversi. (6) Phliantem ipsum, a quo tertium accessit regioni nomen, Ciso Temeni filio natum, quod est in Argivorum historiis, neutiquam, ut credam, adduci possum; quippe qui eum Bacchi filium habitum norim, et ex iis unum, qui navem Argo conscenderunt: cui rei Rhodii poetæ versus testimonio sunt:

Phliantis vero matrem fuisse Aræthyream, non Chthonophylen: quum Chthonophyle uxor ejus fuerit, ex qua Androdamam suscepit.

CAPUT XIII.

De Phliuntis statu Heraclidarum adventu turbato — Pythagoræ majoribus — Ganymedis vel Hebes luco et cultu — templis et signis in arce Phliasiorum — capræ sacræ cultu — Aristia et Pratina, dramatum satyricorum scriptoribus — domo fatidica Amphiarai — umbilico Peloponnesi — de Hercule et Cyatho narratio.

Herculis autem liberis redeuntibus tota Peloponnesus præter Arcadas est turbata, ita ut multæ urbes Dorici nominis homines in civitatem recipere cogerentur, pluresque insuper mutationes incolis acciderent. Quæ vero ad Phliuntem 86pertinent, ita se habent: Rhegnidas Doriensis, Phalce Temeni filio genitus, ab Argis et Sicyonia cum exercitu Phliuntem venit: ac ceteri quidem Phliasii non recusabant, quod ille postulabat, ut sedes quique suas retinerent, ipsi regnum deferrent, sociis Doribus agrum assignarent: (2) at Hippasus, totaque ejus factio, obsistendum censebant, neque omnino sine pugna tam multa ac præclara bona Doribus esse concedenda. Sed enim quum ejus sententiam populus repudiasset, Hippasus cum iis, qui sequi voluerunt, Samum exilii causa concessit. Hippasi hujus pronepos fuit Pythagoras, cui sapientiæ laus attributa est e Mnesarcho Euphronis filio Hippasi nepote procreatus. Hæc de rebus suis narrant Phliasii, quibus Sicyonii in plerisque assentiuntur.

3. Addentur jam, quæ apud Phliasios in primis ostenduntur, quæque memoratu dignissima videri possint. In arce cupressorum lucus est, in quo templum exstat antiqua religione sacrosanctum. Deam, cui id est dedicatum, prisci Ganymedam, recentiores Heben nominant, cujus et Homerus mentionem fecit, ubi Alexandri et Menelai singulare certamen exponit: eam quidem vini ministram deorum appellans. Idem in Odyssea quo libro descendentem facit ad inferos Ulyssem, uxorem eam Herculis esse dixit. At Olen poeta hymno in Junonem ab Horis educatam Junonem scriptum reliquit: liberos vero eam habuisse Martem et Heben. (4) Habent huic deæ Phliasii honores multos, summum vero omnium, quod, qui supplices huc confugerint, cujusvis criminis impunitatem consequuntur. Quin et, qui vincti ante fuerunt, ad eas arbores, quæ in luco sunt, compedes suspendunt. Dies etiam festos quotannis celebrant, quos cissotomos (quasi hederisecos dicas) appellant. Signum quidem neque in operto custodiunt, neque in aperto ullum ostenditur: atque ejus rei religione sancitam rationem quandam referunt. Exeuntibus e foro ad lævam delubrum est Junonis cum signo e marmore Pario. (5) In arce septum aliud, Cereri sacrum. In eo templum cum Cereris et Proserpinæ signis. At Dianæ (exstat enim et Dianæ ex ære eodem in loco signum) per mihi antiquum esse signum videbatur. Qua ex arce descenditur, Æsculapii ædes ad dextram est, in qua signum imberbe. Infra ædem theatrum structum est. A quo non longe Cereris templum, et prisca in eo signa sedentia. (6) In ipso foro capra dedicata est ex ære, magna sui parte inaurata, cui ob eam causam honos est a Phliasiis habitus, quod sidus, quam Capram vocant, ortu suo vitibus perniciem afferre consuevit. Ne itaque cœlestis Capra vinetis noceat, forensem illam ex ære quum aliis afficiunt honoribus, tum vero auro eam exornant. Est eodem in loco Aristiæ Pratinæ filii monumentum: uterque Satyris faciundis omnibus, præterquam Æschylo, præstiterunt. (7) In postica fori parte domus est, quam Phliasii Fatidicam nuncupant. In eam enim 87ingressus Amphiarus, quemadmodum narrant Phliasii, quum noctem unam obdormisset, statim divinare cœpit, quum ante (hoc enim addunt) indoctus et minime fatidicus fuisset. Id quum ita evenisset, in reliquum omne tempus occlusæ illæ ædes fuerunt. Non longe est qui Umbilicus dicitur, medius totius Peloponnesi locus, si modo ita se habet res, uti ipsi dicunt. Ab Umbilico progressus Bacchi vetustum templum videas: Apollinis etiam unum, et aliud Isidis. In eis Bacchi et Apollinis signa exposita omnium oculis sunt: Isidis vero solis sacerdotibus conspicere fas est. (8) Pervagata est inter Phliasios fama, Herculem e Libya redeuntem abreptis Hesperidum malis Phliuntem venisse sui cujuspiam negotii causa: ad eum vero ibi commorantem Œneum ex Ætolia, qui socer ejus esset, accessisse. Ibi quum vel Œneus Herculem ad cœnam vocasset, vel ipse apud eum accumberet, dicitur Hercules digito uno Cyathi pueri, qui erat Œneo a calice, ejus in fundendo ministerio offensus, tam graviter caput percussisse, ut ex eo ictu puer diem suum statim obierit. In ejus facti memoriam Phliasii ad Apollinis templum cellam ædificarunt, in qua e marmore signa sunt, Cyathus Herculi poculum porrigens.

CAPUT XIV.

De vico Celeæ dicto — Cereris initiis — Dysaule — Arante.

A Phliunte stadia ad summum quinque Celeæ absunt: quo in loco quarto duntaxat quoque anno, non singulis annis, Cereris initia referuntur: quibus præest hierophanta, cui non est perpetuum sacerdotium illud, verum alius et alius legitur singulis initiis: et is quidem, quin, si velit, uxorem ducat, nulla religione impeditur. Atque in his rebus diversus Eleusine mos obtinet; ceterum ipsa initia ad Eleusiniorum imitationem aguntur, quod ipsi etiam Phliasii fatentur. (2) Aiunt enim Dysaulen Celei fratrem, quum ad ipsos venisset, initiorum ritum monstrasse: pulsum autem illum Eleusine ab Ione Xuthi filio, quum illum Athenienses bello contra Eleusinios suscepto prætorem delegissent. At ego Phliasiis nunquam assentiar, quenquam ex Eleusiniis pugna victum in exilium abisse, quum bellum ante pugnam induciis compositum sit, et Eumolpus ipse Eleusine manserit. (3) Potuit hic quidem Dysaules alia de causa, quam ob eam, quæ a Phliasiis prodita est, Phliuntem venisse. Neque vero, uti ego sentio, aut ulla ei fuit cum Celeo cognatio, aut omnino claro fuit inter Eleusinios loco. Neque enim eum suis versibus præterisset Homerus. Is enim quo carmine Cererem celebrat, recensens eos omnes, qui initia a dea docti sunt, nullum omnino Dysaulen Eleusinium nosse videtur. Sunt autem hi versus ejus:

4. Hic igitur Dysaules, uti Phliasii memorant, et initia illic tradidit, et vico idem Celeis nomen imposuit. Exstat igitur ibi, ut ante dixi, Dysaulæ monumentum: quo tamen vetustius est Arantis sepulcrum. Neque enim eo regnante, sed multo post, ut Phliasii testantur, Dysaules venit. Æqualem enim Prometheo Iapeti filio Arantem fuisse asserunt, tribusque hominum: ætatibus superiorem Pelasgo Arcadis filio, et iis, qui apud Athenienses Aborigines sunt appellati. In eo templo, quod Anactorum appellant, de tholo currus pendet, quem Pelopis fuisse tradunt. Et hæc quidem præ ceteris historia digna apud Phliasios sunt.

CAPUT XV.

De urbe Cleonæ appellata, in via versus Argos, et memorandis in ea — vico Nemea et templo Jovis Nemei — Opheltæ sepulcro et Nemea Asopi filia — urbis Mycenarum reliquiis — de Phoroneo et Inacho fluvio narratio.

Media est inter Corinthum et Argos urbs non magna Cleonæ, a Cleone, quem Pelopis fuisse filium tradunt, appellata. Non desunt tamen qui Cleonen unam ex Asopi amnis, qui Sicyonem præterfluit, filiabus dicant fuisse. Nomen certe urbi ab horum alterutro impositum est. In ea ædes Minervæ signum habet Scyllidis et Dipœni arte factum: fuisse eos aiunt Dædali discipulos. Sunt qui Dædalum velint uxorem duxisse Gortyne oriundam, e qua sint ei Dipœnus et Scyllis geniti. Præter hanc ædem Cleonis Euryti et Cteati monumenta sunt: quos, quum Elide ludos Isthmicos spectatum ivissent, Hercules sagittis confixit, indigne ferens, illos Augeæ bello contra se in acie stetisse. (2) A Cleonis Argos viæ duæ ducunt: expeditis altera commodior, et compendiaria: altera quæ est ad Tretum quod dicitur, angusta et ipsa, quum undique montibus concludatur, verum facilius multo vehicula transmittit. In illis ipsis montibus leonis Nemeæi specus adhuc ostenditur: a quo vicus Nemea non longius quam stadia abest quindecim. Ibi Nemei Jovis templum est dignum spectatu, quanquam testudo collapsa est, neque ullum in eo reliquum jam signum. Circa templum cupressorum est lucus: quo in loco quum nutrix Ophelten in herba posuisset, a dracone peremptum memorant. (3) Sacra Jovi Nemeo Argivi in Nemea faciunt, eique certum sacerdotem capiunt: et armatis viris cursus certamina proponunt in ipso Nemeorum conventu, qui per brumæ dies celebratur. Est ibidem Opheltæ sepulcrum lapidea maceria incinctum: intra cujus ambitum aræ sunt: est etiam e cespite tumulus Lycurgi, Opheltæ patris. Proximum fontem Adrastean appellant, vel alia quavis de causa, vel quod eum Adrastus monstrarit. Regionem vero appellatam dicunt 89a Nemea Asopi filia. Est supra Nemeam Apesas mons: in quo Perseum primum Jovi Apesantio rem divinam fecisse tradunt. (4) Jam qui redeant ad Tretum Argos accessuri, ad lævam Mycenarum ruinas videant. Et Mycenarum quidem conditorem Perseum Græci agnoscunt: causam vero urbis condendæ, et qua postea re impulsi eam everterint Argivi, ipse exponam. Neque enim in ea regione, cui nunc Argolidi nomen, res ulla vetustior hominum est memoriæ commendata, sed Inachum aiunt, quum regnaret, præterfluentem amnem de suo nomine nuncupasse, et Junoni sacrum fecisse. (5) Verum est etiam narratio hujusmodi: Phoroneum primum in ea terra exstitisse, cui pater Inachus, non vir, sed fluvius fuerit: quem cum Cephiso et Asterione inter Neptunum et Junonem de regione disceptantes arbitrum fuisse, et quum litem secundum Junonem dedissent, Neptunum aquam illis omnem ademisse. Unde neque Inachus, neque alius eorum amnium aquam suppeditant, nisi imbribus adjuti: per æstatem vero in magna soli siccitate sola Lerna aquam habet. Phoroneus quidem Inachi filius primus dispersos ante homines et seorsum habitantes in unius civitatis jus compulit: et ab eo oppidum illud, quo congregati sunt, Phoronicum est nuncupatum.

CAPUT XVI.

De denominatione regionis Argivæ et primis ejus regibus — Prœto, Acrisio et Perseo — urbis Mycenarum ejusque nominis origine — Mycenarum excidio et reliquiis memorandis.

Regio ab Argo, Phoronei ex filia nepote, qui post Phoroneum regnavit, nomen accepit. Ex Argo Pirasus et Phorbas, Phorbante Triopas, Triopa geniti sunt Iasus et Agenor. Io quidem, Iasi filia, vel quo scripsit Herodotus modo, vel ut Græci narrant, in Ægyptum pervenit: Crotopus vero Agenoris filius Iaso in imperium successit, e quo natus Sthenelas. Postea Danaus ex Ægypto veniens, pulso Gelanore Sthenelæ filio, Agenoris nepotes regno submovit. Et Danai sane casus, ejusque filiarum audax in patrueles facinus, æque Græcis omnibus notum: notum etiam, Danao vita functo, Lynceum regnum tenuisse. (2) Jam vero Abantis filii, Lyncei nepotes, ita regnum inter se partiti sunt, ut Acrisius Argis manserit, Prœtus Heræum, Mideam, Tiryntha et Argolici agri maritimam oram possederit: cujus imperii adhuc Tirynthe exstant monumenta. Interjecto dein tempore Acrisius quum vivere etiamnum Perseum, et virtutis multa documenta dare cognovisset, Larisam ad Peneum amnem concessit. At Perseus quum visendi avi materni, eumque sibi tum oratione tum factis conciliandi cupiditate esset incensus, Larisam venit. Ubi et ætatis robore, et disci a se inventi gloria elatus, dum artem in hominum conventu ostentat, Acrisium adverso fato intervenientem disci impetu occidit: 90(3) atque ita dati olim Acrisio responsi vocem ratam fecit, quem a fati certo eventu vindicare non potuit vel in filiam, vel in nepotem excogitata crudelitas. At Perseus Argos reversus, quum ejus parricidii infamiam magno sibi duceret dedecori, Megapenthi Prœti filio persuasit, ut secum regnum commutaret. Tunc ipse illius imperio suscepto Mycenas condidit: quam urbem eo nomine appellavit, quod eo in loco ei ensis fungus (capuli capitulum, quod mycetem Gæaci vocant) excidisset. Audivi etiam qui dicerent, sitientem humo fungum (quem et ipsum Græci mycetem vocant) sustulisse, ac repentinis aquæ scatebris siti magna cum voluptate depulsa, ex eo casu urbem Mycenas nominasse. (4) Homerus quidem in Odyssea Mycenes mulieris hoc versu mentionem fecit:

Ac Mycenen quidem Inachi filiam Arestoris uxorem fuisse, illis versibus conscriptum est, quas Græci Eœas magnas appellant. Eam itaque nomen aiunt urbi dedisse. Quem vero Acusilao tribuunt sermonem, Myceneum Spartonis fuisse filium, Spartonem Phoronei, mihi utique non probant; siquidem ne Lacedæmoniis, quidem ipsis, apud quos Amyclis est Spartæ mulieris effigies: Spartonem vero Phoronei filium fuisse si audiant, ex ipsa nominis, opinor, novitate non parva admiratione afficiantur. (5) Mycenas autem Argivi malevola quadam obtrectatione ducti everterunt, quod, ipsis in Persici exercitus irruptione cessantibus, ea civitas octoginta homines ad Thermopylas misisset, qui Lacedæmoniis præclari facinoris socii fuere. Ille itaque præreptæ quasi gloriæ dolor Argivos, ut Mycenas exscinderent, sollicitavit. Restant tamen ambitus quum aliæ partes, tum porta una, cui leones insistunt. Cyclopum vero et hæc opera esse aiunt, et eosdem Prœto Tirynthis muros fecisse. (6) Inter Mycenarum autem ruinas fons est, Persea nomine, Atreique et filiorum subterraneæ cellæ, in quibus eorum fuere thesauri: sepulcrum etiam Atrei, et eorum item omnium, quos eum Agamemnone a Troja reversos in convivio Ægisthus occidit. Nam de Cassandræ sepulcro inter Mycenæos et Lacedæmonios eos qui circa Amyclas habitant, disceptatur. Est ibidem et ipsius Agamemnonis monumentum, tum Eurymedontis aurigæ: unum etiam idemque Teledami et Pelopis, quos peperisse geminos Cassandram dicunt, infantes vero adhuc parvulos ad parentum tumulum ab Ægistho jugulatos; (7) Electræ etiam: ea enim ab Oreste Pyladæ nuptum data est: e qua Hellanicus scriptum reliquit Medontem et Strophium Pyladæ genitos. At Clytæmnestra et Ægisthus modico a muris intervallo sepulti: neque enim digni sunt habiti qui intra muros humarentur, quo loco Agamemnon situs erat et ceteri, qui cum eo occisi sunt.

De Heræo (Junonis templo) prope Mycenas — monte Eubœa et Asterione fluvio — ornamentis Heræi et signis ante illud — Junonis et Hebes signis in illo — Chryseide sacerdote Junonis.

Ad lævam Mycenarum stadia quindecim abest Junonis templum. Præter viam aqua fluit, quæ dicitur Eleutheria. Ea ad expiationes et arcana sacrificia utuntur templi et sacrorum antistitæ. Templum ipsum in planiore Eubœæ parte situm est. Eubœan vero montem appellant. Asterionis etenim amnis filias, Eubœan, Prosymnam, et Acræam, Junonis nutrices fuisse dictitant: (2) et ab earum una Acrææ montem appellatum, qui ex adverso Junonis est: ab Eubœa eum montem, in quo templum est: Prosymnam vero vocatam aream, quæ Junonis templo subjacet. Asterion ipse supra Junonis templum fluit, ac deinde in specum demersus absconditur. Ad ejus ripas herba nascitur, quam Asterionem nominant: eam herbam Junoni quum integram offerunt, tum e foliis coronamenta contexunt. (3) Fani architectum Argivum Eupolemum produnt. Quæ supra columnas opera sunt, ea partim ad Jovis natales, partim ad Gigantum cum diis pugnam, partim etiam ad Trojanum bellum et Ilii eversionem pertinent. Statuæ pro vestibulo stant, quum feminarum, quæ sacerdotio Junonis functæ fuerint, tum heroum tam aliorum quam Orestis. Nam quæ nomine Augusti Imperatoris inscripta est, Orestem illum fuisse asserunt. In pronao sive templi parte antica ad lævam Gratiarum prisci operis signa exstant: ad dexteram Junonis lectus. Ibi etiam dedicatum scutum illud, quod Euphorbo quondam Menelaus in bello Trojano eripuit. (4) Deæ signum in solio sedet eximia magnitudine, auro et ebore fabricatum, Polycleti opus. Corona capiti imposita, quæ Gratias et Horas egregie factas habet. Dea manu altera Punicum malum, altera vero sceptrum tenet. Quæ de malo Punico arcanis referuntur sacris, silentio prætereo. Cuculum vero avem idcirco sceptro aiunt impositum, quod virginis Junonis amore captus Juppiter in eam se avem verterit, quam puella tamquam ludicrum captarit. Hæc ego, et quæ his sunt similia de diis vulgata, etsi vera neutiquam existimo, non putavi tamen negligenda. (5) Adstitisse etiam tradunt Junoni Hebes (Juventatis) signum Naucydis arte factum, ipsum etiam ex auro et ebore. Prope eam est super columna vetus Junonis signum: omnium vero vetustissimum, e piro silvestri factum: quod quum Pirasus Argi filius Tirynthem asportasset, Argivi oppido everso in Junonis reportarunt. Ipse illud vidi sedentis forma, et modica magnitudine. (6) Dona quidem digna quæ historiæ mandentur, in eo templo sunt: primum ara, in qua cælatæ Herculis et Hebes nuptiæ, argentea omnia. Deinde pavo ex auro et fulgidis lapidibus, quem dedicavit Adrianus Imperator. Ea enim Junoni sacra avis habetur. Aurea deinde corona est, 92et purpurea palla, Neronis dona. (7) Sunt autem supra templum hoc antiquioris templi fundamenta, et si quid aliud reliquum flamma fecit. Crematum illud quidem est, quum somnus Chrysidem Junonis sacerdotem oppressisset, incensis proximæ lucernæ lumine coronamentis. Ipsa quidem Chrysis Tegeam ad Aleæ Minervæ aram supplex confugit: neque tamen ea calamitas Argivos usque eo commovit, ut ejus statuam dejiciendam putarent. Manet ea adhuc in priore parte ejus templi, quod conflagrasse diximus.

CAPUT XVIII.

De Persei heroo — Thyeste et Atreo — templo Cereris Mysiæ — tribus Argivorum regnis eorumque regibus — Oreste ejusque sobole — Heraclidarum adventu in Peloponnesum et Argorum, Lacedæmonis ac Messeniæ expugnatione.

Qua Mycenis Argos iter est, ad lævam Persei juxta ipsam viam sacellum exstat. Nam Perseo hoc etiam in loco honores a finitimis habentur, multo vero maximi in Seripho. Est et apud Athenienses Persei fanum, et in eo Dictyis et Clymenes, qui Persei servatores appellati sunt, ara. At in Argivorum finibus, qui paululum a Persei monumento progressi fuerint, ad dexteram Thyestæ sepulcrum videant: cui aries e marmore impositus est. Aurei enim velleris agnum fratri Thyestes subripuit, quum ejus uxorem stupri consuetudine sibi conciliasset. Atreus vero nulla potuit adduci ratione, ut par duntaxat pari referret: verum Thyestæ liberorum cæde et decantatis illis epulis pœnas a fratre expetivit. (2) De Ægistho utique et Agamemnone non habeo pro comperto dicere, injuriamne Ægisthus prior intulerit, an vero ulcisci voluerit Tantali Thyestæ filii cædem, cui Clytæmnestra a patre Tyndaro virgo desponsa fuerat. Ego sane innatæ ipsos malitiæ condemnare nolim. Sed si Pelopis scelus et Myrtili vindex genius usque adeo eos est persecutus, congruunt nimirum his casibus quæ Glauco Epicydis filio Spartano, quum ille de perjurio faciendo cogitaret, Pythia respondit, perjurii hujus pœnam in nepotes redundaturam. (3) Ab Arietibus (sic enim Thyestæ monumentum vocant) qui aliquantulum processerint, ad lævam cernent regiunculam, cui Mysia nomen: in qua est Mysiæ Cereris ædes. Nomen id sumtum a quodam Mysio, quem Cereris hospitem fuisse Argivi dicunt. Ejus ædis tectum collapsum est: sed in eo delubrum aliud e coctilibus laterculis erectum, in quo e ligno Proserpinæ, Plutonis et Cereris signa. Hinc progressus ad Inachum amnem pervenias. Quem ubi transieris, ad aram primum Solis accedes; deinde ad portam, quæ de proximo templo nominatur, quod est Ilithyiæ. (4) Et Argivos quidem solos ex omnibus Græcis in tria regna divisos novi. Quo enim tempore regnum tenuit Anaxagoras Argi filius, Megapenthis nepos, is furor feminas invasit, ut, quum intra domesticos parietes contineri non possent, per totum agrum palantes vagarentur. Inventus tandem est Melampus Amythaonis filius, qui eas sanaret, ea conditione ut Anaxagoras æquis cum ipso et fratre Biante partibus regnum communicaret. A Biante regnarunt deinceps viri quinque per ætates quattuor, usque ad Cyanippum Ægialei filium, a Neleo genere materno originem 93ducentes, a Melampode vero sex viri per totidem ætates, usque ad Arnphilochum Amphiarai filium. (5) At indigenarum gens, Anaxagoræ nepotes, regnum longiore multo tempore retinuerunt. Iphis enim Alectoris filius, Anaxagoræ nepos, Sthenelo Capanei fratris filio imperium reliquit. Ac deinde quum post eversum Ilium Amphilochus in eum locum migrasset, qui nunc Amphilochi appellantur, et Cyanippus sine liberis obisset, solus Cylarabes Stheneli filius regnum obtinuit. Verum neque is liberos ullos reliquit. Orestes itaque Agamemnonis filius Argos occupavit, quippe qui non tantum in propinquo habitaret, sed etiam præter paternum imperium majorem Arcadiæ partem sibi adjunxisset, accepisset etiam regnum Spartanum, ac socios e Phocensibus paratos haberet, quandocunque necessitas auxilia postularet. (6) Lacedæmoniis vero regnum ipsi committentibus Orestes regnavit. Illi enim Tyndari ex filia nepotes, quibus parerent, digniores putarunt, quam Nicostratum et Megapenthem, quos Menelaus e serva genuerat. Quum e vita excessisset Orestes, ei in regnum successit Tisamenus filius, quem ex Hermione Menelai filia susceperat. Nam Penthilum nothum ei filium Erigonen Ægisthi filiam peperisse, Cinæthon in carmine epico testatus est. (7) Tisameno regnante Herculis posteri in Peloponnesum rediere, Temenus et Cresphontes Aristomachi filii, quique eos secuti sunt, Aristodemi, qui jam e vita decesserat, tertii eorum fratris filii. Ac de Argis quidem, eorumque regno, jure optimo, uti mihi videtur, certabant. Erat enim Tisamenus Pelopis nepos, ut Heraclidæ a Perseo originem ducebant. Jam vero Tyndarum ipsum ejectum ostendebant fuisse ab Hippocoonte: Hippocoontem ejusque filios ab Hercule interfectos, regnum apud Tyndari liberos depositum. Eodemque jure Messeniæ regnum repetierunt, quod Hercules, Pylo excisa, regionem hanc apud Nestorem depositam reliquisset. (8) His igitur adducti rationibus, Argis et Lacedæmone Tisamenum, ex Messenia Nestoris posteros expulere, Alcmæonem Silli filium, Thrasymedis nepotem, et Pisistrati filium Pisistratum: ad hos Pæonis, qui ex Antilocho natus est, liberos: cumque his Melanthum Andropompi filium, Bori nepotem, Penthili pronepotem, abnepotem Periclymeni. Tisamenus itaque cum suis copiis, ejusque filii cum eo in eam Græciæ partem, quæ nunc Achaia dicitur: (9) Nelei posteri, præter Pisistratum (hic enim ad quos se contulerit, compertum non habeo), reliqui omnes Athenas venere: a quibus Pæonidarum et Alcmæonidarum gens nomen accepit. Nam Melanthus regnum etiam, pulso Thymœte Oxyntæ filio, qui postremus de Thesidis regnavit, Athenis obtinuit. Ceterum de Cresphonte et Aristodemi liberis nihil attinebat hoc loco dicere.

De Temeno et Deiphonte — Argivis regnum cum republica mutantibus — templo Apollinis Lycii a Danao exstructo — Bitone — Phoroneo ignis inventore — Hypermnestra et Venere Nicephoro — Linorum sepulcris — aliis memorandis.

Temenus vero Deiphonte Antimachi filio, Thrasyanoris nepote, pronepote Ctesippi, abnepote Herculis, suis ipsius filiis præteritis, quum ad bella omnia tum ad res ceteras gerendas socio et consiliario utebatur. Quem quum sibi etiam generum ante adscivisset, ac Hyrnethoni filiæ plus multo quam ceteris liberis studeret, in suspicionem venit, ne regnum quoque in ipsam et Deiphontem esset translaturus. Quare insidiis illum filii de medio sustulerunt. Eorum deinde natu maximus Cisus regnum tenuit. (2) At Argivi, qui ex antiquissimis temporibus libertatis et juris æquabilis perstudiosi erant, regiam potestatem usque eo in ordinem coegerunt, ut Medoni Cisi filio ejusque posteris nihil omnino aliud quam nomen regni reliquerint. Meltam vero Lacedis filium, decimum Medonis posterum, damnatum populus imperio prorsus exuit. (3) Apud Argivos in urbe longe omnium templorum est nobilissimum Apollinis Lycii, in quo quod ætate nostra exstat dei signum, Attali fuit Atheniensis opus. Antiquissimum e ligno Danaus dedicavit cum ipsa æde. Fuisse vero illis temporibus signa omnia e ligno, et inprimis quæ Ægyptii fecissent, crediderim. Ac Lycium quidem Apollinem hujusmodi de causa dedicavit Danaus. Quum Argos venisset, de regno cum Gelanore Sthenelæ filio contendit: ac quum eorum uterque ad populum multa, et ea maxime probabilia et juri consentanea dixisset, neque omnino, quæ Gelanor afferebat, minus æqua viderentur, causa a populo, ut ferunt, ampliata est in crastinum. (4) Postero die prima luce in boum gregem pro muris pascentium lupus impetum fecit; atque is taurum ipsum gregis ducem adortus est. Visum est Argivis, Gelanori cum tauro, cum lupo esse Danao aptissimam convenientiæ rationem: quod scilicet, uti lupus animal est homini minime familiare, sic propemodum ad id temporis nulla fuisset Danaus Argivorum usus consuetudine. Quare quum taurum lupus confecisset, e re nata Argivi Danao imperium adjudicarunt. Tunc Danaus lupum ab Apolline immissum arbitratus, Lycii (Lupini) Apollinis ædem condidit. (5) In ea dedicatum est Danai ipsius solium, et Bitonis posita statua, vir humeris taurum portans. Versibus enim Lyceas testatum reliquit, quum sacra Jovi destinata solenni pompa Nemeam ab Argivis deducerentur, Bitonem eo fuisse corporis robore, ut sublatum taurum portaret. Non longe ab hac statua ignem accendunt: Phoronei ignem appellant. Neque enim iis assentiuntur, qui traditum a Prometheo ignem hominibus dicunt, quum ignis inventum ad Phoroneum referre velint. (6) Lignea Veneris et Mercurii simulacra, alterum Epei opus, Hypermnestræ donum fuisse alterum dicunt. Hypermnestram enim Danaus in judicium vocavit eo crimine, quod una ex omni filiarum numero patris imperata facere neglexisset. Nam qui ex Lyncei salute se periculo carere non posse putaret, ab ea, quæ mandatum facinus, uti sorores, non perpetrasset, insigni 95se notatum infamia interpretabatur. At Argivorum illa sententiis absoluta, in ejus judicii memoriam Venerem Nicephoron (Victricem) dedicavit. (7) In ipso templo Ladas est, qui pedum celeritate cunctos anteivit ætatis suæ homines. Mercurius etiam, e sublata testudine lyram facere meditans. Pro æde solium est, in quo incisa est tauri et lupi pugna: incisa etiam virgo, quæ lapidem in taurum mittit. Dianam illam virginem esse putant. Hæc Danaus dicavit, et loco proximo columnas cum ligneis Jovis et Dianæ signis. (8) Sepulcra ibidem sunt Lini Apollinis filii ex Psamathe Crotopi filia, et Lini, ut ferunt, ejus qui carmina fecit. Verum quæ ad hunc magis pertinent, in alium historiæ locum aptiorem differo. Nam de Psamathe satis multa, qua in parte Megarensium res persecuti sumus, exposuimus. Præter illa est ibidem Apollinis Agyiei (Vialis) signum, et Hyetii (Pluvii) Jovis ara: ad quam, qui fœdus de Polynice in regnum Thebarum restituendo percusserunt, conjurationem fecere, si Thebas exscindere non potuissent, mortem omnino se oppetituros. De Promethei autem monumento minus quam Opuntii, quæ veritati sint consentanea, mihi videntur Argivi dicere.

CAPUT XX.

De signo Jovis Milichii ejusque origine — Cleobi et Bitone — templo Jovis Nemei et Fortunæ — Choriæ Mænadis sepulcro — Horarum templo — Polynicis et septem ad Thebas ducum aliorumque signis — templo Jovis Servatoris et templo Cephisi — theatro ac signis in eo — templo Veneris ac Telesillæ signo — Telesillæ fortibus factis.

Si omiseris Creugæ pugilis effigiem, et tropæum de Corinthiis erectum, simulacrum conspicitur Jovis Milichii, e candido marmore, Polycleti opus. Dedicatum vero ob hujusmodi causam audivi. Lacedæmonii, suscepto semel contra Argivos bello, nullum belligerandi finem fecerunt, priusquam utrosque Philippus Amyntæ filius definitis jam tum ab initio agrorum terminis circumscripsit. Nam superioribus temporibus Lacedæmonii de iis, quæ extra Peloponnesum essent, nihil laborantes, de Argivorum semper aliquid finibus carpebant, aut Argivi, si quando Lacedæmonii ad bellum extra fines gerendum se convertissent, tali tempore et ipsi Lacedæmonios urgebant. (2) Quare vehementer exacerbatis utrinque animis, Argivi sibi statuerunt lectissimorum mille hominum præsidium alendum, quibus dux præfectus Bryas Argivus. Is et alia insolenter multa in populum fecit, et virgini cuidam, dum ad virum duceretur, iis ipsis, qui ducebant, ereptæ vitium obtulit. At illa eadem nocte Bryantem somno oppressum oculis orbavit: deprehensa, ubi illuxit, supplex ad populum confugit. Enimvero populus eam non dedere ad supplicium deposcentibus mille viris: quare ad pugnam re utrinque deducta, victor populus in persequendis hostibus iræ indulgens, nullum supplicii genus prætermisit. Interjecto dein tempore et alia expiandi civilis sanguinis causa facta sunt, et Milichii (quasi Placantis) Jovis signum dedicatum. (3) Prope sunt in marmore sculpti Cleobis et Biton, qui impositam plaustro matrem ipsimet in Junonis templum trahunt. Eorum e regione Nemei Jovis ædes est: in qua simulacrum dei recto 96statu ex ære, Lysippi opus. Hinc ad dexteram progressis ostendit se Phoronei sepulcrum. Phoroneo quidem nostra etiamnum ætate parentant. Supra Nemei Jovis Fortunæ fanum est perantiquum, si quidem inventas a se tesseras Palamedes in eo dedicavit. (4) Proximum monumentum Choriæ Mænadis appellant. Bacchi enim castra et alias feminas, et hanc secutam, quum ille Argos exercitum duceret, memorant: at Perseum, dum victoria potiretur, ex illis feminis plurimas occidisse: ac ceteris commune monumentum, huic vero, quod dignitate anteibat, suum est separatim positum. Non longe hinc Horarum est ædes. (5) Illinc rediens positas videas statuas Polynicis Œdipodis filii, et eorum omnium ducum, qui cum illo sub Thebarum muris in acie pugnantes ceciderunt. Eos in septem duntaxat numerum redegit Æschylus, quum plures tamen e primariis viris Argivorum, et ex Messene, nonnulli etiam ex Arcadia, in ejus belli societatem venissent. Prope hos septem (nam et Argivi eum numerum, quem in suo carmine Æschylus expressit, sequuntur) statuæ positæ sunt eorum qui Thebas cepere, Ægialeus Adrasti filius, Promachus Parthenopæi, Talai nepos; Polydorus Hippomedontis, et Thersander; Amphiarai præterea liberi, Alcmæon et Amphilochus: Diomedes ad hos, et Sthenelus: quin et Euryalus Mecistei, et Polynicis filii Adrastus et Timeas. (6) A statuis hisce non longe ostenditur Danai monumentum, et cenotaphium eorum Argivorum, qui aut ad Ilium cecidere, aut jam reduces morte oppressi sunt. Est ibidem Servatoris Jovis ædes. Quam ubi præterieris, domus est ubi Argivorum matronæ Adonin lugent. Ad dexteram viæ templum Cephiso flumini dicatum est. Ejus fluminis aquam non semel a Neptuno exhaustam fuisse dicunt, quum tamen eo ipso in loco, ubi templum est, pro comperto habeant sub terram fluere. (7) Juxta Cephisi templum Medusæ e marmore caput. Cyclopum hoc etiam opus esse dictitant. Vicum, qui a tergo est, Criterium (Judicium) in hoc usque tempus nominant, quod in eo de Hypermnestra a Danao judicium factum memoriæ proditum sit. Ab hoc non longe theatrum est. In eo et alia digna sunt quæ spectentur, et vir virum cædens, Othryadam Spartanum Perilaus Argivus Alcenoris filius. Et is quidem Perilaus jam ante de lucta victor in Nemeis renunciatus fuerat. (8) Supra theatrum Veneris fanum: ante cellam aut signum deæ in columna ficta est Telesilla, quæ cantica fecit. Ad pedes ejus carminum illorum volumina jacent: ipsa galeam aspicit, quam capiti jam impositura manu tenet. Fuit Telesilla hæc et aliis de causis inter feminas illustris, et honorem ampliorem etiam ex poetica meruit. Quo tempore Argivi majore, quam dicendo explicari possit, clade a Cleomene Anaxandridæ filio et Lacedæmoniis afflicti sunt, aliis in prœlio cæsis, iis, qui supplices in Argi lucum confugerant, pessumdatis et ipsis, quum primum de pacto 97convento exiissent, deinde, ubi circumventos se senserunt, una cum luco concremati sint reliqui: ita Cleomenes, consumta Argivorum militari ætate et robore, ad Argos oppugnandum confestim Lacedæmoniorum copias duxit. (9) Ibi Telesilla, ad murorum præsidia servitiis et iis omnibus, qui per ætatem arma ferre non possent, amandatis, e domibus et templis armis, quæ reliqua fortuna belli fecerat, refixis, omnes, quæ integra ætate erant, feminas armavit, et ibi eas collocavit, qua hostes accessuros esse exploratum habebat. Quum * (prope?) essent Lacedæmonii, mulieres, bellico clamore minime exterritæ, fortiter et præsenti animo pugnantes, hostium impressionem sustinuerunt. At Lacedæmonii quum cogitare cœpissent, si feminas perdidissent, invidiosam fore eam victoriam; sin victi essent, se turpissime discessuros, mulieribus concesserunt. (10) Atque hoc quidem facinus multo ante Delphici oraculi vox prædixit, quam Herodotus vel aliter vel hoc, quo ego, modo intellectum memoriæ mandavit:

Hæc igitur de præclaro feminarum facinore oraculi verba erant.

CAPUT XXI.

De memorandis ad forum Argivorum — Æneæ signo et loco Delta dicto — sepulcris memorandis — templo Minervæ Salpingos — Epimenide — Pyrrhi monumento — de Medusa Gorgone et Perseo variæ narrationes — de Gorgophone — Laphae — Latonæ templo et Chlori Niobes filia.

Jam vero qui a Veneris fano descenderint et ad forum flexerint, Cerdûs Phoronei uxoris monumentum offendant. Sunt ibidem templa Æsculapii, et Dianæ cognomento Pithûs (Suadæ). Hoc quoque Hypermnestra dicavit, postquam in judicio patrem vicit, quum ille ejus criminis ream egisset, quod Lynceo pepercisset. Est ibidem Æneæ ex ære statua, et vicus, cui Delta nomen. Nominis quæ fuerit causa, quoniam, quæ vulgo prodita sunt, mihi non probantur, consulto prætereo. (2) Ante eum vicum ara erecta est Phyxii (Liberatoris) Jovis, et prope Hypermnestræ monumentum Amphiarai matris: aliud etiam alterius Hypermnestræ, Danai filiæ. Sepultus in eodem tumulo Lynceus est. E regione exstat sepulcrum Talai Biantis filii: de Biante autem ejusque posteris jam ante egimus. (3) Minervæ Salpingis (Tubæ) cognomento ædem Hegelaum exstruxisse aiunt: fuisse autem eum Tyrseni filium: ac Tyrsenum Hercule et Lyda muliere genitum primum tubam invenisse: cujus postea cantum Hegelaus Tyrseni filius Dores eos docuerit, qui Temenum secuti sunt. Quocirca nominasse eum Minervam Salpingem. Ante ædem Minervæ sepulcrum videas, quod esse dicunt Epimenidis. Lacedæmonios enim, dum bellarent cum Gnosiis, Epimenidem vivum cepisse: ac, quum eum occidissent, quod minime læta ipsis prædiceret, ab ipsis deinde sublatum cadaver eo in loco humasse. (4) At ædificium e candido marmore, quod in medio ferme se foro attollit, non tropæum est de Pyrrho Epirotarum rege, ut ipsi prædicant Argivi, sed 98cadaveris eo in loco cremati monumentum esse deprehenditur: in quo quum alia, quibus in prœliis utebatur Pyrrhus, insculpta, tum vero elephanti. Atque hoc quidem opus ad ejus bustum erectum est; ossa vero sunt in Cereris æde condita, ad quam occubuisse eum, est a me in libro de Atticis rebus expositum. Et in primo quidem aditu hujus templi Cereris licet adhuc videre in supero forium limine Pyrrhi affixum scutum. (5) Non longe vero ab eo opere, quod in foro Argivorum est, tumulus terræ consurgit, in quo conditum ferunt Medusæ Gorgonis caput: de qua, præter fabulam, hæc quoque alia memoriæ prodita sunt. Phorci eam filiam fuisse: patre mortuo, acceptum ab illo regnum eorum populorum, qui Tritonidem paludem accolunt, tenuisse. Solitam in venationes et pugnas exire cum Libyum, quibus imperabat, manu. Quare quum Persei copiis, quas ille lectissimas ex Peloponneso adduxerat, acie occurrisset, noctu per insidias oppressam. Mortuæ pulchritudinem admiratum Perseum, præcisum caput, ut spectaculo esset, in Græciam reportasse. (6) At Procli Carthaginiensi, Eucratis filio, veri fere similior illa priore historia hæc videbatur. In Africæ desertis bestias gigni multas mirabili specie atque incredibili, feros inter eas viros et feminas feras: ac virum se Romam illinc deportatum vidisse testatur. Conjiciebat itaque, ex illis feminis unam fuisse Medusam: quæ quum a suis gregibus aberrans venisset ad Tritonidem paludem, ejus accolas male mulctarit, usque dum a Perseo esset occisa. Adjutricem vero Perseo Minervam fuisse idcirco esse proditum, quod, qui Tritonidem lacum accolunt homines, Minervæ sacri sunt. (7) Juxta hoc Gorgonis monumentum est Argis Gorgophones (Gorgonis interfectricis) Persei filiæ tumulus: cui quare sit id nominis impositum, omnibus, ad quorum aures pervenerit, per se statim perspicuum esse potest. Hanc primam mulierum fuisse aiunt, quæ, Periere Æoli filio, quicum virgo nupta fuerat, mortuo; alteri viro Œbalo nupserit; quum ante sanctum et solenne feminis fuisset, viro mortuo, viduam manere. (8) Ante hoc sepulcrum tropæum erectum est lapideum de Laphae Argivo homine. Hunc (scribo quæ ipsi Argivi de se memorant) dominatu, facto impetu, populus ejecit. Quumque is ad Lacedæmonios confugisset, conati illi quidem sunt in pristinam eum tyrannidem reducere: at Argivi prœlio victos rejecerunt, multosque de Lacedæmoniorum numero, atque ipsum etiam Laphaem, interemerunt. Ab hoc tropæo non longe abest Latonæ ædes: simulacrum Praxitelis opus est. (9) Ejus, quæ deæ adsistit, virginis effigiem Chlorin vocant: filiam Niobes fuisse dicunt, eique ab initio Melibœæ nomen fuisse. Peremptis vero a Diana et Apolline Amphionis liberis, de eo fratrum ac sororum numero hanc solam et Amyclam, quod Latonam fuerint deprecati, servatos fuisse: ac Melibœam 99quidem præ terrore statim pallidam factam: qui quum ei inde color perpetuus fuisset, pro Melibœa, sumto ex rei eventu nomine, Chlorin (Pallidam) appellatam. (10) Et ab his quidem initio templum Latonæ factum Argivi asserunt. At ego, qui Homerum auctorem sequor studiosius aliquanto quam ceteri, nullum omnino relictum de Niobes liberis existimo. Testimonio mihi versus ille est:

Homerus igitur totam funditus Amphionis domum excisam fuisse scivit.

CAPUT XXII.

De templo Junonis Antheæ et sepulcro feminarum, quæ cum Baccho contra Perseum pugnarunt — templo Cereris Pelasgidis — Jovis Mechanei signo — duobus Tantalis — templo Neptuni Prosclystii — templo Castoris et Pollucis — templo Lucinæ ab Helena condito — templo Hecates — Sacada — gymnasio Cylarabi et signo Minervæ Paniæ in eo.

Ad Latonæ templi dexteram est Junonis Antheæ (Floridæ) ædes, et pro æde earum mulierum tumulus, quæ ab Ægæi maris insulis Bacchi castra secutæ, contra Argivos eorumque ducem Perseum pugnantes ceciderunt. A maritimis quidem, unde venerant, locis Halias (Marinas) eas nominant. Ex adverso ei monumento Cereris est fanum cognomento Pelasgidis, quod illud dedicarit Pelasgus Triopæ filius. Prope adest Pelasgi ipsius sepulcrum. (2) Quod ubi præterieris, æneum cippum videas modica magnitudine: is vetusta sustinet simulacra, Dianæ, Jovis, Minervæ. Lyceas versibus mandavit, Mechanei (Machinatoris) Jovis signum illud esse. Et hoc in loco Argivos tradit ad Trojam ituros conjurasse, non ante se ab eo bello discessuros, quam aut Ilium expugnassent, aut in pugna mortem oppetissent. Alii in eo cippo Tantali ossa condita esse dicunt. (3) Eum Tantalum si intelligunt, sive Thyestæ, seu Brontei filium (utrumque enim traditur), cui nupta fuit Clytæmnestra, priusquam Agamemnoni nuberet, non refragabor in hoc eum loco esse sepultum. At enim qui Jovis et Plutûs est habitus, ejus ego monumentum, valde illud quidem insigne, Sipyli vidi. Sed neque ulla eum vis adegit, ut e Sipylo fugeret, sicuti postea Pelopem, quem armis et exercitu ejecit Ilus Phryx. Sed hæc hactenus satis a nobis quæsita fuerint. Quæ vero rite ad proximum scrobem peraguntur, ea indigenam hominem Nicostratum instituisse aiunt. Mittunt autem in eam foveam hoc etiam tempore ardentes Cereris filiæ Proserpinæ faces. (4) Exstat eodem in loco Neptuni cognomento Prosclystii (Alluentis) templum. Mersisse enim maximam partem agri Neptunum memorant, quod Inachus, quique ei in consilio adfuerunt, terram eam Junonis, non Neptuni esse debere pronunciassent. At deinde, quum Juno eum exorasset, ut mare deduceret; per quem locum unda refluxit, in eo Prosclystio Neptuno templum Argivi erexerunt. (5) Ubi aliquantulum processeris, Argi sepulcrum offendes, quem Jove et Niobe Phoronei filia genitum ferunt. Exinde Castoris et Pollucis templum: in quo simulacra quum ipsorum, tum liberorum, Anaxidis et Mnasinoi: 100atque eorum utriusque matrum, Hilairæ et Phœbes, Dipœni et Scyllidis arte facta e ligno ebeni; equis eorum major pars ex ebeno facta; reliqua, exigua quidem, ex ebore. (6) Prope Castorum Ilithyiæ fanum dicavit Helena, quo tempore, Theseo eum Pirithoo in Thesprotos profecto, a Castore et Polluce Aphidna capta, Helena Lacedæmonem reportata est: fuisse eam aiunt gravidam, et Argis enixam templum Ilithyiæ erexisse: puellam vero, quam peperit, Clytæmnestræ educandam tradidisse (fuisse enim jam tum cum Agamemnone Clytæmnestram), ipsam vero postea Menelao nuptam. (7) Qua de re et Euphorion Chalcidensis, et Alexander Pleuronius, et ante eos Stesichorus Himeræus, idem, quod Argivi celebrant, versibus testati sunt, Iphigeniam Theseo ex Helena genitam. (8) Ultra Ilithyiæ fanum est Hecates delubrum: deæ signum Scopæ opus, e marmore. Atque e regione sunt duo ejusdem deæ signa ex ære; alterum Polycletus, Polycleti frater alterum, Naucydes Mothonis filius, fecit. (8) Qua per viam rectam iter ad gymnasium, quod a Stheneli filio Cylarabi nuncupatur, sepulcrum exstat Licymnii Electryonis filii, quem dixit Homerus a Tlepolemo Herculis filio cæsum: cujus cædis causa Argis exulavit Tlepolemus. Qui paululum a Cylarabi gymnasio, et ea porta, quæ proxima est, diverterint, Sacadæ monumentum inveniant, qui primus Pythicum cantum tibia Delphis cecinit. (9) Per hunc Sacadam placatus Apollo, rediit cum tibicinibus in gratiam, quum ante eos male odisset propter Marsyæ et Sileni certamina. In Cylarabi gymnasio signum est Minervæ, cui Paniæ [Capaniæ?] cognomen. Stheneli ibidem tumulum, ipsius etiam Cylarabi ostendunt. Præterea exstructum est non longe a gymnasio commune monumentum iis Argivis, qui cum Atheniensibus classe, ut Syracusas et Siciliam in potestatem redigerent, profecti sunt.

CAPUT XXIII.

De templo Bacchi ejusque signo — aliis memorandis et Batonis templo inter illa — Hyrnethûs sepulcro — nobilissimo Æsculapii templo et signo — Dianæ Pherææ signo et Argivis Palladium sibi vindicantibus — Heleno Priami filio — Acrisii æneo thalamo — templo Bacchi Cresii (Cretici) et Veneris Cœlestis — arce Argivorum Larisa.

Hinc ea contendentibus via, cui nomen Cœle (Cava), ostendit se ad dexteram Bacchi ædes: cujus signum delatum tradunt ex Eubœa. Nam quum, Græcis ab Ilii expugnatione redeuntibus, ad Caphareum fractis navibus Argivii ii qui e naufragio terram prensare potuerunt, frigore prope et fame consumti, precati dicuntur, ut quis deorum se in tantis rerum difficultatibus salvos vellet. Quum itaque processissent, specum Bacchi animadverterunt, et dei in eo signum. In eum vero specum multæ se capræ silvestres frigus fugientes gregatim immiserant: quibus Argivi mactatis, carnibus famem, pellibus frigus repulerunt. Deinde vero, quum hiems remisisset, reparatis navibus in patriam 101vecti, signum, quod tunc e specu asportarunt, hac etiam ætate religiose colunt. (2) Proxime ad Bacchi templum videas Adrasti domum, et paulo longinquius Amphiarai fanum: ultra fanum Eriphyles monumentum: deinceps Æsculapii delubrum est, et post hæc Batonis ædes. Fuit hic Baton Amphiarai gentilis, et ipse de Melampodidarum genere: qui quum Amphiarao in prœlio aurigæ operam navaret, rejectis a Thebarum muris Argivis, eodem terræ hiatu, quo ille, cum curru haustus evanuit. (3) Jam vero a Cœle redeuntibus, qui in conspectu est tumulus, Hyrnethûs esse dicunt. Quod si cenotaphium velint esse atque in ejus feminæ memoriam modo exstructum, non absurda dicunt: sin Hyrnethûs ipsius cadaver ibi conditum credunt, mihi id nullo pacto persuaserint. Persuadeatur de hac re illis quibus Epidauriorum res ignotæ sunt. (4) De Æsculapii vero templis quod apud Argivos nobilissimum est, habet dei signum, quod ætate nostra exstat, sedens, e candido lapide. Assidet ei Hygiea: assident qui signa ipsa fecerunt, Xenophilus et Straton. Templum dedicavit initio Sphyrus Machaonis filius, Alexanoris illius, cui apud Sicyonios Titanæ honores habentur, frater. (5) Pherææ vero Dianæ (Pheræam enim Argivi etiam venerantur Dianam æque ac Athenienses et Sicyonii) signum hi quoque, ut illi, ad se Pheris (quæ civitas est in Thessalia) deportatum tradunt. Jam vero quod apud se in urbe Argivi esse dicunt Deianiræ Œnei filiæ monumentum, et Heleni Priami filii; Minervæ etiam signum post Ilii eversionem ad se translatum, illud scilicet per quod fieri potuit ut expugnaretur Ilium: illis ego neutiquam assentior. Nam Palladium (sic enim est Minervæ signum appellatum) satis manifestum est Æneam in Italiam deportasse. Ac Deianiram Trachine scimus, non Argis, finem vivendi fecisse, et ejus tumulus juxta Heracleam sub Œta monte adhuc exstat. (6) Quæ vero ad Helenum Priami filium pertinent, ea sunt a me superius exposita: venisse illum in Epirum cum Pyrrho Achillis filio; cujus liberorum tutelam suscepisse et Andromachen duxisse uxorem: porro Cestrinen Epiri partem a Cestrino Heleni filio nomen accepisse. Neque vero ignorant qui res veteres Argivorum explicant non omnia se ad historiæ fidem commemorare: commemorant tamen, quoniam scilicet vulgus concepta semel opinione in contrariam persuadendo traducere, promtum non est. (7) Habent Argivi alia quoque, quæ spectentur, digna: inter ea subterraneum ædificium: in quo fuit thalamus ex ære, quem fecisse dicitur Acrisius ad filiæ custodiam: verum eum evertit Perilaus, dum tyrannide oppressam urbem teneret. Nunc Crotopi in eo monumentum est, et Cresii (Cretici) Bacchi templum. (8) Baccho enim, quum, exstincto bello, quod cum Perseo gerebat, inimicitias posuisset, et alios magnos utique ac præclaros honores decretos memorant, et nominatim hoc ei delubrum dicatum: (8) Cresius vero postea nuncupatus est, quod eo in loco mortuam Ariadnam sepulturæ mandaverant. Tradit Lyceas, quum templum instauraretur, fictilem urnam inventam, in qua Ariadna condita fuisset: 102spectasse illam se, et Argivorum alios. Prope Bacchi est etiam Cœlestis Veneris fanum.

Arcem Larisam appellant de Pelasgi filiæ nomine: a qua duæ etiam eodem nomine nuncupatæ sunt urbes in Thessalia: quarum altera est ad mare, altera vero ad Peneum amnem.

CAPUT XXIV.

De memorandis in via ad arcem Argivorum, templo Junonis Acrææ Apollinis Diradiotæ, ejusque oraculo — Minervæ Perspicacis templo et stadio — sepulcro Ægypti filiorum — memorandis in arce — templo Jovis Larisæi in summa arce et Minervæ templo — ligneo signo Jovis tres oculos habente — memorandis in via ad Tegeam — templo Dianæ Orthiæ et signis in vertice montis Lycones — monte Chaone, Erasini fluvii emersu in montis radice et Bacchi festo Tyrba dicto — Cenchræis — reliquiis urbis Hysiarum.

Ascendentibus in arcem ostendit se Acrææ Junonis fanum: Apollinis etiam ædes, quam primus omnium Pythæus Delphis veniens erexisse dicitur. Quod nunc exstat in eo signum, ex ære est, recto statu, Diradiotes Apollo cognomento. Nam et locus ipse, in quo templum, Diras (Jugum) vocatur. Oraculum in eo templo (nam nostra quoque ætate in eo responsa consulentibus redduntur) hoc modo editur: femina, cui viri consuetudine interdictum est, respondet: ea noctu agna facit singulis mensibus, ac statim victimæ sanguine libato, furore divinitus afflatur. (2) Diradiotæ Apollinis templo proximum est Perspicacis Minervæ, a Diomede dicatum, quod pugnanti ad Ilium caliginem dea ab ejus oculis removisset. His stadium adjunctum est, in quo Jovi Nemeo et Junoni ludos faciant. Qua ad arcem iter, ad viæ lævam Ægypti filiorum monumentum hoc etiam in loco est. Sunt enim hic abscissa a reliquo corpore condita capita, sicuti in Lerna sine capitibus corpora. Nam et eorum cædes ad Lernam commissa: adolescentes vero quum feminæ trucidassent, capita absciderunt, quo certum facinoris indicium ad patrem deferrent. (3) In extrema arce, cui Larisa nomen, ædes est Jovis cognomento Larisæi. Fastigium ea jam nullum habet; neque dei signum, quod ligneum est, basi amplius insistit. Jam Minerve ædes proxima valde digna est quæ spectetur. In ea quum alia signa posita sunt, tum Jovis ligneum oculos habens duos, qua in parte homini eos natura locavit, tertium vero in fronte. Hunc illum esse Jovem Patrium tradunt, qui in Priami Laomedontis filii aula sub divo positus fuit, ad cujus aram dicitur Priamus capto Ilio confugisse: (4) obtigisse vero eum in divisione prædæ Sthenelo Capanei filio, hocque ipso in loco ab eo in rei memoriam dicatum. Habere autem eum tres oculos idcirco conjicere quis possit? quod communis omnium hominum sermo regnare in cœlo Jovem prædicat: sed et eum deum, qui sub terra imperare dicitur, Homeri quidam versus Jovem nominat:

Æschylus porro Euphorionis filius ipsum maris etiam regem Jovem appellat. Quare hac ductus ratione, quicunque 103illum fecit, tres ei oculos attribuit, unum et eundem significans deum tribus, quas dii tres sortiti inter se dicuntur, mundi partibus imperare.

5. Jam viæ Argis et in alia Peloponnesi loca ducunt et ad Tegeam Arcadiæ urbem. Ad ejus dexteram est Lycone mons, in quo pulcherrimæ arbores cupressi. Erectum est in montis vertice Orthiæ Dianæ templum: ubi signa Apollini, Latonæ et Dianæ dicata ex candido marmore, Polycleti esse opera aiunt. Qua ex monte descenditur, ad publicæ viæ lævam alia est Dianæ ædes: (6) a qua non longe ad dexteram viæ mons, qui Chaon dicitur: cujus imæ partes sativis arboribus vestiuntur. Erumpunt hic manifesto emersu Erasini aquæ, a Stymphelo illæ quidem Arcadiæ ortum ducentes, haud aliter quam scatebræ illæ, quæ Rhiti appellantur, ab Euripo ad Eleusinem, inde vero in mare illic profluentes. Ad ipsam hanc Erasini e monte Lycone eruptionem Baccho et Pani sacra faciunt. Baccho quidem festos etiam dies agunt, quam Tyrben (Turbam) nominant. (7) Jam vero ad eam viam, quæ Tegeam ducit, si redeas, ad dexteram vici ejus, quem Trochon appellant, Cenchreæ sunt. Cui castello unde sit nomen, memoriæ non est traditum: videri tamen possit et ipsum a Cenchreo Pirenes filio nuncupatum. Busta eo in loco sunt Argivorum qui Lacedæmonios ad Hysias vicerunt: quod prœlium inter ipsos factum invenio Pisistrato archonte apud Athenienses, anno quarto Olympiadis (vigesimæ septimæ?) qua Eurybotus (Eurybates?) Atheniensis victor de curriculo renunciatus est. Qua certe parte ad planiora descenditur, ruinæ se ostendunt Hysiarum, oppidi in Argolide quondam siti: quo in loco cladem Lacedæmonios accepisse tradunt.

CAPUT XXV.

De templo cum duplici aditu in via, quæ Argis Mantineam ducit — vico Œnoe ab Œneo nominato — monte Artemisio et fontibus Inachi — vico Lyrcea et facium festo — vico Orneæ dicto ejusque memorandis — memorandis in via Epidaurum versus et Prœti cum Acrisio pugna — Tirynthis reliquiis, muris a Cyclopibus exstructis — vico Midea — vico Lessa et monte Arachnæo.

Quæ vero Argis Mantineam ducit via, non est omnino eadem, qua Tegeam iter est: verum hæc a porta initium habet, loco ei, quam Dirada diximus appellari, proxima. In hac via templum erectum est aditu duplici, quorum alter ad orientem, alter ad occasum conversus est: in illo Veneris ligneum simulacrum; in altero ad occasum Martis positum est. Utrumque Polynicis et Argivorum qui auxilio ei fuerunt in persequenda fratris injuria, dona fuisse aiunt. (2) Hinc progressus quum torrentem trajeceris, cui nomen Charadro, ad vicum accedas qui Œnoe dicitur, ab Œneo (ut Argivi dicunt) nuncupata. Œneum enim aiunt Ætoliæ regno pulsum ab Agrii filiis ad Diomedem Argos confugisse: illum vero, ducto in Calydoniam exercitu, Œnei quidem injurias ultum, negasse tamen se posse illic permanere. Hortatum itaque esse, ut se Argos sequeretur: quod quum fecisset, tum alios ei honores perinde atque æquum fuit paterno avo, habuisse, tum vero vicum eum, in quo e vita excessit, Œnoen vocasse. Hinc igitur Argivis est Œnoe. (3) Supra 104Œnoen Artemisium mons est, et in ejus jugo Dianæ templum. In eodem monte sunt etiam Inachi amnis fontes, haudquaquam illi dubii, etsi aqua minime longum per spatium supra terram est. Illic nihil aliud visitur, quod quemquam possit magnopere detinere. (4) Ab eadem porta, quæ ad Diradem est, via altera Lyrcean deducit. In hoc oppidum confugisse dicitur Lynceus, quum de quinquaginta fratribus unus est necis periculo liberatus; atque hinc face prolata signum dedisse. Ita enim ei cum Hypermnestra convenisse, ut, quum Danai insidias effugiens in tutum se aliquo recepisset, inde facem ostentaret. Ipsam etiam vicissim Hypermnestram aiunt a Larisa facem protulisse, quo se significaret periculum omne evasisse. In cujus rei memoriam Argivi quotannis facium festum celebrant. (5) Oppidum quidem ante Lyncea vocabatur: verum quum Lyrcus idem postea tenuisset nothus Abantis filius, ab eo Lyrcea nomen accepit. In ejus ruinis et alia exstant nihil omnino digna, quorum fiat mentio, et pila cum Lyrci statua. Argis Lyrcea abest stadia ferme sexaginta: totidem ab Orneis. Ac Lyrceæ mentionem in Græcis, qui sunt ad Trojanum bellum profecti, percensendis nullam omnino fecit Homerus: nam ea jam tum ætate desertum id oppidum fuit. Orneæ vero incolumes erant, et ab Homero, proinde ut loco priores in Argivorum finibus sunt, ita prius quam aut Phlius aut Sicyon nominantur. (6) Nomen habuere ab Orneo Erechthei filio: cui Peteus genitus est filius, Peteo Mnestheus is, qui Agamemnonem cum Atheniensibus in evertendo Priami regno juvit. Ejecti vero postea sedibus suis Orneatæ ab Argivis, eorum civitatis inquilini facti sunt. Est Orneis Dianæ fanum: in eo ligneum stat signum. Exstat et ædes altera, diis eadem omnibus dicata. Ultra Orneas sunt Phliasiorum et Sicyoniorum fines.

7. Qua Argis in Epidauriorum agrum iter est, ad dexteram ædificium surgit pyramidis forma. In eo scuta, ea figura, qua sunt Argolici clypei. Commissam eo ipso in loco inter Prœtum et Acrisium pugnam de regno æquo Marte memorant: pacem postea inter eos conciliatam, quod neutrius satis firmum sine alterius opibus esse posset imperium: congressos autem tunc primum cum scutata utrinque acie. Atque iis quidem, qui ex utroque exercitu ceciderant, quod res inter cives et propinquos gesta fuerat, commune ibi sepulcrum est erectum. (8) Hinc progressis ad dexteram se Tirynthis ruinæ ostendunt. Etiam Tirynthios ejecerant Argivi, quod, iis in civitatem suam receptis, augeri civium multitudine suam urbem voluerunt. Tiryntha quidem heroem, a quo urbi nomen, Argi filium, Jovis nepotem fuisse perhibent. Urbis muros, qui soli inter ruinas reliqui sunt, Cyclopum sunt opus: exstructi vero sunt e rudibus lapidibus, quorum singuli ea magnitudine sunt, ut ne minimus quidem eorum loco moveri possit jumentorum bigis. Parvi vero inserti sunt olim lapides, 105ut per eos majores aptiore structura coagmentarentur. (9) Qua ad mare descenditur, Prœti filiarum thalami sunt. Quodsi in militarem viam redeas, ad Mideam, quæ ad ejus lævam est, venias. Regnasse hic ferunt Electryonem Alcmenæ patrem: ætate quidem nostra ita deleta est Midea, ut sola area restet. (10) Qua Epidaurum recta contenditur, vicus est Lessa, in quo Minervæ delubrum, et deæ ligneum signum, nihil omnino ab eo differens, quod in Larisa arce est. Supra Lessam Arachnæus mons: Sapyselaton quum ante diceretur, regnante Inacho ita cœptus est appellari. In eo aræ Jovis et Junonis, ad quas in magna soli siccitate immolant.

CAPUT XXVI.

De Epidauriorum et Argivorum finibus — primis Epidauri dominis — Epidauro, a quo Epidauria regio nomen accepit — de Epidauria terra Æsculapio sacra et Æsculapii natalibus varia narratio — de Epidauro, Æsculapii patria, et variis locis, ubi Æsculapius colitur.

Ad Lessan cum Argivorum agro Epidauriorum fines junguntur: in quorum priusquam urbem introeas, in Æsculapii templum venias. Hanc regionem qui ante Epidauri in eam adventum tenuerint, non habeo dicere: quin Epidauri etiam ipsius qui posteri fuerint, non potui de incolis cognoscere. Regnasse illi quidem ante Dorum in Peloponnesum adventum Pityreum memorant, Ionis nepotem, Xuthi pronepotem: ab eoque sine pugna traditam Deiphonti et Argivis regionem: (2) venisse vero eum cum civibus suis Athenas, ibique domicilium constituisse: Deiphontem Epidauriam terram occupasse cum ea manu Argivorum, qui a reliquis Argivis Temeno mortuo desciverant. Deiphontes enim et Hyrnetho Temeni liberos oderant: et quæ secuta est eos multitudo, plus illis multo, quam Ciso et fratribus studebat. Epidaurus ipse, a quo regioni nomen, uti Elei tradunt, Pelope natus est: sed si Argivorum famam sequimur et eorum carminum, quas Eœas magnas appellant, Epidauro pater fuit Argus Jovis filius. Ipsi enimvero Epidaurii Apollini Epidaurum filium tribuunt. (3) Causam vero hujusmodi afferunt, quare sacra sit Æsculapio potissimum regio. Venisse in Peloponnesum Phlegyam visendæ ejus terræ studio simulato, re ipsa vero, ut specularetur, quam frequens ea esset incolarum multitudine, quidque militaris ætatis ac roboris haberet. Fuit enim Phlegyas omnium sui temporis bellator acerrimus: quippe qui, in quamcumque partem excursiones fecisset, ex ea quum frumenta, tum reliqua omnia agebat et rapiebat. (4) Is quum jam Peloponnesum intrasset, filia, quæ patrem sequebatur, quum adhuc se uterum ex Apolline ferre patrem celasset, in Epidauriorum finibus puerum enixa, illum in monte exponit, cui hac ipsa etiam ætate Titthion nomen, quum ante Myrgion appellaretur. Exposito enim ibi infanti lac præbuit capra, quæ cum ceteris in eo saltu pascebat, dum interea eum canis custodiret. (5) Ibi Aresthanas (fuit enim hoc caprario nomen) quum a reliquo grege in pecore recensendo capellam unam, cumque ea canem aberrasse animadvertisset, 106totum eum saltum studiose quæritans peragravit: inventum vero puerum quum tollere cuperet, ac jam propius accederet, effulsisse aiunt cœlestem ab illo ignem: quo deterritum pastorem, quum divinum quiddam id esse, uti erat, suspicaretur, retrocessisse. Mox fama per terras ac maria omnia vulgavit, sanari ab illo quovis morbo laborantes, mortuos etiam excitari. (6) Alia etiam eadem de re prodita est historia: Coronidem Æsculapio jam gravidam cum Ischye Elati filio concubuisse: ob id interemptam a Diana, quod illa Apollini factam contumeliam ulcisci voluit, ardente vero rogo, e media flamma puerum a Mercurio ereptum. (7) Sed et tertia quædam de Æsculapii natalibus fabula vulgata est, quæ mihi quam longissime a veritate abhorrere videtur: Æsculapium Arsinoe Leucippi filia natum. Etenim Apollophani Arcadi, quum Delphos venisset ex deo quæsiturus, genitusne ex Arsinoe esset Æsculapius, et civisne esset Messeniorum, responsum a Pythia his versibus datum:

Quod sane oraculum luculenter declarat, non esse natum ex Arsinoe Æsculapium: verum id aut Hesiodus, aut ex iis aliquis qui Hesiodi carminibus versus suos interposuere, in Messeniorum gratiam finxerunt. (8) Testimonio vero mihi etiam hoc est Epidauri genitum Æsculapium, quod ejus templa et festa splendidissima quæque ex Epidauro derivantur. Nam et Athenienses se Æsculapium mysteriis initiavisse eo die quem hinc Epidauria nuncupant, atque ab illo se divinos honores habere Æsculapio cœpisse tradunt: et Archias Aristæchmi filius a convulsione membrorum, qua inter venandum apud Pindasum correptus fuerat, in Epidauria sanatus, inde dei religionem Pergamum traduxit: (9) acceptam a Pergamenis deinde Smyrnæi templo consecrarunt, quod nostra ætate Æsculapiei nomine ad mare est. Quin et, qui colitur Balagris apud Cyrenenses Æsculapius, Medici cognomento, ex Epidauro sumtus est. A Cyrenaico est id Æsculapii templum, quod Lebenæ (quæ est Cretensium urbs) exstat. Dissimilis in eo sacri ritus, quod Cyrenaici capras mactant, quum apud Epidaurios institutum hoc omnino non sit. (10) Deum vero statim ab initio habitum Æsculapium, neque ejus religionem solo temporis progressu et fama hominum profecisse, et aliis argumentis colligo, et ex Homeri versibus, quibus hæc ille de Machaone dicentem facit Agamemnonem:

Idem est enim, ac si dixisset hominem dei filium.

De Æsculapii sacro apud Epidaurios — Æsculapii signo — æde Tholo et picturis in ea, ac pilis, quibus morbi et nomina sanatorum inscripta sunt — Hippolyto ab Æsculapio in vitam revocato — theatro Epidauriorum — aliis templis et memorandis in luco Æsculapii — templis et operibus ab Antonino senatore Epidauri exstructis — montibus luco imminentibus et memorandis ibi.

Æsculapii lucum circumquaque termini cingunt: intra cujus ambitum mori quenquam aut nasci religio est: eodem scilicet ritu, qui et in Delo insula servatur. Jam vero quicquid civis peregrinusve immolavit, id totum intra eundem ambitum consumitur: quem ritum Titanæ etiam servari novimus. (2) Æsculapii simulacrum dimidio ferme minus est eo, quod Athenis est Jovis Olympii: auro illud quidem et ebore perfectum. Testatur inscriptio, opus esse Thrasymedis, Arignoti filii, Parii hominis. Sedet in solio scipionem tenens: altera manu draconis caput premit, cane ad pedes decumbente. In solio Argivorum heroum opera cælata sunt: Bellerophontes Chimæram conficit, Perseus Medusæ caput abscissum tenet. Supra templum loci sunt in quibus, qui precatum deum venerunt, dormiunt. (3) In propinquo ædificium est rotunda figura, atque e candido marmore, Tholum appellant, dignum quod visatur. In eo Pausiæ pictoris opus, Amor abjecto arcu et sagittis, eorum loco lyram sublatam tenens. Ebrietas etiam ab eodem artifice facta. Bibit ea e vitrea phiala. Expressa ita est in tabula vitrea phiala, ut per ejus perspicuitatem muliebre se os ostendat. Pilæ vero intra ambitum priscis temporibus multæ steterunt, e quibus sex ætate mea reliquæ. In iis virorum et feminarum, quæ a deo sanatæ sunt, nomina incisa, morborum etiam, quo quisque laborarat: addita est curationis ratio. Scripta vero sunt omnia Dorica lingua. (4) Seorsum est ab aliis antiqua pila. In ea incisum, dicasse Æsculapio Hippolytum equos viginti. Hujus pilæ inscriptioni consentanea Aricini dicunt, discerptum ob Thesei imprecationes Hippolytum in vitam ab Æsculapio revocatum: neque postea patri unquam ignoscere voluisse, verum, omni ejus deprecatione spreta, in Italiam venisse ad Aricinos, ibique dicato Dianæ templo regnasse. Mea quidem etiamnum ætate iis, qui ad templum singulari certamine vicerint, præmium deæ sacerdotium propositum, est. Sed in certamen istud ingenuus nemo descendit: servi duntaxat, qui fuga se dominis subduxerint. (5) In ipso templo apud Epidaurios theatrum est omnium mea sententia spectatu dignissimum. Nam Romanorum quidem theatra quum ornamentis longe superant cetera, ubicunque locorum reperiantur, tum magnitudine antecellunt id, quod Megalopoli visitur in Arcadia: de arte vero, partium convenientia ac pulchritudine, quis Polycletum audeat in certamen provocare? Polycletus enim etiam theatro huic ædificando præfuit, idemque rotundam ædem fecit. In luco ædes est Dianæ, et simulacrum Epiones, Veneris item templum, ac Themidis. Curriculum præterea, qualia Græcis sunt 108pleraque, terræ agger; denique aquæ ductus, quum testudine, tum reliquo opere ita exornatus, ut mereatur spectari. (6) Quæ vero opera Antoninus vir senatorius ætate nostra fecit, hæc sunt: Æsculapii balneæ, deorum templum, quos Epidotas nominant. Dicavit præterea ædem Hygieæ, Æsculapio et Apollini cognomento Ægyptiis. Porticam præterea idem vir restituit, quæ Cotyos est appellata: ea vero collapso tecto tota jam corruerat, ut quæ e crudis fuerat exstructa laterculis. Quumque Epidaurii fani accolæ ægerrime ferrent, quod et feminæ eorum sub tecto non parerent et ægri sub dio animam agerent: Antoninus domo ædificata, hoc quoque incommodum removit. Fuit itaque in posterum et ad moriendum ægris, et ad pariendum mulieribus consecratus religione locus. (7) Montes supra lucum sunt duo: Titthion alter, alter vero Cynortium, in quo Maleatæ Apollinis templum, quod solum de antiquis operibus exstat. Nam quæ circa templum hoc Maleatæ sunt cetera et aquæductus castellum, cum receptaculo depluentis aquæ, ea omnia Epidauriis fecit Antoninus.

CAPUT XXVIII.

De draconibus, quum iis, quos regio Epidauria alit, tum aliis Æsculapio sacris — monte Coryphæo et templo Dianæ Coryphææ — loco Hyrnethio dicto, ac de Deiphonte et Hyrnetho — sepulcris Melissæ et Proclis.

Dracones quidem quum ceteri (?) tum aliud quoddam genus fulvo magis colore conspicuum Æsculapio sacri habentur; suntque illi hominibus cicures. Eos sola Epidauriorum terra alit: quod in certis animalium generibus aliis etiam regionibus video contigisse. Siquidem sola Africa terrestres crocodilos gignit, duûm cubitûm nihilo minores: ab Indis vero solis quum alia, tum vero aves psittaci afferuntur. At serpentes illos magnos, supra triginta cubitum magnitudinem excrescentes, quales et India et Africa nutrit, non dracones, sed ex alio quodam genere Epidaurii esse affirmant. (2) Qua ad montem ascenditur, secundum viam est olea, quæ Strepta (intorta) nominatur. Manu eam ab Hercule in orbem circumductam eam figuram memorant accepisse. An vero idem hanc terminum Asinæis statuerit iis qui in Argolica terra sunt, non possim ego facile judicare: nam neque alio ullo in loco, eorum tota regione ad vastitatem redacta, ulla se ostendunt satis manifesta finium monumenta. In summo monte eminet Coryphææ Dianæ templum, cujus in cantico quodam suo Telesilla mentionem fecit. (3) Qua in ipsam Epidauriorum urbem descensus est, agrum videas undique agresti olea convestitum. Eum vocant Hyrnethium. De Hyrnethone autem, quæ ab Epidauriis accepi, quæque maxime probabilia videntur, ea scribam. Cisus et Temeni reliqui filii intelligebant, non mediocri dolore Deiphonten affectum iri, si quo modo ab eo possent Hyrnethonem abducere. Venerunt itaque Epidaurum Cerynes et Phalces; nam minimo eorum natu Agræo fratrum consilium minime probabatur. Constiterunt illi cum curru pro muro, evocata per caduceatorem 109videlicet ad colloquium sorore: (4) quæ quum morem gessisset vocantibus, primum omnium adolescentes Deiphonten criminari, deinde illam obnixe orare, ut Argos reverti vellet, pollicentes quum alia multa, tum viro se eam nuptum daturos, et rebus omnibus multo, quam Deiphontes esset, meliori, et quum hominum numero, tum agri felicitate longe superiori. Quæ audiens Hyrnetho indignissime tulit, ac, ut par pari referret, Deiphonten respondit sibi merito placere plurimum, fuisseque eum Temeno generum minime pœnitendum: at illos Temeni percussores potius quam filios appellari posse. (5) Ad hæc illi nihil respondentes, feminam comprehensam atque in currum impositam abduxere. Quum vero Epidauriorum quidam ad Deiphonten detulisset, a Ceryne et Phalce invitam abduci Hyrnethonem, et ille quam potuit celerrime fugientes est insecutus, et Epidaurii, re audita, præsto fuere. Deiphontes quidem homines assecutus, Cerynen jaculo transfixit: at Phalcen, quum Hyrnethonem arcte complexus teneret, jaculari veritus, ne illam, si forte aberrasset, interimeret, cominus cum eo congressus, abstrahere a muliere conabatur. At Phalces pertinacius et violentius retinens ac trahens, mulierem gravidam exanimavit. (6) Atque ille quidem, quum se in sororem tam impium facinus commisisse animadvertisset, incitato vehementius curru sese in fugam dedit, quo anteverteret, priusquam Epidauriorum concursu opprimeretur. Deiphontes cum liberis (erant enim ei jam filii Antimenes, Xanthippus, et Argeus, filia vero Orsobia, quam postea Pamphylus Ægimii filius uxorem duxisse fertur) sublatum Hyrnethûs cadaver in locum hunc deportarunt, qui ab ea Hyrnethium vocatur: (7) condito vero sacello, et alios illi honores habuere, et sanxerunt ne, quæ aut ex oleis, aut alia ulla arbore in eo agro enata, vi aliqua abscissa avulsave forent, a quoquam domum asportari ad ullum usum possent, sed, quod sacra essent Hyrnethoni, omnia illic ut relinquerentur. (8) Non longe ab urbe est Melissæ monumentum, quæ Periandro Cypseli filio nupta fuit. Aliud ibidem est Proclis Melissæ patris, qui Epidauriis imperavit, quemadmodum et gener ejus Periander Corinthiis.

CAPUT XXIX.

De memorandis in urbe Epidauro templis et signis — Ægina insula e regione Epidauri, antea Œnone dicta — Phocide — Æacidis — Æginetarum fatis — Æginæ memorandis — Æaceo et siccitate Græciæ Æaci precibus sublata — Phoci certamine cum Telamone et Peleo ejusque nece — theatro et stadio Æginæ.

Ipsa quidem Epidauriorum urbs hæc habet, quæ monumentis literarum mandentur, dignissima. Templum est Æsculapii, in quo ipsius dei, et Epiones signa. Epionen uxorem fuisse Æsculapii, memorant. Hæc sub dio sunt e lapide Pario. Intra muros templa sunt Bacchi, et Dianæ lucus. Diana ad imaginem venantis facta est. Veneri etiam templum exstructum. At quod est apud portum in projecto in altum promontorio situm, id Junonis esse aiunt. Jam 110Minervæ ligneum quod in arce signum est, valde illud quidem insigne, Cissæam Minervam nominant.

2. Æginetæ insulam incolunt, quæ e regione Epidaurii agri est: in qua ab initio nullos fuisse incolas dicunt; sed in eam vacuam et desertam a Jove Æginam Asopi filiam deportatam: a qua, quum Œnone ante vocaretur, nomen acceperit. Verum quum Æacus jam adolevisset, rogasse Jovem aiunt, ut inquilinos sibi daret. Illum itaque e terra homines, a quibus insula teneretur, protulisse. Neminem vero præter Æacum, qui in ea insula regnarit, nominare possunt. Ac satis quidem scimus, neminem omnino de Æaci filiis in Ægina permansisse. Peleus enim et Telamon ob Phoci cædem solum verterunt; Phoci autem filii circa Parnassum tenuerunt eam regionem, cui nunc Phocidi nomen est. (3) Una tamen ante hunc ætate hoc ei regioni nominis est inditum a Phoco Ornytionis filio, qui illuc venerat. Hoc sane Phoco regnante, ea duntaxat regio Phocis est nuncupata, quæ est circa Tithoream et Parnassum. Postea vero ab Æaci filio proxima etiam loca omnia hoc nomen acceperunt quum eorum qui Minyis Orchomeniis finitimi sunt, tum qui ad Scarpheam Locrorum urbem pertendunt. (4) Et a Peleo quidem Epiri reges fuere oriundi: quod vero ad Telamonis filios attinet, minus fuit ab Ajace, quum privatam ille semper vitam egisset, illustre genus: præterquam quod Miltiades, cujus ductu ad Marathonem ab Atheniensibus pugnatum est, et Cimon ejus filius, insignem gloriam adepti sunt. At Teucri posteri Cypriorum regnum usque ad Euagoram obtinuere. Jam Phoco Asius poeta filios fuisse memoriæ prodidit Panopeum et Crisum. E Panopeo natus est Epeus, qui Durium equum fecit, uti Homerus memorat. Crisi nepos fuit Pylades, Strophio Crisi filio et Anaxibia Agamemnonis sorore genitus. Hæc fuit gentis, qui sunt Æacidæ appellati, omnis posteritas: ea autem stirps ab initio usque alio commigravit. (5) Interjectis deinde temporibus Argivorum pars ea, quæ Epidaurum cum Deiphonte occupavit, in Æginam transmisit, atque ejus insulæ indigenis permista, Dorum in eam quum mores, tum linguam importavit. Post hæc vero eousque auctæ sunt Æginetarum opes, ut navalibus copiis Atheniensibus ipsis fuerint potentiores: et Persico quidem bello secundum Athenienses maximum navium numerum deduxere. Verum non fuit hæc ipsis potentia diuturna: siquidem ejecti sedibus suis ab Atheniensibus, Thyream ab Lacedæmoniis acceptam in Argivorum finibus incoluerunt. Ac licet insulam, oppressis ad Hellespontum Atheniensium triremibus, receperint: ad pristinas tamen opes atque copias nunquam eis licitum est adspirare. (6) Est ipsa insula e mari longe omnium, quæ in Græcia sunt, aditu difficillima. Incingitur enim undique latentibus cautibus ac cæcis dorsis. Hoc autem contra prædonum incursiones et omnem hostilem impetum de industria machinatus esse dicitur Æacus, ut non sine periculo sit appulsus. (6) Prope portum eum, quo maxime appellitur, Veneris templum est. Celeberrimo autem urbis loco situm est, quod Æaceum appellant. Septum id est quadratum e candido lapide. (7) In primo aditu eorum statuæ sunt, qui ad Æacum a Græcis quondam missi 111venere. Ejus legationis causam eandem, quam Æginetæ, reliqui etiam Græci fuisse narrant. Quum diuturna siccitate Græcia laboraret, ac non minus reliqua, quæ extra Isthmum est, Græcia, quam tota Peloponnesus cœlestium aquarum penuria affecta esset, missi Delphos sunt, qui ex oraculo calamitatis causam ac remedium cognoscerent. Ibi respondit Pythia, Jovem placandum: utendum vero, modo ut velit obsequi, Æaco deprecatore. (8) Ex eo itaque responso missi ex singulis urbibus ad Æacum, ut deprecationem susciperet, oratum. Ille, Panhellenio Jovi sacris rite peractis, et votis nuncupatis, imbrium Græciam compotem fecit. Ad rei memoriam legatis Æginetæ statuas istas posuerunt. Intra septum oleæ sunt antiquitus consitæ, et ara paulum supra aream eminens. Eam aram simul monumentum esse Æaci, narratur in arcanis. (9) Juxta Æaceum Phoci tumulus est, incinctus in ambitum crepidine. Incumbit asperum et rude saxum: quo, quum Phocum ad quinquertium fratres Peleus et Telamon invitassent, pro disco usi sunt: ac eodem Peleus consulto Phocum, quum loco ei suo lapis esset mittendus, dicitur percussisse. Quod illi facinus, ut matri gratificarentur, dicuntur commisisse. Ipsi enim e Scironis filia, Phocus e Thetidis sorore, si Græcorum est sermonibus fides habenda, natus fuerat. Quare non solum ob Orestis amicitiam, sed ut proavum ulcisceretur, videtur mihi Pylades ejus cædis, qua Neoptolemus occisus est, particeps fuisse. (10) Ac tunc quidem quum disci ictu Phocus concidisset, statim fratres Endeide nati navi ex insula profugerunt. Telamon non ita multo post caduceatorem ad patrem mittit, qui suis verbis neget cogitato Phoci cædem admissam. At Æacus illum descendere in insulam vetuit: tantum de navi, vel, si ita mallet, ab exstructo in mari aggere jussit causam dicere. Ille igitur noctu intra portum, qui Occultus dicitur, navi vectus, aggerem exstruxit: et is quidem agger nostra etiamnum ætate exstat. Damnatus vero eo crimine, quod de Phoci nece culpa non caruisset, Salaminem eum classe iterum abiit. (11) Non longe ab Occulto portu theatrum est, quod spectetur sane dignum, magnitudine ac reliquo opere proximum ei, quod est apud Epidaurios. A tergo exstructum est stadium uno latere, quod et theatrum sustinet, et vicissim illo veluti fulcimine utitur.

CAPUT XXX.

De templo et signis deorum apud Æginetas — cultu Hecates et Hecate tribus corporibus apud Athenienses, Epipyrgidia dicta — Aphææ seu Britomartis cultu — Panhellenio — Auxesia et Damia — Trœzeniorum terra, Oro et primis Trœzeniorum regibus — Sarone, Diana et lacu Saronide — Trœzene et Pittheo — Heraclidarum regno et Diomede.

Ædes sacræ non multum inter se distant, Apollinis una, Dianæ altera, Bacchi earum tertia. In Apollinis dei signum nudum e ligno, arte factum patria: at Diana et Bacchus veste velati: cum barba Bacchus effictus est. At Æsculapii templum in diversa regione est, non illa cum simulacro sedenti e marmore. (2) Præ ceteris vero diis inprimis Hecaten colunt Æginetæ, cujus initia quotannis celebrant. 112Initiorum auctorem sibi fuisse Thracem Orpheum perhibent. Templum ambitu cinctum est. In eo signum ligneum factum a Myrone, cujus unicum os, ut corporis truncus unicus. Nam primus, uti ego existimo, Alcamenes Atheniensibus triplex fecit junctis corporibus Hecates signum, quam Epipyrgidiam Athenienses appellant, juxta Involucris Victoriæ ædem positum. (3) Apud eosdem Æginetas contendentibus ad Panhellenii Jovis montem est Aphææ fanum, in quam Pindarus Æginetis canticum fecit. Cretenses quidem (his enim patria sunt quæ narrantur de hac dea) Carmanoris, ejus qui de Pythonis cæde Apollinem purgavit, Eubulum filium fuisse aiunt: Jove et Carme Eubuli filia Britomartin genitam: quæ quum se totam in currendi venandique studia tradidisset, fuisse eam Dianæ multo carissimam. Verum quum Minoem præ amore se insequentem fugeret, abjecit se in retia, quæ ad pisces capiendos in mare missa fuerant. Hinc a Diana in deorum numerum relata. Colunt eam non solum Cretenses, sed etiam Æginetæ, quod in insula sibi apparere Britomartin autumant. Et cognomen ejus apud Æginetas Aphæa est, apud Cretenses Dictynna. (4) Panhellenium, præter Jovis ædem, nihil habet mons aliud memoratu dignum: illam vero ab Æaco Jovi dicatam tradunt. Quæ vero de Auxesia et Damia, quemadmodum scilicet quum Epidaurii diu imbres desiderassent, atque ex oraculo quodam signa hæc ex olea ab Atheniensibus accepta fecissent: tum vero quemadmodum, quum Epidaurii tributum imperatum Atheniensibus non penderent, quod ea signa penes Æginetas essent, Athenienses, qui insulam ad ea repetenda transmiserant, omnes perierint: hæc omnia quum subtiliter persecutus fuerit Herodotus, non est libitum ab eo luculenter perscripta referre. Id unum addam, vidisse me ea simulacra, remque illis divinam fecisse eodem, quo sacra fiunt Eleusinia, ritu. (5) Atque hæc de Ægina ob Æacum et res ab eo gestas dicta sufficiant.

Finitimi sunt Epidauriis Trœzenii. Ηi de regionis suæ rebus, si qui alii, magnifice ac gloriose prædicant. Orum aiunt primum in sua terra genitum. Mihi tamen Ægyptiacum, non Græcum nomen Orus esse videtur. At illum regnasse dicunt, et ab eo regionem Oræam nuncupatam. Postea vero Althepum, Neptuno ex Leide Ori filia genitum, accepto ab avo regno, Althepiam eam nominasse. (6) Interea dum hic regnum teneret, disceptasse Neptunum et Minervam de loci tutela: ita ex eo certamine discessisse, ut ex Jovis arbitrio communis utrique is honos esset. Eam ob rem Minervam venerantur Poliadem et Stheniadem, duobus eandem cognominibus, et Neptunum Regem cognomento. Quin et vetustus ejus populi nummus tridentis nota et Minervæ capite signatus est. (7) Successit Althepo Saron. Hunc aiunt Saronidi Dianæ templum ædificasse ad mare palustre et præcipue in locis vadosis; quam ob rem etiam Phœbæam paludem appellatam esse. Saronem ipsum narrant, quum venandi studio plurimum 113delectaretur, cervum usque ad mare persecutum; atque inde quum fugientem acrius urgeret, se in eam alluviem demisisse: nantem vero longius jam a litore feram quum prædæ cupiditate captus non dimitteret, in pelagus provectum; ibi et labore confectum, et maris æstu jam prope submersum diem suum obisse. Ejus cadaver ad Phœbæam paludem in Dianæ luco, atque adeo intra ædis maceriam conditum. Æstuarium illud ab eo casu pro Phœbæa Saronidem paludem appellatum perhibent. (8) Posteriorum vero regum usque ad Hyperetem et Anthan neminem norunt. Hos quidem Neptuni ferunt et Alcyones Atlantis filiæ satu ortos; ab illisque Hypeream et Antheam in ea regione oppida condita: quorum alterum Aetius Anthæ filius, accepto a patre patruoque imperio, priore nomine mutato, Posidoniadem appellarit. At enim quum Trœzen et Pitheus ad Aetium venissent, tres jam pro uno reges fuerunt. Firmiores certe Pelopis filiorum opes fuisse, ea res argumento esse potest, (9) quod, quum Trœzen decessisset e vita, Pittheus Hypeream et Antheam in jus ac formam unius civitatis redactas, ex utraque in unum coacta multitudine, Trœzena de fratris nomine nuncuparit. At Trœzene multis quidem post annis, qui ab Aetio Anthæ filio originem ducebant, in coloniam missi, Myndum et Halicarnassum in Caria deduxerunt: Trœzenis autem filii Anaphlystus et Sphettus in Atticam migrarunt; a quibus curiæ Atheniensium duæ nomina acceperunt. Hoc loco de Theseo Pitthei ex filia nepote, quod satis sunt omnibus ejus res notæ, nihil scribo; (10) sed hæc certe nunc addenda censeo: Heraclidis in Peloponnesum reversis, receperunt et Trœzenii in urbem suam Dores, qui Argis venerunt, quum etiam antea Argivis paruissent. Nam et Homerus in exercitu Græcorum recensendo Diomedem illis imperasse dicit: siquidem Diomedes et Euryalus Mecistei, suscepta Cyanippi Ægialei filii tutela, Argivos ad Trojam deduxere. Sthenelus vero, uti ante exposui, et natalibus multo fuit clarioribus, nempe qui de eorum esset gente, qui sunt Anaxagoridæ appellati, et ipsi inprimis Argivorum debebatur imperium, Hæc de Trœzeniorum rebus historiæ mandata sunt: quamquam etiam, de iis, quæ ab ipsis se deductas fatentur, coloniis dici potest. Jam vero templorum ornamenta, et alia maxime insignia apud eos opera persequar.

CAPUT XXXI.

De templo et signis Dianæ Sospitæ in foro Trœzeniorum a Theseo post Asterionis cædem dedicatis — aris deûm inferorum — Pitthei monumento — templo Musarum et Ardalidis (Musis) — Musei ara ac somno Musis amico — templo Dianæ Lyceæ — sacro lapide et Oreste ibi a cæde purgato — aris Bacchi Saotæ, Themidum et Solis Eleutherii — templo Apollinis Thearii — signis mulierum Atheniensium — Orestis tabernaculo ejusque lustratione — Hippocrene — signo Mercurii Polygii et Herculis clava — templo Jovis Servatoris et fonte Chrysorrhoa.

In Trœzeniorum foro Dianæ cognomento Sospitæ templum cum signis est. Dicatum id a Theseo tradunt, deamque ipsam ita nominatam, quum ille e Creta, interempto Asterione Minois filio, redisset. Fuisse autem omnium Thesei factorum hoc memoratu dignissimum existimo, non ob id solum, quod Asterion viribus longe fuit omnibus iis, 114quos Theseus confecerit, superior: verum multo ob eam causam magis, quod, quum ex Labyrintho clam patrato facinore effugerit, omnesque loci difficultates superarit, certum dederit documentum, quum se tum socios vi divinæ providentiæ servatos. (2) In eadem sunt æde Deûm Inferûm aræ. Hac enim a Baccho Semelen ab inferis reductam, hac item ab Hercule extractum Orci canem, fama vulgavit. Ego vero Semelen ne mortuam quidem omnino arbitror, quæ Jovis uxor fuerit. De Orci vero cane quæ sunt fabulis vulgata, quemadmodum ea accidisse putem, alia in parte disseram. (3) A templi tergo est Pitthei monumentum. Solia super eo tria e candido lapide. In iis Pittheum cum duobus viris, qui ei aderant in consilio, jus dicere solitum aiunt. Non longe abest Musarum cella. Fecisse eam dicitur Ardalus Vulcani filius: a quo tibiam inventam putant, et ab illo Musas has Ardalidas nominant. In ea cella dicendi artem docuisse Pittheum tradunt: ac librum adeo a Pittheo scriptum, ab Epidaurio homine editum, ipse legi. Seorsum ab hoc Museo ara est vetus, ab eodem Ardalo, uti aiunt, dicata: ad eam aram Musis et Somno sacra faciunt, Musis omnium deorum maxime amicum Somnum esse censentes. (4) Juxta theatrum Lyceæ Dianæ ædem exstruxit Hippolytus. Cur ita fuerit nuncupata, adhuc neminem reperi de iis, qui antiquitatis memoriam profitentur, qui me docuerit. Illud mihi in mentem venit conjicere, eam fuisse cognominis causam, quod lupos, qui agrum Trœzeniorum infestum redderent, Hippolytus confecisset; vel quod apud Amazonas, a quibus maternum genus ducebat Hippolytus, hoc est Dianæ cognomentum: vel alia fortasse prodi possit caussa, mihi ignota. Lapidem vero eum, qui ante ædem jacet, et sacer dicitur, illum esse dicunt, super quo novem viri de Trœzeniorum civitate Oresten a matris cæde purgarunt. (5) Non procul a Lyceæ Dianæ templo aræ sunt modicis distantes intervallis. Earum una est Bacchi ex quodam oraculo Saotæ (Servatoris) cognomento; Themidum altera nominatur. Hanc Pittheus dicitur dedicasse. Soli vero Eleutherio (Liberatori) jure optimo aram mihi videntur erexisse, metu Xerxi et Persis serviendi liberati. (6) Thearii Apollinis templum ædificasse Pittheum et exornasse dicunt. Est illud quidem templorum omnium, quæ ego novi, vetustissimum. Nam etsi pervetus est Minervæ apud Phocæenses in Ionia, quod Harpagus olim Medus exussit; pervetus et Pythii Apollinis apud Samios: multo tamen serius, quam hoc Trœzeniorum, ædificata illa fuerunt. Signum, quod nunc exstat, ab Aulisco dedicatum, Trœzenii Hermonis opus est. Ejusdem Hermonis arte elaborata Castorum quoque simulacra lignea. (7) In fori porticu feminarum et puerorum statuæ positæ sunt, utræque e marmore. Sunt autem feminæ illæ, quas cum filiis Athenienses Trœzeniis servandas commiserunt, quo tempore statuerunt ipsi urbem deserere, quod Persarum impetum non esse sibi terrestribus copiis sustinendum censuerunt. Neque vero omnibus statuas, quæ non multæ sunt, positas putant, sed iis tantum, 115quæ dignitate ceteras anteibant. (8) Ante templum Apollinis ædificium quoddam est, quod Orestis tabernaculum appellant. Prius enim quam materni sanguinis maculam expiationibus Orestes elueret, de Trœzeniis nemo eum tecto recipere voluit: sed in ea ipsa cella illum consistere jusserunt, ibique, qui ei lustrationi præfuerunt, epulas ei præbuerunt, quantisper rite expiatus est. Manet adhuc ritus, ut illorum qui lustraverunt posteri statis diebus eodem in loco cœnitent. Defossis autem non longe ab ea taberna piaculis, laurum eam enatam tradunt, quæ adhuc viret, proximo ei tabernæ loco. (9) Ad lustrandum vero Orestem et alia februorum genera adhibita dicunt, et aquam ex Hippocrene (Equi fonte). Habent enim ipsi quoque Trœzenii Hippocrenen: de qua non alius quam a Bœotis proditus est sermo. Nam et ipsi dicunt, Pegasi equi ungula effosso solo e terra fontem manasse, adduntque, Trœzenem venisse Bellerophontem, uxorem sibi a Pittheo Æthran postulatum: verum ita accidisse, ut ante nuptias Corintho in exilium mitteretur. (10) Est ibidem Mercurii signum, qui cognomento Polygius dicitur. Ad hoc signum clavam ab Hercule positam perhibent, factam ex oleastro. Quod adjiciunt miraculum, haud scio an cuiquam fide dignum videri possit, eam clavam radicibus actis regerminasse. Oleaster certe ille hac etiam ætate monstratur. Clavam vero Herculem ab oleastro, quem ad Saronidem paludem invenerit, abscidisse ferunt. Visitur præterea Jovis fanum, cui Servator cognomentum est: erectum dicunt ab Aetio, postquam Anthæ patri in regno successerat. Amnem habent Chrysorrhoan (Aurifluum) dictum. Hunc amnem solum suam aquarum perennitatem servasse narrant, quum in magna siccitate, desideratis per annos novem imbribus, nullæ aquarum venæ non exaruissent.

CAPUT XXXII.

De Hippolyti cultu et sacris apud Trœzenios. — templo Apollinis Epibaterii — Damia et Auxesia, virginibus Creticis — templo Veneris Speculatricis ac Phædræ Hippolytique sepulcris — templo Minervæ Stheniadis in arce — templo Panis Lyterii — templo Isidis in urbe Trœzeniorum. — memorandis in via Hermionem versus, in via ad portum Celenderis et in via ad mare Psephæum.

Hippolyto etiam Thesei filio lucus eximia pulchritudine dedicatus est, cum templo et prisci operis simulacro: quæ omnia Diomedem tradunt faciunda curasse, eundemque Hippolyto primum omnium rem divinam fecisse. Hippolyti apud Trœzenios sacerdos eo honore, quamdiu vivit, fungitur. Sacra ipsa anniversaria sunt. Præter ceteros sacrorum ritus virgines ante nuptias succisum sibi capillum in Hippolyti templo consecrant. Neque vero iis assentiuntur Trœzenii, qui distractum ab equis Hippolytum memoriæ prodiderunt, nec omnino, quo loco sepultus fuerit, monstrant, quum sciant tamen: verum eum esse illi a diis habitum honorem affirmant, ut in siderum numerum relatus idem ipse sit, qui Auriga cœlestis dicitur. (2) In eadem area delubrum est Apollinis Epibaterii (quasi dicas Conscendentis navem). Ab eodem Diomede dedicatum aiunt, quum tempestatem effugisset, quæ Ilio redeuntibus Græcis immissa est. Quin et Pythicos ludos in Apollinis honorem Diomedem primum omnium instituisse. De Damia vero et Auxesia (nam suus etiam illis apud Trœzenios honos est) longe alius eorum est quam 116Epidauriorum et Æginetarum sermo: venisse enim virgines ex Creta, quumque civitas tota seditionibus laboraret, a concitata et discordi multitudine ipsas etiam lapidibus obrutas. Festum quidem diem in ipsarum memoriam Lithobolia (Lapidationem) nominant. (3) Adhæret maceriæ septo ab altera parte curriculum quod Hippolyti nuncupant: supraque ipsum Veneris Catascopiæ (Speculatricis) est delubrum: inde enim Phædra in Hippolytum, si quando se in stadio exerceret, despectabat amore capta. Est hic (quod jam ante scripsi) myrtus illa perterebratis foliis, quod amore furens Phædra, quum nullam malo levationem nancisci posset, in hujus myrti foliis insaniam suam oblectabat. (4) Est ibidem Phædræ sepulcrum, quod non longe ab Hippolyti monumento abest: illud vero proximo myrto ipsi loco eminet. Æsculapii signum fecit quidem Timotheus, verum Trœzenii non Æsculapii eam, sed Hippolyti effigiem esse narrant. Hippolyti domum ipse vidi. Ante eam fons est qui Herculeus dicitur, quod aquam illam ab Hercule inventam Trœzenii memorant. (5) In arce delubrum est Minervæ, quam Stheniadem appellant. Simulacrum deæ e ligno fecit Callon Æginetes. Fuit autem Callon hic Tectæi et Angelionis discipulus, qui Deliis simulacrum fecerunt Apollinis: illi vero artem eam a Dipœno et Scyllide didicerant. (6) Qua ex arce descenditur, Panos Lyterii (Solutoris) cella est. Deus enim hic per somniorum visa monstrasse dicitur iis, qui rerum summæ apud Trœzenios præerant, famis levationem, qua afflictabantur*, maxime vero Athenienses. In Trœzeniorum agrum descendens, templum Isidis videas, et superiore loco Veneris Ascrææ. Templum quidem ipsum Trœzene, ut suæ civitatis matre, faciendum curarunt Halicarnassenses: signum vero Isidis Trœzeniorum populus dedicavit. (7) Contendentibus per montes Hermionen versus, fons se ostendit Hyllici amnis, cui Taurio ante nomen fuit. Saxum etiam illud Thesei nominatum, mutato nomine, quod crepidas et ensem Ægei sub ipso abditum sustulerit Theseus: Sthenii Jovis ara ante appellabatur. Prope saxum Veneris Nymphiæ cella, a Theseo, quum Helenam uxorem duxisset, ædificata. (8) Extra oppidi muros delubrum est Phytalmii Neptuni: iratum enim ipsis Neptunum, immissis in semina et plantarum radices aquis salsis, effecisse ne ullos terra fructus proferret, quoad sacrificiis et votis permotus aquas salsas terræ immittere desiit. Supra Neptuni est Legiferæ Cereris fanum, ab Althepo, uti hominum sermo vulgavit, dedicatam. (9) Qua ad portum descenditur (est is apud vicum, qui Celenderis nominatur) regiuncula exstat, quæ Genethlium (Natalitia) appellatur, quod eo in loco Theseum natum ferunt. Ante eam regiunculam Martis delubrum, quia eo etiam in loco prœlio sunt Amazones a Theseo superatæ. Fuerint vero illæ ex eodem agmine, quod in Attica cum Theseo et Atheniensibus pugnavit. (10) Ad Psiphæum (?) mare progressis, offert 117se oleaster, quem Rhacum intortum vocant. Rhachos enim Trœzenii vocant omnes eas oleas, quæ nullum fructum ferunt, ut sunt qui peculiari nomine χóτινος, φυλíας, ἔλαιος vocantur. At intortum idcirco nominarunt, quod ad ejus arboris truncum implicatis habenis subversi fuerint Hippolyti currus. Hinc non longe abest Saroniæ Dianæ ædes, de qua quæ dici oportuit, superius a me sunt exposita. Unum illud nunc adjicio, Dianæ quotannis festos dies celebrari, quæ Saronia nuncupant.

CAPUT XXXIII.

De insulis Trœzeniorum, Hiera, ante Sphæria dicta — Calauria et memorandis in ea — Demosthenis monumento et Homeri cæcitate ac paupertate — Demosthene et Harpalo.

Jam vero de iis insulis, quæ ad Trœzeniorum ditionem pertinent, una est continenti terræ adeo propinqua, ut pedibus in eam transiri possit. Quæ quum ante diceretur Sphæria, ea, quam subjiciam, de causa Hiera nominata est. Sphærus in ea, quem Pelopis fuisse aurigam dicunt, sepulcrum suum habet. Huic Æthra facto per somnium Minervæ monitu inferias missura, quum in eam insulam transisset, cum ea Neptunum congressum dicunt. Eam ob rem Æthram Minervæ Apaturiæ (Fallacis) delubrum dedicasse insulamque, Sphæria quæ ante dicebatur, Hieram nominasse. Instituisse eandem, ut Trœzeniorum virgines ante nuptias zonam Apaturiæ Minervæ dicarent. (2) At Calauriam Apollini dicunt ab initio sacram fuisse, quo scilicet tempore Delphi Neptuni erant. Narratur etiam, permutasse deos inter ipsos ea loca. Qua de re oraculum etiam quoddam proferunt:

Est itaque in Calauria regione sanctissimum Neptuni fanum, in eoque sacerdotio fungitur virgo usque ad nuptiarum maturitatem. (3) Inter fani septum Demosthenis sepulcrum est, in quo mihi videtur, uti in Homero multo ante, quam iniqua bonis fortuna sit, ostendisse. Neque enim contenta, oculis Homerum privasse, ut priori malo aliud calamitatis genus adderet, inopia oppressum, victum sibi emendicantem, errare per omnes prope terras coegit. Demostheni vero jam grandi natu exilii experiundi et consciscendæ sibi mortis necessitatem obtulit. Ac de Demosthene quidem multa quum ab aliis, tum ab ipsomet dicta sunt, ex quibus satis liquet, non cepisse ipsum ullam ejus pecuniæ partem, quam ex Asia attulerat Harpalus. Sed qui fuerit hac de re postea sermo, hoc loco commemorabo. (4) Harpalus Athenis fugiens quum in Cretam navibus trajecisset, non multo post a servis, quorum opera utebatur, occisus est. Sunt tamen qui dicant, Pausaniæ Macedonis eum dolo interfectum. Deinde Harpali dispensatorem Rhodum fugientem Philoxenus item Macedo comprehendit, idem, qui et Harpalum ab Atheniensibus sibi dedi postularat. Habita itaque quæstione de iis omnibus, qui ab Harpalo pecuniam cepissent, eorum omnium nomina in literis perscripta Athenas misit. (5) In his literis omnes qui acceperant percensuit, quantumque singuli accepissent: Demosthenis 118tamen, etsi fuerat Alexander in eum animo offensissimo, et Philoxenus ipse privatim cum illo simultates exercuerat, nullam prorsus mentionem fecit, Honores certe Demostheni adhuc et in aliis Græciæ partibus, et apud Calauriæ incolas habentur.

CAPUT XXXIV.

De oppido Methanis in isthmo Trœzeniorum — balneis calidis — remedio contra Africi venti noxios flatus — parvis insulis, quæ Pelopis insulæ dicuntur — urbe Hermione et memorandis in via ad illam — promontorio Scyllæo — promontorio Bucephala et insulis Haliussa, Pityussa, Aristeris, Tricrana, et monte Buporthmo — insulis Aperopia et Hydrea — reliquiis priscæ urbis Hermionensium — monte Prone et templis Veneris ejusque cultu in urbe Hermione.

Trœzenii agri pars isthmus est, qui per longum spatium in mare porrigitur. In eo non magnum oppidum supra mare Methana incoluntur. Isidis fanum habet, et in foro Mercurii signum et alterum Herculis. Ab eo oppido stadia ferme triginta absunt calidarum aquarum balneæ. Aquas eas e scatebris primum erupisse aiunt, Antigono Demetrii filio in Macedonibus regnante: non autem primo statim impetu aquas illas erupisse, sed primum copiosum ignem e terra exæstuasse, deinde igni exstincto aquas illas se ostendisse, quæ usque ad nostram ætatem inde scatent, calidæ, et vehementer salsæ. Ei, qui hic laverit, non est in propinquo aqua frigida, neque in proximum mare se immittere ibique sine periculo natare licet; nam id tum alias ibi belluas, tum canes præbet plurimos. (2) Quod vero mihi magnæ Methanis admirationi fuit, id jam scribam. Africus e Saronico sinu agrum et vineas perflans, novos pampinos acriter torret. Id quoties accidit, vento etiamnum spirante, viri duo gallum gallinaceum pennas per totum corpus albas habentem in contrarias partes distractum lacerant, ac deinde dimidiam uterque galli partem præferens cum cursu vites ambiunt: mox in eum ipsum locum, unde currere cœperunt, rursus congressi, avem ibi defodiunt. (3) Hoc ab illis excogitatum est contra Africi flatus. Jam parvas illas insulas, quæ ante continentem terram sitæ sunt, novem numero, Pelopis appellant: quarum unam, quum pluit, a pluvia rigari negant: quod an ita sit, perspectum non habeo: id certe, qui circa Methana colunt, affirmant. Equidem ipse vidi homines, qui sacris et incantamentis grandinem averterent. (4) Methana ipsa Isthmus Peloponnesi est. Isthmo vero Trœzenis finitima est Hermione. Priscæ urbis conditorem Hermionenses ipsi fuisse aiunt Hermionem Europis filium. Ipsum Europem, ut maxime Phoronei fuerit, nothum certe filium fuisse, Trœzenius Herophanes scriptum reliquit: non enim ad Argum Phoronei e Niobe filia nepotem Argivorum imperium fuisse perventurum, si legitimum Phoroneus filium habuisset. (5) Ego tamen, si vel legitimum filium Europem ante Phoroneum fata abstulissent, affirmare posse mihi videor nunquam illum Niobes filio parem potestate futurum fuisse, quum hic Jovis esse putaretur. Posterioribus temporibus etiam Hermionem Dores Argis veluti coloni habitatum venerunt; nec ullum eis bellum intercessisse opinor; id enim si fuisset, diceretur utique ab Argivis. (6) Via quæ a Trœzene Hermionem ducit, in eadem est parte, in qua saxum illud, quod, quum Sthenii Jovis ara ante diceretur, postquam agnitionis monumenta sustulit Theseus, Thesei cœptum 119est nuncupari. Ab eo itaque saxo montanam viam tenentes ad Apollinis Platanistii cognomento ædem perveniant. Ibi vicus Ilei, et in eo Cereris et Proserpinæ cellæ. Ad mare, ubi Hermionensis agri fines, Cereris templum, cui Thermasiæ cognomentum. (7) Abest hinc octoginta maxime stadia promontorium Scyllæum, cui a Nisi filia nomen. Nam posteaquam per ejus proditionem Nisæam et Megara Minos cepit, non modo uxorem eam non duxit, verum etiam suis, ut in mare illam abjicerent, imperavit. Mortuam æstus ad promontorium hoc detulit: neque vero ejus uspiam sepulcrum ostenditur; nam cadaver insepultum jacuisse aiunt, usquedum a marinis volucribus discerptum est. (8) A Scyllæo urbem versus navigantibus alterum se promontorium ostendit, Bucephala nomine. Juxta aliquot insulæ. Earum prima Haliussa portum habet ad navium appulsum perquam idoneum. Proxima Pityussa: tertiam Aristeras nominant. Has prætervecti aliud promontorium offendant e continenti prominens: Colyergiam appellant. Succedit Tricrana insula; et mons se in mare de Peloponneso attollens, Buporthmus. In eo Cereris et Proserpinæ templum, Minervæ aliud, cui Promachorma cognomentum. (9) Ex adverso Buporthmi insula est, Aperopia nomine. Ab ea non longe abest alia insula, quæ Hydrea dicitur. Post hanc per continentem lunari specie pertenditur litus planum: inde salebris ac rupibus præceps est litus usque ad templum Neptuni. Hoc incipiens, qua parte mari ab ortu alluitur, protenditur ad occasum. In eo portus aliquot. Longitudo ejus oræ stadium circiter septem: latitudo, qua maxima, stadium trium, nihilo plus. (10) In hac prisca fuit Hermionensium urbs. Exstant ibidem aliquot fana: Neptuni in ipso oræ principio. Unde vero a mari ad altiores oræ partes ascenditur, Minervæ delubrum: et in proximo loco stadii manent fundamenta, in quo exercere se solitos fuisse Tyndari filios dicunt. Altera etiam est Minervæ ædes non magna, cujus tectum collapsum est. Solis præterea templum, et Gratiarum aliud. Porro erectum et Serapidi et Isidi fanum: ambiunt maceriæ e prægrandibus et lectis lapidibus. In eo septo sacra Cereri arcana faciunt. (11) Hæc in ea ora habent Hermionenses. Quæ ætate nostra exstat eorum urbs, a promontorio, in quo Neptuni illud fanum, abest ut maxime stadia quattuor; et e plano primum loco molliter surgente clivo se erigit. Collem, in quem se attollit, Pronem (Jugum) nominant. Muro undique urbs ambitur. Multa illa quidem, qua literarum monumentis ornentur, habet: sed quorum in primis mentionem faciendam censui, Veneris ædes est, cui Pontiæ (Marinæ) eidem et Limeniæ (Opportunæ) cognomina. Signum ejus e candido lapide, quum magnitudine insigne, tum opere reliquo dignum spectatu. (12) Est et aliud Veneris templum. Inter ceteros qui habentur 120huic deæ ab Hermionensibus honores ea religio observatur, ut virgines, quin et viduæ, qui in viri manum conventuræ sunt, omnes rem ei divinam ante nuptias in hoc templo faciant. Cereri vero Thermasiæ templa duo dicata: alterum in finibus Trœzeniorum, quum pagi adhuc essent: alterum vero in ipsa urbe.

CAPUT XXXV.

De musico ac navigandi urinandique certamine in honorem Bacchi Melanægidis ab Hermionensibus instituto — aliis templis et signis deorum in urbe Hermione — templo Cereris (Chthoniæ) in monte Prone — sacrorum, quæ Chthonia dicuntur, ratione — templo Clymeni — Echus porticu — locis Clymeni, Plutonis, et palude Acherusia — templo Lucinæ in via Masetem versus.

Juxta id Bacchi Melanægidis ædes. Huic quotannis musici ludi fiunt, et urinandi certatim navigandique præmia proponuntur. Sua item ædes Dianæ, Iphigeniæ cognomento, ubi ex ære Neptunus, pede altero delphinum premens. Jam qui in Vestæ transierint, ibi signum nullum videant: nihil ibi nisi ara, et super ea sacra Vestæ faciunt. (2) Apollinis tria sunt delubra, ac totidem signa. Eorum unum sine cognomine, alterum Pythaea, tertium Horion nominant. Et Pythæi quidem nomen ab Argivis acceperunt. Ad eos enim primos ex omnibus Græcis venisse Pythæum Apollinis filium, Telesilla memoriæ prodidit. Horium vero quam ob rem appellent, nihil pro certo habeo dicere. Conjectura adducor, finibus vel armis vel jure potitos Apollini Horio (quasi Terminatoris) vota solvisse. (3) Fortunæ ædem omnium, quæ apud se sunt, recentissimam esse dicunt. Stat deæ colossus e Pario lapide. E duobus aquarum ductibus alterum valde priscum esse aiunt: in cujus alveum occulto meatu aqua profluit, neque unquam deficiat, etiamsi tota civitas aquatum eo descendat. Alterum vero ætate nostra munierunt: loco, ex quo in eum aqua defluit, nomen est Limon (Pratum). (4) In collis jugo, quem Prona appellari diximus, est, quod historiæ mandetur, dignissimum Cereris templum. Id Clymenum Phoronei filium, ejusque sororem Chthoniam ædificasse, memorant Hermionenses. At Argivi Cererem, quum fines agri sui esset ingressa, ab Athera et Mysio hospitio acceptam tradunt: Colontan vero non modo eam domum suam non invitasse, sed ne alium quidem ullum deæ honorem habuisse, quum id fieri Chthonia ejus filia indigne ferret. Colontan itaque cum ipsis ædibus crematum: puellam vero Hermionem a Cerere deportatam ibi illi templum dedicasse. (5) Chthonia autem et dea ipsa appellatur, et stati festi dies, qui æstate anni in ejus honorem agitantur, Chthonia dicuntur. In iis hoc ritu supplicatio fit. Pompæ agmen ducunt sacerdotes, et quicunque annuos magistratus gerunt: sequuntur feminæ ac viri. Ipsis etiam pueris solenne est deam cum pompa deducere. Incedunt autem ii cum albis vestimentis, capitibus coronas ferentes. Sunt eæ corollæ e flore contextæ, quem Cosmosandalum incolæ appellant. Hyacinthum illum ego esse existimo. Est enim ei tum magnitudine, 121tum colore persimilis: habet præterea easdem luctus indices literas. (6) In extremo agmine sequuntur qui eximiam de armento bovem vinculis distentam et ferociter reluctantem ad templum trahunt. Eo ut advenerunt, solutam retinaculis intro agunt. Alii interim, qui ad fores apertas steterant, ubi bovem intromissam vident, fores obdunt. (7) Eam aniculæ quattuor de industria intus relictæ falcibus exceptam conficiunt. Collum earum una, ut casus tulerit, hostiæ præsecat. Rursus patefactis foribus, ii, quibus id negotii datum est, bovem alteram, mox tertiam et quartam intrudunt: ac singulæ deinceps eodem modo ab illis aniculis mactantur. Atque in hoc sacro miraculum evenit: in quod latus prima bos conciderit, in idem et reliquas procumbere necesse est. (8) Et hic quidem est apud Hermionenses sacri ejus ritus. In templi vestibulo statuæ feminis Cereris sacerdotio perfunctis positæ sunt, non ita multæ. Intus sellæ erectæ iis aniculis, quæ boves, usque dum intromittantur, opperiuntur. Signa præterea non admodum prisca Minervæ et Cereri. Id vero, quod religiosius multo quam cetera colunt, neque ipse vidi, neque vir quisquam, sive peregrinus, sive civis fuerit. Quid id, aut quale sit, vetulæ illæ scierint. (9) Aliud item templum, undique statuis exornatum, e Chthoniæ regione situm est: Clymeni dicitur: in quo Clymeno ipsi sacra fiunt. Ego vero hoc nomine nullum Argivum hominem venisse Hermionem arbitror: sed esse hoc unum de ejus dei, qui apud inferos regnare dicitur, cognominibus. Est prope hoc aliud delubrum Martis, et in eo signum. (10) Ad dexteram templi Chthoniæ porticus est, quam Echûs incolæ vocant. Ejus ea est natura, ut missa vox ut minimum imaginem triplicet. A tergo Chthoniæ areæ tres sunt. Earum unam Clymeni, Plutonis alteram, Paludem Acherusiam tertiam Hermionenses appellant. Omnes lapideis maceriis sepiuntur. In ea, quæ Clymeni est, terræ hiatus visitur, per quem Orci canem extraxit Hercules, sicuti ipsi dictitant Hermionenses. (11) Ad portam, a qua via recta Masetem ducit, in pomœrio interiore est Ilithyiæ fanum. Deam certe quotidie summa cum religione, quum hostiis, tum odoribus ac donis quamplurimis venerantur: ejus tamen signum nemini omnino, præterquam iis quæ rem divinam faciunt, feminis conspicere fas est.

CAPUT XXXVI.

De Halice urbe — monte Coccygio, antea Thornace — Masete navali — Didymis — Asine urbe, Asinæorum cum Argivis certamine et Asines excidio — Lerna, ac fluviis Erasino et Phrixo — loco, ubi Pluto rapta Proserpina ad inferos descendisse fertur — monte et fluvio Pontino.

In ea ipsa via, qua recta Masetem iter, progressos stadia ferme septem, et ad lævam divertentes via excipit, quæ Halicen ducit. Halice ipsa ætate mea deserta est, quum 122tamen olim habitaretur. Halicensis certe narratio est in Epidauriorum pilis, in quibus incisa sunt prodita ægris ab Æsculapio morborum remedia. Neque alibi uspiam scriptum ullum fide dignum vidi, in quo vel de Halicensi civitate, vel de Halicensi quodam homine ulla fieret mentio. Via tamen est, quæ Halicen ducit, media illa inter Pronem collem, et eum, qui prisco nomine Thornax dicitur: nam postea ex Jovis ibi in cuculum avem mutatione, ut Coccygius appellaretur, accidisse aiunt. (2) Sacræ quidem ædes exstant etiamnum in summis montibus: in Coccygio Jovis, in Prone Junonis. Ad hæc in extrema Coccygii parte templum est sine foribus, sine tecto, sine simulacro. Apollinis id esse dicebatur. Hinc qui a recta via digressi fuerint, in viam eant, quæ Masetem ducit. Fuit olim Mases oppidum, cui locum tribuit suum Homerus, ubi Argivorum civitates enumerat: ætate vero hac pro navali utuntur Hermionenses. (3) A Masete quæ via ad dexteram est, ea ad Struthuntem promontorium ducit: a quo promontorio per montium juga iter est stadiûm ducentorum et quinquaginta ad Philanorium quod dicitur et ad Boleos. Sunt Bolei lectorum lapidum strues. At vicus, quos Didymos (Geminos) nominant, a Boleis distat stadia viginti. Ibi cellæ sunt Apollinis, Neptuni, præterea Cereris. Signa e candido lapide, recto statu. (4) Proximum his locis est oppidum Argivorum, quod Asine olim appellabatur. Ejus nunc ruinæ ad mare jacent. Nam quo tempore Lacedæmonii cum rege Nicandro Charilli filio, Polydectis nepote, pronepote Eunomi, Prytanidis abnepote, atnepote vero Eurypontis, in Argolidem hostiliter invaserunt, Asinæi suas cum illis copias conjunxere, ac simul Argivorum agrum populati sunt. Ubi vero Lacedæmonii domum exercitum reportarunt, Argivi Eratum regem suum secuti obsessum venere Asinen. (5) Asinæi aliquamdiu de muris hostis impetum sustinuerunt; ac de Argivis quum alios, tum Lysistratum, de iis unum, qui cumprimis bellica virtute enitebant, ceciderunt. Occupato tandem muro, Asinæi, uxoribus ac liberis clam in naves impositis, urbe et agro cessere. Argivi oppidum solo æquarunt et agrum suis finibus addidere. Pythæi tantum Apollinis templo pepercerunt, ut etiamnum videre est: ac proxime id Lysistratum humarunt. (6) Distat ab Argivorum urbe stadia nihilo plus quadraginta mare quod ad Lernam est. Qua ad Lernam descenditur, primum in ipsa fere via est Erasinus. Influit is in Phrixum: Phrixus in mare illud exit, quod inter Temenium est et Lernam. Ab Erasino ad lævam stadia ferme octo digressis Castorum se, qui Anactes (reges) vocantur, templum ostendit. Lignea sunt eorum signa, haud alia forma, quam quæ in ipsa urbe facta sunt. (7) Jam si in rectam viam redieris, Erasinum trajicies, et ad Chimarrhum (torrentem) amnem pervenies. Juxta est e lapidibus septum. Hac Plutonem fama est, rapta Proserpina, ad ea, 123quæ sub terris esse homines putant, regna descendisse. Lerna ipsa, uti superius dixi, ad mare est: quo in loco initia Cereri peraguntur, quæ Lernæa vocantur. (8) Lucus in ea sacer a monte, quem Pontinum dicunt, incipit. Mons Pontinus exceptam e cœlo pluviam aquam non effundit, sed ipse eam absorbet. Profluit ab eo amnis, cui a monte Pontino nomen. In montis vertice ædes est Minervæ Saitidis, cujus sola manent rudera. Fundamenta etiam manent domus Hippomedontis, qui Polynici Œdipodis filio in bello Thebano auxilio venit.

CAPUT XXXVII.

De luco platanis consito ad montem Pontinum et Amymone fluvio — signis et templis in hoc luco — Philammone initiorum Lernæorum auctore — hydra Lernæa — lacu Alcyonia, ubi Bacchus ad inferos descendit, ejusque profunditate immensa.

Ab hoc igitur monte lucus ille maxima ex parte platanis condensus ad mare excurrit: terminatur autem una ex parte Pontino amne, ex altera Amymone, qui fluvius a Danai filia nomen accepit. In luco signa sunt Cereris Prosymnæ, Bacchi: ac Cereris simulacrum non magnum, ad sedentis imaginem. (2) Hæc e marmore facta sunt. In altero templo Bacchus ipse cognomento Saotes (Servator) signum e ligno habet, sedentis itidem forma. Est ibidem Veneris ad mare e marmore signum. Dicatum aiunt hoc a Danai filiabus, ipsum autem Danaum ædem Minervæ ad Pontinum erexisse. Initia vero Lernæorum Philammon instituisse dicitur. Ceterum quæ de ritibus eorum narrantur, non esse antiqua perspicuum est. (3) Et ne ea quidem quæ in corde ex orichalco fabricato inscripta audivi, esse Philammonis, Arrhiphon deprehendit, origine quidem Triconiensis ex Ætolia, nostra vero ætate Lyciorum ex spectatissimis, ac sollers ad ea invenienda, quæ nemo ante vidit; is hoc quoque deprehendit eo quod dicam argumento: versus et quæcunque soluta oratione his versibus immista erant, hæc omnia Dorica dialecto scripta erant. Verum ante Heraclidarum in Peloponnesum reditum eadem Argivi lingua, qua Athenienses, utebantur. Philammonis certe temporibus ne Dorum quidem nomen, uti ego existimo, fuit omnino Græcis omnibus notum. Hæc igitur ille sic se habere demonstravit. (4) Ad Amymones fontem platanus exsurgit. Sub ea platano hydram educatam narrant. Ego enimvero facile adducor, belluam illam, tam multo maximam ceterarum fuisse, tum vero tam insanabili veneno, ut ejus felle spicula sagittarum Hercules infecerit. Caput vero, uti ego opinor, unicum, et non plura habuit. At Pisander Camirensis, quo et fera terribilior, et carmina sua plus dignitatis habere viderentur, pro uno illi plura capita dedit. (5) Vidi etiam fontem qui Amphiarai dicitur, et stagnum Alcyonium, per quod Bacchum ad inferos Semelen reducturum descendisse tradunt Argivi; monstratam autem ipsi a Polymno viam hanc. Ejus stagni infinita est altitudo, neque est a me adhuc hominum quisquam 124repertus, qui imum ejus solum ullo machinæ genere consequi potuerit. Quin ipse Nero, junctis ad multorum stadiorum spatium funibus, ad eosque plumbo religato, additis eo aliis inventis ad hoc experimentum instrumentis, nullum tamen potuit altitudinis terminum deprehendere. (6) Audivi præterea aliud hujusmodi: aquam illam, etsi quieta est specie ipsa et tranquilla, ea tamen esse natura, ut, qui innare ausi fuerint, ad imum eos fundum trahat, Est paludis ejus ambitus minime amplus, sed nihilo stadii unius triente major. Margines herba et juncis vestiuntur. Quæ circa illam quotannis Baccho nocturna sacra fiunt, ea mihi nefas scribendo in vulgus efferre.

CAPUT XXXVIII.

De Temenio, urbe Argivorum — urbe Nauplia et fonte Canatho — de asino palmitum amputationem monstrante — Genesio et Apobathmis — Thyrea, et pugna Argivorum cum Spartanis ibi commissa — Athene, Neri, Eva, vicis, et Polemocrate — monte Parnone et Tano fluvio.

Jam a Lerna Temenium contendentibus (pertinet Temenium ad Argivorum fines, ac nomen a Temeno Aristomachi filio accepit: ille enim quum vicum eum occupasset ac munivisset, exinde bello cum Doribus contra Tisamenum et Achæos suscepto, tanquam e castello ad præliandum exibat) huc igitur contendentibus visitur Phrixus erumpens in mare; et Neptuno est in Temenio una, et item Veneri altera ædes erecta. Est ibidem et Temeni sepulcrum, ad quod parentant Dores Argivi. (2) Distat a Temenio Nauplia quinquaginta, uti mihi videtur, stadia; desertum hac ætate oppidum. Ejus conditor fuit Nauplius, quem Neptuno et Amymone genitum crediderunt. Exstant murorum rudera, Neptuni templum, portus aliquot, et fons, cui nomen Canathus. In eo fonte vulgo apud Argivos proditum Junonem, ubi quotannis laverit, denuo virginem fieri. Manavit hic sermo ab arcanis initiorum, quæ Junoni solenni ritu fiunt. (3) Hoc loco, quod a Naupliæ incolis de asino dicitur, abroso palmite vitem multo feraciorem redditam, et asellum, quod sarmentorum putationem monstrarit, propterea in saxo effictum esse: hoc tanquam minime, quod historiæ mandetur, dignum prætermitto. (4) Ducit a Lerna altera etiam via secundum mare ad vicum, quem Genesium vocant: ubi in littore Neptuni Genesii ædes, non ea sane magna. Conjunctus fere est cum eo vico alter, cui nomen Apobathmi (Exscensus), quia hic Argolicæ regionis primus esse locus dicitur, in quem Danaus e navi cum liberis suis exscenderit. Hinc iis, qui Anigræa superaverint (angustus hic et pene invius trames), ad lævam terra ad mare patet, quæ quum ad alias arbores, tum ad oleas educandas maxime opportuna est. (5) Qua vero parte in continentem terram a littore ascenditur, ibi Thyrea vicus est: quo in loco de agri finibus lectissimi viri ex Argivis trecenti, totidemque itidem lecti ex Lacedæmoniis inter se pugnarunt: quumque omnes præter Spartanum unum et Argivos duos occidissent, eodem, quo occubuerunt, loco tumuli sunt illis congesti. Agro Thyreate Lacedæmonii, victis Argivis prœlio, quod universo 125agmine utriusque populi commissum fuerat, potiti, Æginetis postea ex insula ab Atheniensibus ejectis illum tradiderunt. Ætate mea Argivi eum colebant, disceptatione et judicio, uti ipsi aiunt, receptum. (6) A sepulcretis progressi Anthenen veniant, quam olim Æginetæ incoluerunt. Proximus alter vicus, Neris: tertius Eua, pagorum illorum maximus. In eo est ædes Polemocratis. Fuit is et ipse Machaonis filius, Alexanoris frater. Medelas morborum et hic incolas docet: quare illi accolæ honores habent. (7) Supra pagos mons eminet, in quo termini finium sunt inter Lacedæmonios, Argivos ac Tegeatas. Erecti sunt pro terminis lapides Hermæ, a quibus loco nomen est. Tanaus qui dicitur fluvius, unus ex Parnone defluens, post cursum per Argivorum fines in Thyreaten sinum exit.

CAPUT I.

De Lelege, rege Spartanorum indigena, et reliquis priscæ ætatis regibus eorum — Eurota — Lacedæmone et Sparta — Tyndareo ejusque propinquis regnum Laced. obtinentibus — duplicis regiæ domus apud Laced. origine et Aristodemi morte — de Aristodemi filiis, Procle et Eurysthene, ac Thera eorum tutore — colonia in insulam Theram deducta.

Post Hermas illos ad occasum Laconica terra est. In ea regnasse primum Lelegem indigenam, et ab eo Leleges, quibus imperabat, populos nominatos, ipsi testantur Lacedæmonii. Lelege Myles et natu minor Polycaon geniti. Quo vero gentium et quam ob causam Polycaon secesserit, alio exponemus loco. Mylete mortuo Eurotas filius ei in regnum successit. Is quum stagnantem in campis aquam ad mare alveo deduxisset, quod fuit aquarum reliquum, in justi amnis morem defluens de se Eurotan nuncupavit. (2) Hic quum e vita decessisset nulla suscepta virili sobole, regnum Lacedæmoni reliquit. Erat hic matre Taygeta genitus, a qua mons nomen accepit, patrem vero Jovem habuit, ut fama prædicat. Uxorem autem duxerat Spartam Eurotæ filiam: ac ut primum ad regnum accessit, regioni et incolis omnibus de se nomen indidit: urbem deinde, quam condidit, de uxoris nomine, quod nostra etiam ætate retinet, Spartam appellavit. (3) Hujus filius Amyclas, quum aliquod et ipse cuperet nominis sui monumentum relinquere, in agro Laconico Amyclas oppidum fundavit. Is quum filios plures suscepisset, Hyacintho natu minimo, egregia forma puero, morte 126erepto, superstes fuit. Pueri tumulus Amyclis est sub Apollinis signo. Amycla mortuo Argalus, ejus liberorum natu maximus, regnavit: et hoc defuncto, ad Cynortan regnum pervenit. Cynorta Œbalus nascitur. (4) Is e Gorgophone Argiva uxore, Persei filia, Tyndareum suscepit. Fuit huic cum Hippocoonte, imperium sibi ætatis causa vindicante, certamen. Verum Hippocoon adscito in societatem Icario ejusque factione, longo intervallo superior discessit. Quare sibi male metuens Tyndareus Pellanam, uti Lacedæmonii commemorant, aufugit. Messenii vero narrant Tyndareum ad Aphareum in Messeniam confugisse: fuisse autem Aphareum, Perieris filium, Tyndareo ipsi ex eadem matre fratrem: ac tunc quidem Thalamis, quod est Messeniæ oppidum, domicilium habuisse: quo in loco liberos etiam ipsum suscepisse. (5) Interjecto dein tempore in regnum ab Hercule restitutus est Tyndareus. Regnarunt etiam filii ejus, porro Menelaus Atrei filius, gener Tyndarei, et Orestes, quod Menelai filiam Hermionen uxorem duxerat. Quum vero Heraclidæ postliminio redissent, Tisameno Orestis filio regnante, Messeniorum et Argivorum altera factio Temenum, altera vero Cresphontem regem habuit. Quumque Lacedæmone gemini filii essent Aristodemi, regiæ familiæ duæ exortæ sunt, atque id Delphici Apollinis oraculo approbante. (6) Aristodemus enim e vita excessisse narratur Delphis, priusquam Dores in Peloponnesum redirent. Hunc Lacedæmonii de rebus suis magnificentius loquentes sagittis ab Apolline confixum tradunt, quod consulendi causa non venisset ad oraculum, sed Herculem, in quem forte prius inciderat, qui Doribus in Peloponnesum reditus confici posset, consuluisset. Verior autem fama est, a Pyladæ et Electræ filiis, Tisameni Orestis filii consobrinis, Aristodemum occisum. (7) Ejus Aristodemi filiis nomina Procles et Eurysthenes indita: qui quam gemini essent, voluntate nihilo minus magnopere dissidebant. Non obfuit tamen odii, quo inter se laborarunt, acerbitas, quominus communi consilio Theran, Autesionis filium, matris Argiæ fratrem, tutorem vero suum, in colonia deducenda sequerentur. Coloniam deduxit Theras in insulam eam, quæ illis temporibus Calliste vocabatur: e cujus regno ultro sibi Membliari posteros decessuros speravit, (8) proinde atque illi etiam fecerunt, ea scilicet ratione adducti, quod ad Cadmum Theræ genus referendum esset, quum ipsi a Membliaro descendissent, quem plebeia stirpe natum Cadmus in ea insula colonorum ducem reliquisset. Theras itaque insulam mutato nomine de se appellavit, et ei quidem Theræi hac etiamnum ætate tanquam coloniæ conditori quotannis parentant. Procli autem et Eurystheni in Theræ mandatis duntaxat obeundis par fuit et concors alacritas, in ceteris voluntatum ac consiliorum 127omnium summa dissensio. Verum si etiam optime inter se convenientes fuissent, non tamen eorum posteros potuissem una et eadem rerum gestarum expositione comprehendere: non enim in unam eandemque prorsus ætatem inciderunt, ita ut patrueles patruelibus et patruelium inter se liberi, ac qui deinceps ex his descenderunt posteri, numero essent æquales. De utraque itaque familia separatim agam, neque ullo pacto in unum confundam.

CAPUT II.

De Eurysthenis domo et Agidis — Echestrato regnante Lacedæmonii ejiciunt Cynurenses — Labota regnante primum bellum Argivis inferunt — de Lycurgo et Minoe legislatoribus — Lacedæmonii Archelao regnante Ægyn urbem subigunt — Teleclo regnante finitimas urbes Pharin, Amyclas et Geranthras expugnant — Alcamene regnante Charmidan in Cretam mittunt, urbem Helos evertunt et Argivos vincunt.

Eurysthene Aristodemi filio natu grandiore Agin genitum ferunt: a quo sunt omnis Eurysthenis posteritas Agidæ appellati. Agide regnante, Patreum Preugenis filium in condenda urbe in Achaia, quam de nomine Patrei nostra etiam ætate Patras vocant, adjuverunt Lacedæmonii: comites etiam ac socios cum Grai Echelæ filio, Penthili nepote, Orestis pronepote, in coloniam classe transmittenti, miserunt. Et ille quidem regionem eam, quæ inter Ioniam et Mysos est, cui ætate nostra Æolidi nomen, occupaturus erat, quum avus ejus Penthilus multo ante Lesbon, insulam Æolidis hujus continenti adjacentem, cepisset. (2) At Echestrato Agidis filio Spartæ regnum obtinente Lacedæmonii Cynurenses omnes, qui militari essent ætate, sedibus suis expulerunt. Crimini datum, quod prædones e Cynuriaco agro Argivorum, qui sibi consanguinei essent, fines populationibus infestos redderent, ipsique adeo Cynurenses in eundem agrum aperte excursiones facerent. Cynurenses quidem ab Argivis oriundos esse et in coloniam a Cynuro Persei filio deductos memoriæ proditum est. (3) Non multis post annis Echestrato Labotas filius in regnum succedit. Hunc Labotan Herodotus in historia, ubi de Crœso scripsit, in Lycurgi, qui Lacedæmoniis leges tulit, tutela fuisse scribit: sed Leobotan eum, non Labotan, nominat. Hoc regnante, Lacedæmonii tunc primum Argivis bellum indicunt. Crimini eis datum est, quod Cynurensem agrum, quem armis ipsi cepissent, invaserint, quodque finitimos socios suos ad defectionem sollicitarint. In eo tamen bello ab neutris quicquam memoria dignum gestum est. (4) Jam qui in regnum ex hac familia successerunt Labotæ, videlicet Doryssum et Doryssi filium Agesilaum, mors brevi utrumque oppressit. Agesilao regnante Lycurgus Lacedæmoniis leges tulit: quas eum nonnulli ab oraculo Delphico accepisse, alii autem Cretensium scita eum ascivisse tradidere. Cretenses ipsi istas Minoi leges acceptas referunt, de quibus illum ferunt non sine deo consuluisse: quod ipsum his versibus videtur Homerus de Minois legibus significare voluisse:

Verum de Lycurgo in iis quæ posterius sequuntur memorabo. (5) Agesilaus Archelaum filium sibi successorem reliquit. Dum hic regnaret, Lacedæmonii unam de finitimis urbibus, Ægyn nomine, bello subactam exciderunt, Ægytarum ad Arcadas defectionem metuentes. In ea urbe evertenda opem tulit Archelao Charillus ex altera familia rex: cujus ductu quæ gesserint Lacedæmonii, tunc exponemus, quum eorum res gestas stylo persequemur, qui Eurypontidæ sunt appellati. (6) Archelao Teleclus nascitur. Hujus temporibus Lacedæmonii finitima oppida, Amyclas, Pharin, Geranthras, quas Achæi occuparant, bello captas everterunt. Ex his Pharitæ et Geranthratæ Dorum adventu territi, certis conditionibus e Peloponneso decesserant: Amyclæenses vero non sunt illi quidem primo impetu ejecti, sed acriter resistentes, belli diuturnitate superati, quum multa prius virtutis documenta dedissent. Id ipsi Dores tropæo de Amyclæensibus erecto testati sunt, quod nihil scilicet illis temporibus, quod memoriæ consecrarent, dignius gessisse ipsi sibi visi sunt. Non ita multo post Teleclus a Messeniis in Dianæ occiditur. Templum id in vico fuit, quæ Limnæ appellatæ sunt, inter Laconici et Messeniaci agri fines. (7) Teleclo demortuo successit Alcamenes filius. Eo regnante Lacedæmonii Charmidam Euthyis filium, Spartanorum de optimatibus unum, in Cretam mittunt, qui ortas inter Cretenses seditiones comprimat, persuadeatque ut oppidis, quæ a mari longius sita vel alioquin invalida essent, relictis in ea, quæ navibus appellendis essent opportuna, demigrarent. Eodem tempore maritimum etiam oppidum, quod ab Achæis tenebatur, Helos nomine, everterunt; et Helotis auxilia ferentes Argivos prœlio vicerunt.

CAPUT III.

Polydoro regnante Lacedæmonii colonias in Italiam deducunt — bellum Messeniacum acriter geritur — Eurycrate regnante Messenii Lacedæmoniorum imperio parent — Anaxandro regnante Messenii a Lacedæmoniis deficiunt et denuo opprimuntur — Eurycrate minore et Leonte regnantibus Lacedæmonii bellum cum Tegeatis infeliciter gerunt, Anaxandrida vero regnante superiores evadunt — Orestis ossa a Spartanis reperiuntur et ab Atheniensibus Thesei ossa — de Anaxandrida digamo — Cleomene rege et Dorieo.

Alcamene mortuo, ejus filius Polydorus regnum adiit. Hoc regnante Lacedæmonii colonias duas in Italiam deduxerunt, Crotonem et Locros ad Zephyrium promontorium. Bellum etiam, quod Messeniacum est appellatum, hoc ipso tempore exarsit. Neque vero easdem ejus belli causas Lacedæmonii et Messenii referunt: (2) sed quæ utrinque dicantur, et qualem exitum hoc bellum habuerit, infra suo loco explicabimus. Hoc interim non omittemus, primum Messeniacum bellum ex parte maxima Theopompi Nicandri filii ex altera gente regis ductu gestum. Confecto autem bello ac Messeniis jam in potestatem Lacedæmoniorum redactis 129Polydorum spectatæ virtutis Spartæ habitum et Lacedæmoniorum populo maxime carum, quod nihil unquam aut per vim egisset aut dixisset cum alterius contumelia, justitiam in tota jurisdictione cum summa humanitate conjunxisset, (3) ob easque res gloria in cuncta Græcia florentem, Polemarchus occidit, Lacedæmonius homo minime obscuro loco natus, insigni vero, ut res ipsa indicavit, audacia. Mortuo Polydoro Lacedæmonii honores multos nec vulgares habuerunt. Est autem et Polemarchi Spartæ monumentum, vel quod ante vir bonus habitus fuerit, vel quod propinqui eum clam sepelierint. (4) Eurycrate Polydori filio regnum tenente Messenii Lacedæmoniis æquo satis animo paruerunt, neque Argivorum multitudo in rerum novarum studium incubuit. Jam vero Eurycratis filio Anaxandro regnante, Messenios fata sua extra Peloponnesum ejecerunt. Quum enim a Lacedæmoniis defecissent, pares illis aliquamdiu bello fuere: postremo superati, ex pacto convento e Peloponneso excesserunt: qui relicti sunt, omnes servi facti sunt Lacedæmoniis, præter eos tamen, qui maritima oppida incolebant. (8) Quæ in eo bello evenerint, quod gestum est post Messeniorum defectionem, non videntur mihi satis apte in hac historiæ parte tractari. Anaxandro Eurycrates gignitur, Eurycrate minore Leon. His regnantibus Lacedæmonii a Tegeatis clades complures acceperunt. Iidem sub Anaxandrida Leontis filio secundiore multo, quam Tegeatæ, belli fortuna usi sunt. Res autem sic propemodum gesta est. Lichas Lacedæmonius Tegeam venit: erant enim tunc fœderis jure inter eas civitates pacata omnia. (6) Eodem tempore, quo Lichas adveniebat Orestis ossa ex quodam oraculo jussi quærebant Spartani. Ea intellexit Lichas in ærarii fabri officina defossa, ad oraculi scilicet verba referens instrumenta singula ærariæ fabricæ. Ventos enim folles, quod ipsi etiam conceptas auras vi expellunt, pulsum malleum, repercussum incudem, hominum perniciem ferrum (quod in prœliis jam usurpari cœptum fuerat) interpretatus est: nam si ad heroicum seculum respexisset Apollo, hominum perniciem non ferrum, sed æs dixisset. (7) Huic autem responso, quod Lacedæmonii acceperunt de ossibus Orestis, persimile fuit quod Atheniensibus postea redditum est, ut ossa Thesei e Scyro Athenas deportarent: non posse enim, id ni factum esset, Scyron capi. Invenit tum Cimon Miltiadis filius, eodem usus in conjiciendo acumine, Thesei ossa, neque ita multo post insula potitus est. (8) Ex ære autem heroum temporibus 130omnia pariter arma fuisse, Homerus testatur, quum securim Pisandri et Merionæ sagittam describit. Argumento est etiam Achillis hasta Phaselide in Minervæ templo dedicata, et apud Nicomedenses in Æsculapii Memnonis ensis totus ex ære, quum hastæ illius ima tantum et summa cuspis ærea sit. Hæc ita esse pro comperto habemus. (9) Anaxandrides, Leontis filius, unus ex omnibus Lacedæmoniis uxores duas eodem tempore habuit; unde illi soboles duplex. Nam quum priorem, optimam illam quidem, sed sterilem, ut dimitteret, Ephori jussissent, id ut faceret in animum inducere non potuit: eatenus tamen paruit, quod alteram cooptavit, e qua Cleomenem suscepit. Tunc prior, quæ adhuc uterum non tulerat, Dorieum peperit, deinde Leonidam, mox Cleombrotum. (10) Mortuo Anaxandrida, quum longe præstare consilio et belli artibus Dorieum existimarent, Cleomeni tamen, quod natu esset maximus, regnum inviti sane detulerunt. At Dorieus, quum adduci non potuisset ut in patria permanens Cleomeni pareret, in coloniam est ablegatus.

CAPUT IV.

Cleomenes cum Lacedæmoniis et sociis fines Argivorum invadit, eosque vincit — contra Athenas exercitum ducit et Orgadem, terram diis Eleusiniis sacram, devastat — in Æginam trajicit — Demaratum fraude regno privat — furore correptus mortem sibi infert — Leonidas rex Xerxi Græciam invadenti ad Thermopylas occurrit — de Pausania, Plistarchi, Leonidæ filii, tutore, ejusque honeste factis.

Cleomenes ut primum regnum iniit, comparato ex Lacedæmoniis et sociis exercitu, in Argivorum fines invasit: Argivos vero ipsos obviam cum armis egressos prœlio fudit. Eorum quum ad quinque millia in proximum Argi Niobes filii lucum confugissent, Cleomenes (quippe qui plerumque mentis compos non esset) per Helotas in lucum ignem immisit: quo incendio et lucus et qui se illuc receperant supplices exusti sunt. (2) Hinc Athenas bis duxit. Primum Atheniensibus Pisistrati filiorum dominatu liberatis, ingentem quum Lacedæmoniis, tum sibi apud cunctos Græcos gloriam peperit. Deinde Atheniensis cujusdam Isagoræ gratia ductus, quum Atheniensibus illum tyrannum imponere conatus esset, ac libertatem suam fortiter tuentibus Atheniensibus ea de spe decidisset, et reliquum Atticæ agrum populatus est, et regionem Orgadem appellatam, diis, qui Eleusine coluntur, sacram vastasse dicitur. In Æginam deinde transmisit: ubi insulæ ejus principes qui Medis studentes civibus suis, ut terram et aquam Dario Hystaspæ filio dederent, persuaserant, in vincula conjecit. (3) Dum in Ægina Cleomenes tempus terit, Demaratus eum ex altera familia rex ad populum criminatur. Ea re commotus 131Cleomenes, ut primum rediit, rationem iniit, per quam Demaratum e regno ejiceret. Delphicam enim vatem pretio corruptam subornat, ut, quod ipse præscriberet, consulentibus Lacedæmoniis responderet. Idemque Leotychiden Demarati propinquum, e regia item domo, instigat, ut de regno Demarato litem intendat. (4) Ibi Leotychides institit iis verbis, quæ Ariston ejus pater temere effuderat, quum natum Demaratum dixit a se genitum non credere. Eam disceptationem quum ad Delphicum oracalum, sicuti alia omnia consueverant, Lacedæmonii retulissent, respondit Pythia, quæ Cleomenes jusserat. (5) Quo factum ut Demaratus non æquo judicio, sed adversarii oppressione regno fuerit spoliatus. Cleomenes post hæc diem suum obiit, quum arrepto gladio per furorem sibi ipsi manus consciscens totum corpus fœdissimis vulneribus lacerasset. Argivi igitur, ea mortis acerbitate dedisse eum pœnas supplicibus, qui in Argum confugerant: Athenienses, quod Orgadem vastasset: Delphi, quod interpretem Apollinis, ut Demaratum falso insimularet, corrupisset, id ei accidisse interpretati sunt. (6) Heroum autem et deorum in homines iræ, præter hoc Cleomenis, alia etiam reperiuntur exempla. Siquidem et Protesilaus, cui honores ad Elæuntem habentur, heros Argo nihilo clarior, per se ipsum Persen Artaycten graviter est ultus. Neque unquam Megarenses, posteaquam sacrosanctum agrum colere ausi sunt, deorum, qui Eleusine coluntur, iram plane lenire potuerunt. Sollicitatum vero pretio oraculum, præterquam tunc a Cleomene, ab nemine unquam scimus. (7) Ubi e vita excessit Cleomenes, quod nullam reliquit virilem sobolem, ad Leonidam Anaxandridæ filium, Doriei germanum et uterinum fratrem, regnum pervenit. Quo tempore Xerxes cum populo suo Græciam invasit, ei Leonidas cum trecentorum Lacedæmoniorum cohorte ad Thermopylas occurrit. Bella quidem multa quum a Græcis contra barbaros, tum inter ipsos barbaros gesta memorantur: sed ea pauca fuere, in quibus unius virtus eximie enituit, ut Achillis ad Ilium, Miltiadæ in Marathone. Sed profecto præclarum illud Leonidæ facinus, meo quidem judicio, omnia cujusvis temporis exempla vicit. (8) Hic enim Xerxi, regum omnium, qui post Medis et Persis imperarunt, animi elatione et operum magnificentia longe præstantissimo, in Græciam irruenti tam acriter cum paucis, quorum dux erat, ad Thermopylas restitit, ut ne visurus ille quidem Græciam, nedum Athenas fuisset incensurus, nisi a Trachinio homine Hydarnis copiæ per Œtæ montis tramites circumductæ Græcos oppressissent. Atque ita Leonida interempto barbari in Græciam irruperunt. (9) Post hunc Pausanias Cleombroti filius non certe regnavit, verum quum Plistarchi Leonidæ filii tutor esset, ad Platæas 132Lacedæmonios duxit, atque inde in Hellespontum classe transmisit. Hujus in Coam mulierem factum non possum non magnopere collaudare. Is enim Coi hominis non ignobilis uxorem, Hegetoridæ filiam, Antagoræ neptem, quam Pharandates Persa Teaspidis filius invitam in pellicum numero habebat, (10) Mardonio ad Platæas et Persis ad internecionem cæsis, Coon ad suos cum omni muliebri mundo donisque omnibus, quæ a Pharandate acceperat, remisit. Idem Mardonii cadaver contra Lamponis Æginetæ sententiam violari vetuit.

CAPUT V.

Pausanias minor, Atheniensibus ad Piræeum victis, triginta tyrannorum imperium non adjuvare vult, sed domum redit — ideo ab inimicis accusatur, et judicio absolvitur — Lacedæmonii Lysandro duce Thebanos invadunt — Lysandro cæso, Pausanias supervenit et cum Thebanis paciscitur — Pausanias denuo accusatus a Tegeatis in templo Minervæ Aleæ supplex recipitur — de Aristodemo, Pausaniæ filiorum tutore — Agesipolis, rex Lacedæmoniorum, Argivis bellum infert, sed terræ motu et tonitru recedere cogitur — contra Olynthios exercitum ducit et subito moritur.

Jam vero Plistarchus Leonidæ filius in ipsis regni initiis diem suum obiit. Cui Plistoanax successit, ejus ipsius Pausaniæ filius, cujus ductu prœlium ad Platæas factum. Plistoanacte natus Pausanias. Hic Pausanias in Atticam exercitum duxit, verbo cum Thrasybulo et Atheniensibus bellum gesturus, atque ut triginta tyrannorum, qui a Lysandro impositi fuerant, dominatum firmaret. Superato tamen ad Piræeum Atheniensium præsidio, domum exercitum reportare statuit, quod scilicet non esse eam Spartanorum reipublicæ maculam omnium turpissimam adspergendam putaret, ut impurissimorum hominum tyrannidem confirmasse dicerentur. (2) In patriam re infecta reversus, ab inimicis in judicium est deductus. Apud Lacedæmonios de rege judicium hoc ritu constitui solet. Consident qui seniores appellantur, duodetriginta numero: cum iis Ephori, nec non alterius familiæ rex. Is erat tunc Agis. Ac quattuordecim seniores et Agis rex Pausaniam condemnarunt: absolverunt reliquæ ejus consilii partes. (3) Neque ita multo post delectum Lacedæmonii contra Thebanos habuerunt. Cujus belli quæ causa fuerit, quum Agesilai res gestas commemorabimus, exponetur. Ac tunc quidem Lysander, quum in Phocidem pervenisset, universis Phocensibus assumtis, cunctatione omni sublata, in Bœotiam invasit, et Haliartiorum oppidum aggressus est oppugnare, quum adduci non possent ut a Thebanis deficerent. Thebanorum jam et Atheniensium auxiliis clam intra urbem receptis eruptionem fecere. Cum iis Lysander acie ante ipsa urbis mœnia congressus cum magna Lacedæmoniorum manu dimicans occubuit. (4) Interea Pausanias a Tegeatis et reliqua Arcadia comparatis auxiliis confecto jam prœlio supervenit. Is ubi primum Bœotiam attigit, eorum qui cum Lysandro fuerant et ipsius Lysandri cædem cognovit: nihilo tamen secius Thebas perrexit, urbem oppugnaturus. Verum 133quum Thebani se ad omnem impetum sustinendum confirmarent jamque Thrasybulus cum Atheniensium auxiliis adventare nunciaretur, qui id unum exspectabat, ut prœlium Lacedæmonii inirent, quo illos a tergo adoriretur: (5) Pausanias veritus ne medius inter duos hostium exercitus ancipiti periculo circumveniretur, icto cum Thebanis fœdere eorum, qui sub Haliartiorum muris ceciderant, cadavera ad sepulturam tollenda curavit. Ea sane res neutiquam Lacedæmoniorum judicio comprobata est: ego vero Pausaniæ consilium rectum fuisse existimo. Nam quum probe nosset, Lacedæmoniis inter medios hostes circumclusis semper aliquam accidere cladem, ut ad Thermopylas et in Sphacteria insula, metuebat ne tertiæ ipse cladis auctor haberetur. (6) Verum quum longe aliter ipsius cives judicarent, quippe qui ei, quod tardius in Bœotiam venisset, crimini dabant, non putavit ille sibi committendum, ut causam dicere cogeretur. Tegeatæ supplicem in Aleæ Minervæ receperunt. Templum illud fuit antiqua religione Peloponneso universæ sacrosanctum, neque violari eos fas erat, qui illuc confugissent. Ea sane religio tunc a Lacedæmoniis in Pausania, antea vero in Leotychide, et in Chryside est ab Argivis conservata. Quum illi enim supplices se in illud templum recepissent, ne postulatum quidem est, ut dederentur. (7) Pausania exulante, impuberes ejus filii, Agesipolis et Cleombrotus, sub tutela Aristodemi, qui erat genere proximus, fuerunt. Hujus Aristodemi ductu Lacedæmonii ad Corinthum prospere pugnarunt. (8) Jam vero Agesipolis ut regnum per ætatem adiit, Argivis primum ex omnibus Peloponnesiis bellum intulit. Is quum per Tegeatas in Argivorum fines duceret, Argivi obviam illi caduceatorem miserunt, quo patria quædam fœdera sanciret jam inde ab initio inter omnes Dores mutuo percussa. At ille non modo fœdus nullum cum caduceatore instauravit, sed agrum etiam immisso exercitu depopulatus est: neque quum terra etiam movisset, retro agmen egit, etsi alias præ ceteris Græciæ populis Lacedæmoniis et Atheniensibus hujusmodi prodigia religioni ac terrori fuerint. (9) Castra, jam fixerat Agesipolis sub ipsis Argivorum muris, neque interim desita est divinitus terra moveri: quin et milites aliquot de cœlo tacti, nonnullos etiam tonitrua lymphatos atque attonitos reddidere. Invitissimus itaque ille ex Argivorum finibus castra movit. Rursus contra Olynthios fecit expeditionem. Ibi satis secunda belli fortuna usus, quum urbes Chalcidensium multas cepisset, ac ipsam postremo Olynthum se in potestatem redacturum speraret, subito morbo oppressus diem suum obiit.

Cleombrotus rex in prœlio cum Bœotis ad Leuctra commisso cadit — Cleonymus cum Areo de regno certat, eoque privatus Pyrrhum in patriam inducit — Areo regnante Antigonus Demetrii fil. Atheniensibus bellum infert, quibus Lacedæmonii Areo duce opem ferunt — Leonidas senex, cui regnum Lacedæm. obtigit, a Cleombroto illo privatur, et iterum rex creatur — de Cleomene Leonidæ filio, ultimo Eurysthenis domus rege.

Agesipolide sine liberis mortuo ad Cleombrotum regnum pervenit. Eo duce Lacedæmonii cum Bœotiis ad Leuctra prœliati sunt: et ipse quidem Cleombrotus fortiter dimicans initio prœlii occubuit. Plerumque sane in magnis cladibus numen exercitus ducem ante alios e medio tollere solet, sicuti et Atheniensibus Hippocratem Ariphronis filium ad Delium, postea in Thessalia Leosthenem eripuit. (2) E Cleombroti liberis natu major Agesipolis nihil omnino gessit memoratu dignum. Eo mortuo natu minor Cleomenes regnum adiit. Qui quum filios duos Acrotatum et juniorem Cleonymum suscepisset, ita forte accidit ut Acrotatus patrem sibi superstitem reliquerit. Quumque postea Cleomenes e vita decessisset, inter Cleonymum Cleomenis filium et Areum filium Acrotati de regno coorta lis est. Ibi quum senatus paternum regnum Areo adjudicasset, (3) Cleonymus sibi illum prælatum tam indigne tulit, ut eum Ephori et aliis præmiis decretis et exercitus imperio delato placare studuerint, quominus hostili esset in Spartam animo. Nihilominus ille et alia multa hostilia in patriam designavit, et Pyrrhum Æacidæ filium intra fines induxit. (4) Areo vero Acrotati filio Spartæ regnante, Antigonus Demetrii filius Athenas terrestribus maritimisque copiis oppugnare aggressus est. Atheniensibus subsidio missus cum classe Patroclus ex Ægypto: Lacedæmonii quoque cum omnibus copiis, Areum regem secuti, præsto fuere. (5) Quum Antigonus autem urbem undique ita obsessam teneret, ut aditu omni sociorum auxilia prohiberentur, Patroclus per nuncios Areum et Lacedæmonios monuit, ut prœlium cum Antigono inirent; se interim Macedonum terga invasurum, quod sui nequaquam pedestri acie pares essent Macedonibus, quippe qui Ægyptii et nautæ essent. Eo nuncio commoti Lacedæmonii, iidemque quum Atheniensium amicitia, tum vero nominis sui gloriam ad posteros propagandi studio ducti, prœlii aleam subire nihil recusabant. (6) Verum Areus, commeatu jam consumto, exercitum domum reportavit, quippe qui desperatam pugnandi audaciam ad patriæ usus conservandam neque temere sociorum causa profundendam censeret. Atenim quum Athenienses diu acriter restitissent, Antigonus pace facta præsidium illis in Museo imposuit, quod tamen non multo post ultro deduxit. Areo Acrotatus gignitur: Acrotato minor Areus. Is annum agens fere octavum morbo consumtus est. (7) Jam vero, abolita 135propemodum Eurysthenis posteritate mascula, restabat Leonidas Cleonymi filius, grandis admodum natu. Huic Lacedæmonii imperium deferunt. Graves cum eo inimicitias Lysander Lysandri filius, Aristocratis nepos, exercebat. Hic sibi associat Cleombrotum, qui Leonidæ filiam habebat in matrimonio: eoque in familiaritatem pellecto, Leonidæ tum alia intendit crimina, tum eum, quum puer adhuc esset, Cleonymo patri de exitio Spartæ conciliando juramentum dedisse dictitavit. (8) Quum igitur regno se Leonidas abdicare coactus esset, in ejus locum Cleombrotus invasit. Quodsi animi præ ira impotens Leonidas fuisset, ac, ut olim Demaratus Aristonis filius, vel ad Macedonum, vel ad Ægyptiorum regem confugisset, nihil eum omnino, quod facti postea Spartanos pœnituerit, juvisset. Nunc vero quum a civibus suis e patria pulsus in Arcadiam exilii causa abisset, non ita multis post annis ab iisdem in patriam, et pristinum etiam regnum revocatus est. (9) De Cleomenis autem Leonidæ filii audacia et animi magnitudine, et quemadmodum in eo defecerit Spartiatarum regnum, quum de Arati Sicyonii rebus gestis ageremus, affatim multa diximus. Narravimus vero in superioribus etiam quonam mortis genere Cleomenes in Ægypto e vita excesserit. Ex Eurysthenis igitur gente regum, qui etiam Agidæ sunt appellati, postremus Cleomenes Leonidæ filius fuit.

CAPUT VII.

De altera regum Lacedæmoniorum domo, Proclidarum, dein Eurypontidarum — Prytanide regnante inter Lacedæmonios et Argivos primæ inimicitiæ exoriuntur — Charillo regnante Lacedæmonii fines Argivorum devastant et Tegeatas invadunt — Nicandro regnante iterum vastatur Argolis — Theopompo regnante Lacedæmonii cum Argivis pugnant de Thyreatide — Anaxidama rege Messenii denuo victi ex Peloponneso ejiciuntur — de Aristone rege, ejusque septem mensium filio Demarato — Leotychide rege — Archidamo rege Atheniensibus maxima mala inferente — Sthenelaida belli Peloponnesiaci præcipuo auctore.

Quæ vero de altera regum familia accepimus, ita se habent. Procles Aristodemi filius habuit filium, cui Soo nomen dedit: Soo Eurypon genitus. Hunc tantum esse gloriæ consecutum narrant, ut ea tota familia qui Proclidiæ ante sunt appellati, Eurypontidarum ab eo cognomentum acceperit. (2) Euryponte nascitur Prytanis. Eo regnante inter Lacedæmonios et Argivos inimicitiæ ortæ: et jam ante quam Argivis quicquam crimini daretur, cum Cynurensibus bellatum fuerat. Ac proximas quidem deinceps ætates, Eunomo scilicet Prytanidis, et Polydecte Eunomi filio regnantibus, perpetua pax Spartanis fuit. (3) Charillus autem Polydectis filius in Argivorum agrum invasit et igne ferroque vastavit: eodemque duce paucis post annis contra Tegeatas exiere Spartani, quum ambigui et perplexi oraculi auctoritatem secuti Lacedæmonii in spem venerunt, capturos se Tegeatas, Tegeatarumque campos Arcadibus adempturos. (4) Charillo mortuo, Nicander filius in regnum successit. Hoc regnante facinus in Teleclum ex altera familia regem a Messeniis commissum est in Limnadis fano. Idem vero Nicander Argivorum fines hostiliter ingressus magnam 136terræ partem vastavit. Ejus facinoris quum participes fuissent Asinæi, graves Argivis pœnas paulo post deleta patria profugi dedere. (5) De Theopompo vero Nicandri filio, qui post patrem regnavit, rursus erit mihi mentio facienda, quum ad res Messeniorum historia descenderit. Eo regnante inter Argivos et Lacedæmonios de Thyreatarum quoque finibus dimicatum. Ei prœlio Theopompus senio et animi ægritudine implicitus non interfuit: nam eo vivente Archidamus filius moritur. (6) Neque tamen sine liberis obiit Archidamus, sed filium reliquit Zeuxidamum. Huic Anaxidamus item filius successit. Eo imperante a Lacedæmoniis Messenii iterum bello victi e Peloponneso abierunt. Anaxidamo Archidamus, Archidamo Agasiclen nascitur. Utriusque vita omnibus belli molestiis vacua, perpetua tranquillitate insignis erat. (7) Aristo vero Agasiclis filius uxorem duxit puellam, quam Spartanarum omnium virginum fuisse tradunt turpissimam, mulierum vero omnium Helenæ beneficio pulcherrimam. Ex ea quum filius natus esset mense ipso septimo, eique in consilio Ephororum sedenti servus nunciasset puerum natum, eorum, qui de Eurysthei natali sunt, versuum Iliadis oblitus, vel quod illos omnino non satis intellexisset, negavit puerum eum, qui non esset legitimo mensium numero natus, a se genitum. (8) Cujus eum postea effusæ vocis pœnituit. Demaratum enim spectata virtute virum, qui cum Cleomene Athenienses Pisistratidarum dominatu liberarat, Aristonis inconsiderata oratio et suscepta cum Cleomene simultas regno privavit. Quum autem in Persas ad Darium profectus esset, in longum tempus ejus propagatam in Asia posteritatem ferunt. (9) Leotychides vero rex in Demarati locum creatus. Is Athenienses et ducem eorum Xanthippum Ariphronis filium in pugna ad Mycalen juvit: idemque posterius in Thessaliam contra Aleuadas profectus facile totam Thessaliam armis subigere potuit, quum semper ei prœliis omnibus vincere contigisset: sed ab Aleuadis donis est corruptus. (10) Quare domi accusatus, Tegeam indicta causa ad aram Minervæ Aleæ supplex confugit. Leotychidæ filius Zeuxidamus patre adhuc vivo, et ante exilium ejus, morbo absumtus est. Zeuxidami vero filius Archidamus avo jam Tegeæ exulante regnavit. Hic Atheniensium agros vehementer vexavit, quum in Atticam quotannis excursiones faceret et omnia populabundus ageret ac raperet. Idem etiam Platæensium, qui socii et amici Atheniensium erant, urbem per obsidionem cepit. (11) Verumtamen hic Peloponnesiorum in Athenienses bellum neutiquam concitarat; quin, ut pax 137inter eos maneret, quantum eniti potuit, elaborabat. Sed Sthenelaidas, vir quum alias potens, tum vero de Ephoris unus, suscipiendi belli cumprimis auctor fuit: quod sane bellum Græciam satis adhuc firmo innixam fundamento de gradu excussit: nec multo post Philippus Amyntæ filius ruinosam et plane ægram aggressus penitus collabefecit.

CAPUT VIII.

De Cynisca, Archidami filia — Agide regnante Lacedæmonii ab Eleis Olympicis ludis prohibiti iis bellum inferunt, quod tertio anno componitur — Athenienses invadunt et ad Ægospotamos vincunt — Agis Leotychiden non agnoscit filium — Agesilaus regno privat Leotychiden.

Quum decessisset Archidamus filiis duobus relictis, Agis, qui Agesilao major natu erat, regnare cœpit. Habuit Archidamus et filiam, Cyniscam nomine, quæ ad Olympicas victorias virili propemodum animo adspiravit. Prima hæc feminarum omnium equos aluit, prima Olympicam palmam tulit. Post eam enim quoque, aliæ inprimis vero e Lacedæmone nonnullæ, sunt victrices in Olympicis renunciatæ: quibus tamen illa longe gloria præstitit. (2) Spartani vero et poeticen et omnem, quæ ex ea hominibus contingere possit, gloriam omnium minime admirati mihi videntur. Nam nisi quod Cyniscæ epigramma fecit nescio quis, et ante Pausaniæ in tripodem Delphis dedicatum epigramma exaravit Simonides, aliud nihil a poeta quidem ullo de Laconicis regibus est memoriæ proditum. (3) Agide Archidami filio regnante et alia Eleis Lacedæmonii crimini dederunt, et illud inprimis acriter expostularunt, quod Olympicis ludis et Jovis templo Olympico ab ipsis prohibiti fuissent. Caduceatore itaque misso Eleis imperant, ut Lepreatas, et alios finitimos, qui ipsis parerent, suis uti sinerent legibus. Qui quum respondissent, simulac finitimas Spartæ civitates liberas vidissent, nihil sibi causæ fore, quin et ipsi sociis suis libertatem redderent: eo responso commoti Lacedæmonii, sub Agide rege in Eleorum fines invaserunt: (4) verum in Olympiam usque et ad Alpheum amnem progressi, terræ motibus conterriti, retro agmen egere. Anno autem insequenti Eleorum agrum Agis populatus magnam ex eo prædam egit. Tum Xenias Eleus, et privatim Agidis et publice Lacedæmoniorum hospes, adversus populum insurrexit una cum ditioribus. Verum priusquam cum exercitu Agis præsto esset, Thrasydæus, cui rerum summa a populo commissa fuerat, Xeniam totamque ejus manum pugna superatos urbe pellit. (5) Agis vero domum cum exercitu reversus Lysistratum Spartanum cum parte copiarum et Eleorum exules relinquit, qui cum Lepreatis agrum eorum populationibus vexarent. Tertio demum ejus belli anno, quum Agis exercitu comparato denuo esset in Eleorum fines invasurus, Thrasydæus de populi sententia, affecta jam malorum diuturnitate et prope consumta civitate, 138pacem his conditionibus accepit: In posterum finitimis non imperaturos: urbis [immo Pheæ et Cyllenes, non Elidis, ut librorum Xenophontis H. Gr. 3, 2, 30 vitiis σφέας et Κυλλήνην deceptus opinatur Pausanias] muros demolituros: Lacedæmoniis Olympiæ Jovis sacrum sacrosque ludos celebrare, et in eorum ludorum certamina descendere liciturum. (6) Etiam in Atticam Agis bellum continuo intulit: idemque ad Deceleam contra Athenienses castellum munivit. Deleta vero ad Ægospotamos Atheniensium classe, Agis cum Lysandro, Aristocriti filio, fœderis, quod inter Athenienses et Lacedæmonios sancitum fuerat, quum id tamen Spartani non jussissent, religionem violavit. Illi enim suo duntaxat ipsorum arbitrio, non auctoritate publica Spartanorum, scitum cum sociis fecerant de Atheniensium civitate radicitus exscindenda. (7) Hæ fuere Agidis res bellicæ maxime illustres. Cujus non alia fuit de Leotychide filio quam Aristonis de Demarato futilitas: siquidem et hic audientibus Ephoris, fortunæ quadam malignitate impulsus, non putare se dixit, ex se Leotychiden natum. Cujus eum levitatis postea pœnituisse constitit. Quum enim morbo implicitus ex Arcadia domum reportaretur, apud Heræam testes fecit, qui cum eo erant, omnes, nihil se dubitare, Leotychiden ex se genitum esse: totique isti multitudini multis cum precibus et lacrimis injunxit, ut hoc apud Lacedæmonios testimonium dicerent. (8) Verum Agide mortuo Leotychiden Agesilaus regno pellere studebat, ea populo in memoriam redigendo, quæ de eo aliquando Agis dixisset. Præsto tamen et Leotychidæ ipsi ab Heræa Arcades fuere, qui morientis jam Agidis verba renunciarunt. (9) Auxit inter Agesilaum et Leotychiden disceptationem Delphicum oraculum his illi versibus: editum:

(10) Hæc in Agesilaum dixisse Apollinem, contendebat Leotychides, quod altero ille pede claudicaret: at Agesilaus in Leotychiden retorquebat, quod non legitimus ab Agide esset genitus. Eam disceptationem Lacedæmonii ad oraculum, quum id arbitratu suo facere possent, non retulerunt tamen; auctoritatem scilicet Lysandri Aristocriti filii secuti, qui vehementer, ut (Agesilao) regnum decerneretur, contendebat.

CAPUT IX.

Agesilao regnante Lacedæmonii in Asiam contra Artaxerxem trajicere decernunt, et ceteras Græciæ civitates in societatem belli vocant — Agesilaus Aulidem devehitur, dein Lydiam invadit ac Persas prœlio vincit — Artaxerxes Timocratem in Græciam cum pecunia mittit, ut Græcos ad bellum contra Lacedæmonios suscipiendum sollicitet — Lacedæmonii bellum contra Thebanos decernunt — bellum Corinthiacum geritur et Agesilaus exercitum ex Asia reducit — Thebanos ad Coroneam vincit.

Regnum ubi adeptus est Agesilaus Archidami filius, classem Lacedæmoniis placuit in Asiam transmitti, qua bellum contra Artaxerxem Darii filium transportaretur. Cognoverant enim quum a ceteris civitatis principibus, tum inprimis a Lysandro, in bello adversus Athenienses non ab Artaxerxe, sed a Cyro se fuisse pecunia in naves adjutos. Agesilaus 139exercitum in Asiam traducere jussus ac terrestrium copiarum imperator declaratus dimisit legatos, qui Peloponnesi populos omnes, præter Argivos, Græcos item ceteros, qui extra Isthmum sunt, ad belli ejus societatem adhortarentur. (2) Corinthii quidem tunc, etsi nihil cupiebant impensius, quam ejus transmissionis esse participes, everso tamen repentina maris eluvione Jovis templo, cui apud ipsos Olympii cognomen fuit, tanquam prodigio perterrefacti, inviti illi quidem se domi continuere. Athenienses Peloponnesiaci belli calamitates reliquas et in primis pestilentiam causati, ex quibus ad pristinam fortunam vixdum redirent, re vero ipsa, quod nuncium acceperant, Cononem Timothei filium ad regem venisse, plane cessarunt. (3) Missus est etiam ad Thebanos Aristomenidas, quod et Agesilai maternus avus erat, et ipsis Thebanis minime alienus: siquidem eorum judicum unus fuerat, qui, expugnatis Platæensium muris eos, qui intus capti fuerant, occidendos censuerant. At illi non aliter, quam Athenienses, auxilia se missuros negarunt. Agesilaus statim domi habito delectu, sociorum auxiliis in unum contractis, classeque ædificata et instructa, Aulidem rem divinam Dianæ facturus venit, quod illinc Agamemnon etiam dea placata ad Trojam solvisset. (4) Se certe intelligebat beatioris, quam Agamemnon olim fuisset, civitatis regem esse, neque minus, quam olim ille, cunctæ Græciæ imperare. Quodsi Artaxerxem vinceret et Persarum opibus potiretur, multo majus et clarius facinus hoc videri posse sperabat, quam fuisse Priami regnum evertere. Rei divinæ operam dantem Thebani cum armis adorti accensa jam super aris. femora disjiciunt, ipsum e templo expellunt. (5) Hic ille etsi disturbatum sacrum, priusquam litatum esset, molestissime ferebat, in Asiam tamen transmisit ac Sardes primum appulit. Erat enim tunc inferioris Asiæ pars maxima Lydia, et in ea Sardes opibus et omni copiarum genere ceteras urbes longe anteibat et ejus, qui maritimam præfecturam obtinebat, satrapæ regia erat, uti Susa regis ipsius. (6) Congressus vero cum Tissapherne, Ioniæ satrapa, in Hermi campis vicit Persarum non modo equitatum, sed etiam peditatum, qui tanto tum numero erat collectus, ut post eum exercitum, quem Xerxes adversus Athenas duxit, et ante illum Darius contra Scythas, esset maximus. Agesilai itaque in bellicis rebus alacritatem admirati Lacedæmonii classis etiam imperium ei detulerunt. At ille quum studium curamque omnem ad res magnas terrestribus copiis gerendas contulisset, rebus navalibus Pisandrum uxoris suæ fratrem præfecit. (7) Verum quominus voti fieret compos, deorum nescio quis invidit. Ubi enim primum audivit Artaxerxes, Agesilaum, aliquot jam prœliis prospere factis, novos semper vincendo rerum progressus facere et ulteriora appetere, Tissaphernem apud se prius illustri gratia hominem, capitis damnatum, occidendum curat, eique successorem, qui oræ maritimæ præesset, Tithrausten mittit, hominem quum in 140rebus gerendis sollertem, tum vero odio in Lacedæmonios flagrantem. (8) Hic ut primum Sardes attigit, rationem excogitavit, per quam efficeret ut Lacedæmonii imperatorem suum cum exercitu ex Asia revocare cogerentur. Rhodium enim Timocratem cum pecunia in Græciam mittit, qui Græciæ populos ad bellum contra Lacedæmonios suscipiendum concitet. Qui pecuniam cepere, fuisse dicuntur ex Argivis Cylon et Sodamas: e Thebanis Androclides, Ismenias et Amphithemis. Ejus etiam largitionis participes Athenis fuere Cephalus et Epicrates: et simul e Corinthiis quotcunque cum Argivis faciebant, inprimis Polyanthes et Timolaus. (9) Sed qui belli aperte initium fecerunt, erant Locri ex Amphissa. Nam quum inter ipsos et Phocenses de agri finibus esset controversia, Thebanorum, et inprimis Ismeniæ, impulsu frumenta, appropinquante jam messis tempore, succiderunt et cum reliqua præda asportarunt. Excursiones etiam in Locrorum agrum Phocenses cum omnibus militum copiis populabundi fecere. (10) Quare Locri, adscitis in societatem Thebanis, vicissim Phocensium agros vastarunt. Jam Phocenses, missis Lacedæmonem legatis, Thebanos urgebant, docentes quæ passi ab iis essent. Horum commoti expostulationibus Spartani bellum in Thebanos sciverunt. Inter alia crimina et illud querebantur, quod per contumeliam in Agesilaum rei divinæ operam dantem Aulide impetum fecissent. (11) Cognito Lacedæmoniorum decreto Athenienses per legatos rogant Spartanos, armis abstineant, jure et disceptatione res repetant. At illi eam legationem infestis atque iratis animis acceptam statim remiserunt. Quæ deinde sunt consecuta, Lacedæmoniorum expeditio et Lysandri mors, exposuimus, quum de Pausaniæ rebus gestis ageremus. (12) Et sane bellum illud, quod est Corinthiacum appellatum, a Lacedæmoniorum in Bœotiam expeditione sumto initio, majores in dies et graviores habuit progressus. Atque hæc quidem causa Agesilaum perpulit, ut exercitum ex Asia reportaret. Quum itaque navibus ex Abydo Seston transmisisset, atque inde per Thraciam in Thessaliam contenderet, Thessali, ut eam a Thebanis gratiam inirent, viam ei intercludere conati sunt: quod pro veteri etiam cum Atheniensibus amicitia sibi faciendum putarunt. (13) At ille, fuso hostium equitatu, iter sibi per Thessaliam aperuit: ac mox Thebanis et eorum auxiliis ad Coroneam superatis, per Bœotios sibi viam fecit. Ipsi quidem Bœotii e prœlio in Minervæ templum cognomento Itoniæ confugerunt. Agesilaus vero, etsi vulnus in pugna acceperat, neutiquam sibi tamen in supplicibus violandis religionem contemnendam censuit.

Agesilaus denuo cum exercitu Corinthum venit, et Amyclæenses dimissi ad Hyacinthia celebranda ab Iphicrate opprimuntur in itinere — Agesilaus Ætolis opem fert — in Ægyptum trajicit et in itinere moritur — Archidamo regnante Phocenses Delphici Apollinis templum occupant et a Lacedæmoniis contra Thebanos adjuvantur — Archidamus Tarentinis auxilio proficiscitur et ibi in pugna interficitur — Agis, rex, contra Antipatrum pugnans occumbit — Laconici agri descriptio incipit a regione Scotitas dicta — de vico Caryæ dicto et Dianæ Caryatidis cultu — reliquiis Sellasiæ — Apollinis Pythaei signo in monte Thornace.

Non ita multo post Isthmicos ludos fecerunt Corinthiorum ii, qui domo eo nomine effugerant, quod Spartanorum partes secuti essent. Oppidani quidem tunc Agesilai metu intra urbem se continebant. At ubi ille castra movit Spartam rediturus, una cum Argivis et ipsi Isthmia agitarunt. Sed Corinthum rursus cum exercitu Agesilaus rediit: quod tamen Hyacinthia adventarent, Amyclæenses domum dimisit, quo ludos Apollini et Hyacintho patrio ritu facerent. Eam cohortem Athenienses Iphicrate duce in via adorti trucidarunt. (2) Agesilaus in Ætoliam deinde venit, Ætolis contra Acarnanas, a quibus bello premebantur, auxilium laturus: et Acarnanas quidem ipsos ab armis discedere coegit, quum jam parum tamen abesset quin et Calydonem et reliqua Ætolorum oppida expugnarent. Insequenti postea tempore in Ægyptum navigavit, ut eos armis persequeretur, qui ab Ægyptiorum rege defecerant. Ac multæ res præclare ab eo in Ægypto gestæ possunt commemorari. Erat tum jam senex Agesilaus: quare in itinere fatum ilum oppressit suum. Cadaver ejus in patriam reportatum Lacedæmonii majore multo, quam aliorum regum, sepulturæ et funeris honore decorarunt. (3) Archidamo deinde Agesilai filio regnante Phocenses Delphici Apollinis fanum occupaverunt. Ad bellum igitur contra Thebanos gerendum Phocensibus tum privatis pecuniis conducta auxilia venerunt, tum illis Lacedæmonii et Athenienses publico decreto auxilia misere: hi quidem veterum erga se meritorum recordatione adducti; Lacedæmonii vero, prætexentes et ipsi amicitiam Phocensium, sed revera, ut mea fert opinio, ob odium Thebanorum. At Theopompus, Damasistrati filius, Archidamum narravit ejus belli gerendi causa pecuniam accepisse; atque adeo Dinicham, Archidami uxorem, ab iis, qui rerum apud Phocenses potiebantur, corruptam muneribus Archidamum ad opem illis ferendam effecisse promtiorem. (4) Enimvero et sacram pecuniam cepisse et auxilio iis venisse, a quibus est orbis terræ clarissimum oraculum vastatum, nunquam ego in laude posuerim: at illud merito in Archidamo collaudarim, quod, quum Phocenses Delphorum militarem ætatem omnem trucidare, liberos et uxores in servitutem abducere, ipsam denique urbem funditus evertere in animo haberent, unus tam insignem est cladem deprecatus. (5) Idem postea in Italiam trajecit, quo tempore Tarentinos in bello contra finitimos barbaros auxiliis juvit. Ibi vero quum in pugna interfectus fuisset, quod sepulturæ honore caruerit, Apollinis, quem læserat, ira factum est. Hujus Archidami natu major filius Agis contra Macedonum regem Antipatrum pugnans occubuit. Minor Eudamidas rebus maxime pacatis 142Spartæ regnavit. Agidis vero Eudamidæ, et Eurydamidæ Agidis filiorum res gestas pridem persecuti sumus, quum in Sicyoniorum rebus nostra versaretur oratio.

6. Ab Hermis descendentibus locus occurrit quercetis condensus: Scotitas (quasi Tenebrius) ei nomen. Illud quidem non ab arborum continenti umbra, sed ab Jove cognomento Scotita, cujus templum a recta via ad lævam abest decem ferme stadia. In ipsa via paulo longius progressis ad lævam itidem ostendit se Herculis signum et tropæum. Erectum ab ipso esse proditum est memoriæ, quum Hippocoontem ejusque filios occidisset. (7) Tertium a recta via diverticulum ad dextram Caryas et ad Dianæ templum perducit: siquidem vicus ille Dianæ est et Nymphis sacer. Et Caryatidis Dianæ sub divo signum stat: quo in loco Lacedæmoniorum virgines anniversarium festum obeunt, patrioque ritu saltationem celebrant. Reversus in viam militarem et aliquantulum progressus Sellasiæ ruinas videas: quam victis Lacedæmoniis eorumque rege Cleomene Leonidæ filio captam et destructam ab Achæis ante scripsi. (8) In Thornace, quo hinc profectus non multo post pervenies, Pythaei Apollinis signum visitur, eadem figura, qua Amyclæum est, fictum; illud autem cujusmodi sit, suo loco exponam. Est autem Lacedæmoniis clarior multo et ipsa religione insignior Amyclæus ille Apollo: quare aurum illud omne, quod Apollini huic Pythaeo miserat dono Crœsus Lydorum rex, ad Amyclæi Apollinis signum exornandum transtulerunt.

CAPUT XI.

De urbe Sparta seu Lacedæmone — memorandis in foro Spartæ, ædibus senatorum et magistratuum in eo, senatu, Ephoris et Bidiæis — porticu Persica — templo Cæsaris et Augusti Imperatoris — Agia vate et Tisameno ejusque de quinque victoriis vaticinio — regione fori Choro dicta — reliquis templis, signis ac memorandis in foro.

A Thornace descendentibus urbs ipsa se ostendit, initio Sparta, posteris deinde temporibus etiam Lacedæmon nuncupata, quum antea regionis nomen hoc esset. Quod autem in Attica historia professus sum, me non omnia persecuturum, sed habito delectu ea duntaxat, quæ memoria digna visa essent, literis mandaturum: idem nunc mihi, antequam ad eorum quæ de Sparta dicenda sunt commemorationem aggrediar, profitendum: siquidem instituti operis initio e multis, quæ populi ipsi de se fama vulgarunt, ea mihi seligenda duxi, quæ maxime memoratu digna visa essent: cujus certe minime improbandi consilii, nihil profecto est, quamobrem fines transgrediar. (2) Apud Lacedæmonios, qui Spartam tenent, digna, quæ spectentur, sunt: forum primum; in eo curia, quo seniorum ordo ille convenit, quam ipsi Gerusiam (senatum) vocant: Ephororum deinde, et Nomophylacum (custodum legum) et qui Bidiæi appellantur, basilicæ. Ac Gerusia quidem consessus est, penes quem apud Lacedæmonios summa civilis administrationis est auctoritas, reliqui vero sunt magistratus. Ephori et Bidiæi sunt quini utrique. Atque inter hos 143Bidiæi quidem in Platanista tum alia tum epheborum certamina curant. Ephori autem gravioribus prosunt negotiis: atque hi de suo numero Eponymum, cujus nomine annus designatur, præbent, perinde atque apud Athenienses ex novem Archontibus unus est Eponymus. (3) In foro omnium est operum nobilissimum porticus ea, quam Persicam appellant, quod de Persarum manubiis est ædificata: insequentibus autem temporibus ad eam, quam nunc præ se fert, magnitudinem et ornamentorum speciem illam traduxerunt. Insistunt columnis et alii Persarum duces, et inter eos Mardonius Gobryæ filius, candido lapide facti. Est etiam illic statua Artemisiæ, Lygdamidis filiæ, Halicarnassi reginæ. Hanc aiunt ultro contra Græcos Xerxi auxilium tulisse, et præclara bellicæ virtutis navali ad Salamina prœlio documenta dedisse. (4) In eodem foro templa sunt, Cæsari alterum, ei nempe, qui primus apud Romanos solus imperare concupivit, et novam hanc constituit reipublicæ formam: alterum ejus filio Augusto dicatum, qui et imperium confirmavit, et quum dignitate tum opibus paternam gloriam facile superavit. Cognomen vero Augusti idem significat quod Græcorum lingua σεβαστός. (5) Ad Augusti templum ænea est Agiæ effigies. Agian hunc divinasse ferunt Lysandro, classe Atheniensium apud Ægospotamos esse potiturum, præter triremes decem: quæ e fuga se in Cyprum recepere, quum Lacedæmonii ceteras una cum militibus cepissent. Fuit Agias Agelochi filius, Tisameni nepos. (8) Tisameno patria Eleo, ex Iamidarum familia, oraculum redditum est, e quinque ipsum maxime illustribus certaminibus victorem discessurum. Sed enim, quum ab Olympicis ludis de quinquertio victus abiisset, quippe qui in duobus quidem Andrium Hieronymum (cursu scilicet et saltu) superasset, in lucta vero eidem succubuisset, intellexit oraculum, dari videlicet a numine in quinque certaminibus bellicis victoriam sibi obtinere vaticinanti. (7) Lacedæmonii enimvero, quibus ignotum non erat, quid ex oraculo Tisameno promissum fuisset, homini persuadent, ad se ex Elide migret, et in vaticinando Spartanorum reipublicæ operam navet. Id quum ille fecisset, prœliorum quinque ei victoriam acceptam Spartani retulerunt. Primum fuit ad Platæas contra Persas: alterum in Tegea, quum adversum Tegeatas et Argivos pugnatum est a Lacedæmoniis: tertium in Dipæensibus, quo tempore Arcades omnes, Mantineensibus exceptis, signa cum Lacedæmoniis contulerunt. Sunt autem Dipæenses Arcadum in Mænalia civitas. (8) Jam vero quartum ejusdem auspiciis factum est prœlium contra eos Helotas, qui in Ithomen secesserant. Ipsi quidem Helotæ non universi defecerant, sed Messenici tantum, qui se a priscis Helotis sejunxerant. Verum non multo post etiam quæ huc pertinent, exponam. Tunc quidem Lacedæmonii eos, a quibus facta fuerat defectio, Delphici Apollinis oraculo et Tisameni monitis adducti, icto cum illis foedere, incolumes dimisere. Postremo quintam victoriam prædixit Tisamenus, quum ad Tanagram Lacedæmonii cum Argivis et Atheniensibus conflixerunt. (9) Hæc de Tisameno audita habeo. Spartanis in foro Pythaei Apollinis, Dianæ et 144Latonæ signa sunt. Chorus autem tota ea fori pars dicitur ob eam causam, quod gymnicis ludis, quos Gymnopædias nominant (quod festum, si ullum aliud, magno studio celebrant) puberes Apollini choros agitant. Non longe Telluris ædes et Agoræi (Forensis) Jovis: Agorææ item Minervæ et Neptuni, quem cognominant Asphalium (quasi Tuentem). Apollinis aliud ibidem est et Junonis. (10) Visitur et Spartanorum populi virili habitu signum ingenti magnitudine. Est item apud Lacedæmonios Parcarum fanum: cui proximum est Orestis Agamemnonis filii sepulcrum. Tegea enim huc deportata Orestis ossa oraculi jussu eo in loco sepeliere. Prope Orestis sepulcrum est Polydori regis Alcamenis filii effigies: cui præ cunctis regibus aliis tantum honoris Lacedæmonii tribuerunt, ut, quæ publice obsignari necesse sit, ea Polydori imagine magistratus obsignent. (11) Est ibidem Agoræus Mercurius Bacchum infantem portans. Sunt ibidem archiva, quæ Ephorea nominant. In iis est Epimenidis Cretensis monumentum, et Apharei Perieris filii. Veriora autem existimo, quæ a Lacedæmoniis, quam quæ ab Argivis de Epimenide commemorantur. Quo in loco Parcæ sunt, * et Lacedæmoniis. Est etiam Hospitalis Juppiter et Hospitalis Minerva.

CAPUT XII.

De via Aphetais dicta — Icarii et Danai cursus certamine filiarum procis proposito — domo Polydori Booneta dicta — templo et signo Dianæ Celeutheæ et memorandis herois — luco Neptuni Tænarii, Dianæ signo et regione Hellenium dicta — Talthybii monumento — aliis memorandis sepulcris et templis etc. in hac urbis regione — Sciade, ubi conciones habentur — signis Jovis et Veneris Olympiæ.

E foro quum discedas per eam viam, cui nomen Aphetæ, ad eum locum venias, quæ Booneta nuncupant. Res postulare videtur, ut, quare fuerit via ita appellata, prius exponam. Icarium aiunt Penelopes patrem cursus certamen procis proposuisse. In iis ludis Ulyssem victorem fuisse, dubitari nihil potest. Missi vero in curriculum dicuntur per Aphetaidem (Demissoriam) viam. (2) Icarium quidem ipsum cursorios istos ludos exemplo Danai celebrasse crediderim: siquidem Danaus, quum nancisci non posset qui ipsius filias ducerent pollutas, dimisit qui nunciarent sine sponsalibus se daturum cujus cuique maxime esset forma complacita. Verum quum non sane multi convenissent, cursus certamine proposito, ei, qui ceteros prævenisset, quam ille maluisset, secundo alteram, eodemque modo ceteras usque ad extremum locavit. Jam vero quæ viros nactæ non essent, exspectare jubebat usquedum novi proci in cursus certamen descenderent. (3) In hac ipsa via (uti jam dictum est) sunt apud Lacedæmonios quæ Booneta (quasi dicas Bubus empta) vocantur. Domus ea fuit olim Polydori regis: quæ, eo mortuo, de ejus uxore empta est. Boves pretium fuere. Nondum enim tunc erat nummus argento aurove signatus: sed priscus fuit mos, uti sibi, quæ quisque vellet, per commutationem, bubus, servitiis, rudi argento et auro ultro citroque datis et acceptis, compararet. (4) Quin hodieque ab Indis referunt qui ad ea 145loca navigarunt, pro Græcorum, quæ illuc comportatæ fuerint, rebus reponi Indicas merces, nummum vero illos plane ignorare, etsi abundat regio ipsorum auro et ære. Supra Bidiæorum archivum Minervæ ædes est. In ea dedicasse Ulysses dicitur deæ signum, et Celeutheam appellasse, victis cursu Penelopes procis. Ternas vero ille ædes Celeutheæ diversis locis dedicavit. (5) In ulteriore Aphetaidis parte sacella sunt: Iopis, qui vixisse videtur circa Lelegis vel Myletis tempora: item Amphiarai Œclis filii, quod Tyndari filium ei velut patrueli fecisse existimant: ipsius etiam Lelegis. Nec procul hinc templum Neptuni [Tænarii]; Tænarium nuncupant. Nec multo longius Minervæ signum, quod dedicatum ferunt ab iis, qui in Italiam et Tarentum in coloniam deducti sunt. (6) Vicum vero eum, quod Hellenium appellant, ex eo nominatum tradunt, quod in eo loco, quo tempore Xerxes in Europam trajecit, eæ Græcorum civitates, quæ contra illum arma ceperunt, qua maxime ratione obsisterent, consultarunt. Alii vero duces eos, qui Menelaum ad Trojam secuti sunt, ibi memorant de tota transmissionis ratione deque Helenæ raptu in Paride vindicando consilia inisse. (7) Prope Hellenium Talthybii monumentum ostenditur. Monstrant et Ægienses in Achivis monumentum in foro, quod esse Talthybii affirmant. Et Talthybius quidem iram ob violatos Darii caduceatores, qui terram et aquam petitum venerant, in Lacedæmonios publico, in Athenienses privato malo exercuit, quum male scilicet Miltiadæ Cimonis filii domum multasset, quod is auctor Atheniensibus fuisset, ut caduceatores, qui in Atticam venerant, interficerentur. (8) Est etiam Lacedæmoniis Acritæ Apollinis ara: est item Telluris ædes, Gaseptum nomine. Supraque eam dicatus est Apollo Maleatas. In extrema Aphetaide jam prope muros est Dictynnæ ædes et regia sepulcra eorum, qui sunt Eurypontidæ nuncupati. Proximum Hellenio est Arsinoes templum, Leucippi filiæ, Pollucis et Castoris uxorum sororis. Qua vero in parte sunt, quæ Phruria (Custodum castella) appellantur, Dianæ delubrum, pauloque longius progressus monumentum videas, quod iis erectum est vatibus, qui ex Elide venerunt et Iamidæ sunt appellati. (9) Maronis præterea et Alphei templum, quorum virtus in prœlio Lacedæmoniorum ad Thermopylas post Leonidam maxime enituit. Tropæi vero Jovis ædem fecerunt Dores, bello superatis quum aliis Achæis, qui tunc Laconicum solum tenebant, tum ipsis etiam Amyclæensibus. Magnæ quidem Matris fanum præcipua colitur religione. Post ipsum Hippolyti Thesei filii, et Aulonis Arcadis, Tlesimenis filii, sunt sacella. Hunc Tlesimenem Parthenopæi 146Melanionis filii fratrem nonnulli, filium alii fuisse dixerunt. (10) Alter est foro exitus, circa quem locum ædificata est, quæ Scias vocatur, in quo hac ipsa etiam ætate conciones habent. Hanc Sciadem opus esse memorant Theodori Samii, qui et ferrum fundere primus docuit et ex eo signa fingere. Eodem in loco Timothei Milesii citharam suspenderunt Lacedæmonii, quum ei multam eo crimine irrogassent, quod septem veterum nervis quattuor ipse in citharæ cantu addidisset. (11) Adjuncto Sciadi ædes est rotunda, in qua Jovis et Veneris signa cognomento Olympiorum posita sunt. Eam ædem erexisse ferunt Epimenidem, de quo quæ ab Argivis memorantur, neutiquam ipsi comprobant, nempe qui neque cum Gnosiis bellum unquam se gessisse dicant.

CAPUT XIII.

De memorandis prope Sciadem: templo Proserpinæ Sospitæ et Carneo domestico dicto — Apolline Carneo — signo Aphetæ et aris deorum Ambuliorum — templis Jovis Coloniatæ et Euanemi ac Pleuronis heroo — templis Junonis Argivæ et Hyperchiriæ ac signo Junonis Veneris — Hetœmocle et Hipposthene.

Prope est Cynortæ Amyclæ filii sepulcrum; Castoris etiam monumentum, ad quod ædes quoque condita est. Quadragesimo enim post pugnam adversus Idan et Lynceum anno Tyndarei filii, nihilo omnino maturius, in deos relatos asserunt. Monstratur ad Sciadem Idæ etiam et Lyncei sepulcrum. Verisimilius tamen traditur, illos in Messenia, non autem hoc in loco sepultos. (2) Verum magnitudo calamitatum et diuturnitas temporis, quo extra Peloponnesum Messenii exularunt, effecit ut multa antiquitatis monumenta reversis essent prorsus ignota: quumque illi hæc ignorent, controversari de hisce licet quibuslibet. Jam vero contra Olympiæ Veneris ædes est Sospitæ Proserpinæ, quam Thracem Orpheum condidisse ferunt; alii Abarin eum, qui venit ex Hyperboreis. (3) At Carneus, quem appellant cognomento Domesticum, coli est cœptus apud Spartanos, antequam Heraclidæ redirent, et cum sacris constitutus in Crii, Theoclis filii, vatis domo. Quum enim hujus Crii filiam offendissent Dorum speculatores, ut forte aquam haustum ibat, cum ea in colloquium venerunt: moxque quum ad Crium venissent, ab eo capiendæ Spartæ rationem didicerunt. (4) Habuit quidem Carnei Apollinis religio, quæ apud Dores universos obtinuit, a Carno originem: qui patria fuit Acarnan, ab Apolline vero divinandi artem accepit. Hunc enim Carnum quum interfecisset Hippotes Phylantis filius, iratus Apollo Dorum castra male mulctavit. Quumque Hippotes ob eam cædem exulatum profugisset, Dores Acarnanem vatem ex eo tempore statuerunt sacris et cæremoniis placandum. Sed enim hic prædictus Apollo Carneus Lacedæmoniis non est ille Carneus cognomento Domesticus, verum Carneus cognomento Domesticus est is, qui in Crii vatis ædibus colebatur, quum Achæi adhuc Spartam tenerent. (5) Praxilla quidem versibus prodidit, Europæ filium Carneum fuisse, educatum vero ab Apolline et Latona. Alius etiam de cognominis hujus causa sermo vulgatus est: cornos a Græcis in Ida Trojæ monte ex 147Apollinis luco ad Durium equum fabricandum excisas quumque dei numen læsum scirent, ad ejus iram leniendam sacra instituisse, et ab arboris nomine χρανεἱᾳ, litera ρ transposita ex prisca quadam consuetudine, Carneum Apollinem nuncupasse. (6) Non longe a Carneo est signum, quod Aphetæi dicitur: a quo loco in cursum missos e carceribus tradunt Penelopes procos. Prope vicus est, in quo aliquot sunt porticus forma quadrata, ubi priscis temporibus scruta venibant. Proxima ara est Jovis Ambulii, Minervæ Ambuliæ, Castorum item Ambuliorum. (7) E regione est locus, quæ Colona dicitur, et Bacchi Colonatæ ædes. Juxta eam lucus est illi heroi sacer, quem viæ ducem Baccho Spartam contendenti fuisse perhibent. Heroi huic prius, quam deo ipsi, sacra faciunt Dionysiades et Leucippides. Feminis vero aliis undecim, quæ et ipsæ nominantur Dionysiades, cursus certamen proponunt: quod ex Delphico quodam responso facere jussi sunt. (8) Non longe a Bacchi templo est Jovis ædes Euanemi. Ad ejus dexteram est Pleuronis sacellum. Fuit Tyndarei filiis maternum genus a Pleurone. Thestium etenim Ledæ patrem Areus (Asius?) carminibus prodidit Agenore Pleuronis filio genitum. Ab eo sacello non longe abest tumulus, in quo est Junonis Argivæ ædes. Dedicatam aiunt ab Eurydice Lacedæmonis filia, Acrisii Abantis filii uxore. Hyperchiriæ vero Junonis delubrum ex oraculo ædificatum, quum agrum Eurotas late diluisset. Operis antiqui signum ligneum Veneris Junonis appellant. (9) Ad eam pro filiarum nuptiis sacra facere matres solenne est. In via tumuli, quæ dextrorsum fert, Hetœmoclis (Etymoclis?) est effigies. Huic et ejus patri Hippostheni evenit ut victores de lucta in Olympicis ludis declararentur, ad palmam undecimam uterque: una tamen victoria fuit pater filio superior.

CAPUT XIV.

De memorandis in via a foro solis occasum versus, theatro ac Pausaniæ et Leonidæ sepulcris — regione Theomelida dicta et memorandis ad eam — Anchione — templo Thetidis — Cerere Chthonia — loco Dromo dicto et memorandis ad eum — templo Æsculapii Agnitæ, et Dioscurorum Apheteriorum signis — de loco Platanista dicto et certaminibus epheborum ibi institutis — Phœbæo et sacris, quæ ibi sunt.

E foro in eam partem, quæ ad solis occasum est, contendentibus ostendit se Brasidæ Tellidis filii cenotaphium. Prope abest theatrum e candido lapide erectum, insigni valde et spectando opere. Ex adverso theatri est Pausaniæ, qui Platæensi prœlio prætor fuit, sepulcrum; et ei proximum Leonidæ. Ad ea quotannis orationes habentur, et ludi fiunt, in quibus est solis certandi locus Spartanis. Et Leonidæ quidem ossa quadraginta post ejus cædem annis a Pausania e Thermopylis deportata * * Erecta etiam pila est, in qua nomina incisa sunt, et paterna item nomina eorum, qui ad Thermopylas Persarum impetum sustinuerunt. (2) Est Spartæ etiam vicus, qui Theomelidæ dicitur. In eo sepulcra regum sunt, qui Agiadæ appellantur; et proxime, quæ Lesche Crotanorum dicitur. Sunt 148autem Crotani Pitanatarum tribus pars. Haud procul ab hac Lesche est Æsculapii templum, quod In Agiadarum dicitur. Paulo hinc longius Tænari visitur monumentum; a quo promontorium in mare prominens appellatum fama vulgavit. Deorum ibidem sunt ædes, Neptuni Hippocurii et Dianæ Æginææ. Verum si ad Leschen pedem referas, ad Issoriæ Dianæ templum venias. Eandem vero et Limnæam vocant. Non est illa quidem Diana, sed Britomartis Cretensium; cujus est a me facta mentio, qua in parte res Æginetarum exposui. (3) Proxime ea monumenta, quæ Ægiadis posita sunt, pilam aspicias, in qua inscriptæ sunt quas de cursu tulit palmas Chionis vir Lacedæmonius, tum aliæ, tum vero Olympicæ, quæ septem numerantur, de stadio scilicet, quattuor, reliquæ de iterato curriculo. At cum scuto currere, peractis jam prope ludis, nondum invaluerat. Hunc Chionin cum Batto Theræo classe profectum coloniam Cyrenen deduxisse eique in ejiciendis finitimis Libybus socium fuisse tradunt. (4) Thetidis vero templum hanc memorant erigendi causam fuisse. Quum armis ulciscerentur Messeniorum defectionem, regem suum Anaxandrum in hostilem agrum invasisse et multas inde feminas, et inter eas Cleo, quæ Thetidis fuit sacerdos, in servitutem adduxisse: eam Cleo Anaxandri uxorem Læandridem [s. Leandridem] a viro poposcisse: quumque signum illam ligneum habere deæ comperisset, templum illi dedicasse quodam monitam somnio. Signum quidem ipsum Thetidis in operto diligenter et religiose servant. (5) At Cererem Chthoniam (Terrestrem s. Inferam) colere se accepta ab Orpheo religione affirmant. Ego hujus deæ cultum ab Hermionensibus sumtum arbitror, apud quos Chthoniæ Cereris nobile visitur fanum. Est apud eosdem Lacedæmonios recentissimum Serapidis delubrum; et fanum Jovis cognomento Olympii. (6) Est apud eosdem Dromus (curriculum) dictus: qui locus mea quoque ætate adolescentibus ad cursus meditationes est attributus. Dromum ab ea parte, in qua est Agiadarum sepulcrum, ingressis ad lævam Eumedis monumentum se ostendit. Fuit et hic Eumedes unus de Hippocoontis filiis. Est ibi etiam pervetus Herculis signum, ad quod sacra Sphærei faciunt. Sic enim appellantur apud Spartanos, qui, quum ex ephebis excesserint, inter viros jam censeri cœpti fuerint. Sunt in ipso Dromo gymnasia, quorum alterum fuit a Spartano Eurycle dedicatum. Extra Dromum prope Herculis signum domus est, nunc privati hominis, olim Menelai. Paulo longius a Dromo progressus templa videas Castorum, Gratiarum, Ilithyiæ, Apollinis Carnei et Dianæ Hegemones. (7) Ad dexteram Dromi Agnitæ templum est. Æsculapii hoc est cognomentum, quod simulacrum ejus ex agno erat: agnus vero vitex est e viminum genere perinde ut rhamnus. Non longe ab Æsculapii tropæum exstat, quod a Polluce de Lynceo victo erectum memorant. Id ipsum facile eorum mihi opinionem probat, qui Apharei filios negant Spartæ 149sepultos. Circa ipsa Dromi principia Castores sunt Apheterii. Paululum progressis offert se Alconis sacellum. Hunc Alconem Hippocoontis dicunt filium fuisse. Proxime est Neptuni templum, quem Domatitam cognomine appellant. (8) Vicina regiuncula ab arboribus appellata Platanistas: proceris enim platanis condensa est. Campus is, in quo suas committunt ephebi pugnas, euripo circumquaque, non aliter quam mari insula, cingitur. Ad eum per pontes aditus patent. In eorum pontium parte altera est Herculis signum, in altera vero Lycurgi effigies: leges siquidem Lycurgus tulit quum ad universam rempublicam pertinentes, tum etiam ad epheborum exercitationes et pugnas. (9) Atqui et alia quædam ex vetere instituto ephebi faciunt. Ante pugnam enim sacrificant in Phœbæo. Est autem Phœbæum extra urbem situm, non procul a Therapne. Eo in loco utraque epheborum classis caninum catulum Enyalio mactant, fortissimo scilicet deorum victimam ex eo animalium genere illi acceptam existimantes, quod mansuetis omnibus fortitudine præstat. Catulos quidem caninos haud scio an alii Græcorum ulli immolare soleant præter Colophonios. Mactant etenim et Colophonii deæ, quam Enodion appellant, nigrum catulum. Fiunt autem quum apud ipsos Colophonios, tum Lacedæmone inter ephebos nocturna de more sacra. (10) Iidem ephebi ad pugnam in illis sacris committunt apros cicures duos. Solet vero usu evenire ut, utrius classis aper victor discesserit, ea ut plurimum in Platanista palmam auferat. Hæc ab illis in Phœbæo peraguntur. Postero vero die paulo ante meridiem transeunt pueri per pontes in eum locum, quem euripo circumdatum diximus. Nocte superiore, qua aditus parte alterutrum agmen ingrediatur, sorti permittitur. Ita pugnant, ut infestis manibus et calcibus insultent, morsibus etiam corpora fœdent, et oculos hi vicissim eruant. Ac bini quidem ad hunc modum congrediuntur: sed totis etiam agminibus impressionem faciunt, atque una acies alteram in aquam detrudere omni nisu contendit.

CAPUT XV.

De Cyniscæ heroo ad Platanistam — aliis herois, fonte Dorcea, Sebrio vico et Alcmanis poetæ monumento — templo Helenæ et Herculis ejusque odii in Hippocoontis domum causis — memorandis in viis a Dromo ducentibus, templo Minervæ Axiopœnæ — Hipposthenis luctatoris templo, et Martis signo compedibus vincto — lesche, Pœcile dicta, et memorandis ad eam — Junonis Ægophagæ et Neptuni Genethlii templo — Veneris Morphûs dictæ templo, ejusque signo compedibus vincto.

Ad Platanistam est etiam Cyniscæ Archidami regis filiæ sacellum. Ea prima feminarum omnium equos alere instituit et prima ludis Olympicis de quadrigis palmam meruit. A tergo porticus, quæ prope Platanistam erecta est, sacella sunt Alcimi et Enaræphori: neque magno intervallo Dorcei; supraque hoc Sebri. Filios eos fuisse aiunt Hippocoontis. (2) A Dorceo quidem proximum sacello fontem Dorceam nuncupant: a Sebro Sebrium vicum. Ad Sebrii dexteram est Alcmanis tumulus, cui in canticis pangendis nihil gratiæ detrivit Laconica lingua, cujus alioqui 150voces perexiguam auribus afferunt suavitatem. (3) Sunt ibi Helenæ etiam et Herculis ædes: illa prope Alcmanis sepulcrum: hæc sub ipsis urbis muris, in qua est Herculis armati signum. Esse eo habitu Herculem aiunt propter pugnam cum Hippocoonte et ejus liberis. Et Herculi quidem odii causam in Hippocoontis domum exstitisse, quod quum, ut de Iphiti cæde purgaretur, Spartam venisset, indignum illi putarint quem voti compotem facerent. (4) Aliud præterea, quod ad arma rem deduxit, fuit hujusmodi. Œonus, Herculis consobrinus, Licymnii Alcmenæ fratris filius, quum adolescentulus adhuc esset, cum Hercule Spartam venit: quumque visendæ urbis causa obambulans ad Hippocoontis ædes forte accessisset, in eum canis domus custos invasit: at Œonus lapide canem percussit. Hippocoontis filii cursim egressi puerum fustibus conficiunt. (5) Ea res Herculem vehementer commovit. Subito itaque animi impetu impulsus Hippocoontis filios est armis adortus. Verum in ea dimicatione vulnere accepto se clam subduxit. Posterius vero cum copiis Spartam ingressus, patre et filio male mulctatis, probe Œoni cædem ultus est. Et Œoni quidem monumentum juxta Herculis templum visitur. (6) E Dromo ad solis ortum progressus ad dexteram in diverticulum venias, in quo Minervæ Axiopœnæ cognomento ædes est. Dedicasse Herculem ferunt, quum Hippocoontem et ejus liberos pro iis, quibus lacessitus fuerat, injuriis satis ultus esset. Cognomen Axiopœnæ (condignas pœnas sumentis) inde ductum, quod hominum supplicia veteres pœnas appellarunt. Est ejusdem Minervæ ædes altera in via, quæ e Dromo ad lævam fert. Dicatam tradunt a Thera Autesionis filio, Tisameni nepote, pronepote Thersandri, quo tempore coloniam deduxit in eam insulam, quæ de ipsius nunc nomine Thera nuncupatur, priscis vero temporibus Calliste fuit. (7) Proximum Hipposthenis templum, qui multas illas de lucta palmas tulit. Ei oraculi monitu divinos habent honores, Neptuno eos haberi censentes. Ex adverso hujus templi visitur prisci operis signum Enyalii in compedibus. Eadem vero est ratio in hoc simulacro Lacedæmoniis, quæ Atheniensibus in ea Victoria, quam Involucrem appellant. Hi enim vinculis impeditum a se nunquam Martem aufugiturum: illi semper mansuram secum, quæ pinnis careat, Victoriam interpretantur. Has secuta rationes urbs utraque, quo diximus habitu, signa statuit. (8) Est præterea Spartæ lesche quam Pœcilen (Variam) nuncupant: et proxima illi sacella Cadmi Agenoris filii et Œolyci Theræ filii posterorum, atque Ægei Œolyci filii. Fecisse vero illa memorant Mæsin, Læan et Europan: quos Hyræi filios, Ægei nepotes fuisse ferunt. Iidem et Amphilocho sacellum fecere, quod horum atavus major Tisamenus matre ortus est Demonassa 151Amphilochi sorore. (9) Soli e Græcis omnibus Lacedæmonii solenne habent, Junonem colere quam Ægophagam (quasi Caprivoram) nominant, eidemque capræ immolare. Herculem quidem produnt templum dedicasse et deæ capras mactasse primum, quod contra Hippocoontis filios pugnanti nihil Juno adversi objecerit, quum proinde atque in aliis certaminibus contra pugnaturam putasset. Capris vero fecisse, quod alius generis victimæ non suppeterent. (10) Non procul a theatro ædes est Neptuni Genethlii (Natalitii) et sacella Cleodæi Hylli filii et Œbali. De Æsculapii fanis nobilissimum res apud Lacedæmonios ad Booneta: ad cujus lævam Telecli sacellum. De hoc etiam post agam, quum ad Messeniorum res oratio pervenerit. Non longe progressis collis est non utique magnus. In eo pervetus ædes et ex ligno signum armatæ Veneris. Unum hoc ex omnibus, quæ viderim, templis alteram habet superstructam ædem, tanquam tabulatum alterum, quæ est Morphûs. (11) Veneris hoc est cognomen. Sedens ea conspicitur cum galericulo et compedibus. Addidisse aiunt Tyndareum compedes, quo innueret vinculorum similitudine, quam firma esse fide erga viros suos feminas oporteret. Nam deam ulcisci voluisse Tyndareum compedibus (sunt enim qui hoc etiam memoriæ prodiderint) exprobrantem illi filiarum adulteria, ut credam, adduci non possum. Quam enim ridiculum, si putasset facta e cedro effigie et imposito Veneris nomine, pœnas ab dea expeti posse!

CAPUT XVI.

De templo ac signis Hilairæ et Phœbes, earumque sacerdotibus, quæ Leucippides dicuntur — ovo, quod Leda peperit, ibi servato, atque ædificio Chitone — domo Tyndarei filiorum — herois nonnullis et Herculis lucta cum Eryce — Lycurgi legislatoris templo et sepulcris quibusdam — vico Limnæo, templo Dianæ Orthiæ ac signo Dianæ Tauricæ — Dianæ cultu sanguineo et puberum Lacedæmoniorum flagellatione.

Proxime est Hilairæ et Phœbes delubrum. Eas Apollinis fuisse filias Cypriorum carminum auctor scriptum reliquit. Sacerdotes earum sunt virgines, quæ eodem, quo deæ, nomine Leucippides appellantur. Et alterum quidem signorum quum e sacris virginibus una exornandum suscepisset, pro vetere facie reposuit aliam, eo artificio factam, quo nunc simulacra fieri solent. Idem vero factura etiam in altero, per visum in quiete deterrita. est. E templi lacunari pendet ovum tæniis religatum: illud esse memorant, quod Leda peperit. (2). Texunt ei, qui Amyclis est, Apollini quotannis mulieres tunicam: et domum, in qua texunt, Chitonem (Tunicam) appellant. Prope domus est, quam initio inhabitasse tradunt Tyndarei filios. Interjecto dein tempore, eam Spartanus comparavit Phormio. Ad hunc hospitum ornatu Castores venisse dicuntur; ac e Cyrene se venire simulantes rogasse, ut hospitio se acciperet: eam vero sibi cellam depoposcisse, qua maxime delectabantur, dum inter homines ætatem agerent: (3) At illum, in quam mallent ædium partem, divertere eos jussisse, cellam illam unam excepisse, quod filia virgo 152in ea habitaret. Postero die et virginem et ejus famulatum omnem evanuisse. In cubiculo tantum signa Castorum, et mensam, ac super ea laserpitii fruticem repererunt. Hæc ita evenisse memorant. (4) A Chitone fere ad portas eunti sacellum est Chilonis, sapientiæ nomine clari hominis: et ** ri Atheniensis, unius de illis, qui cum Dorieo Anaxandridæ filio in Siciliensem coloniam classe trajecerunt. Deducendæ vero coloniæ ea fuit causa, quod Erycinum agrum ad Herculis posteros, non ad eos, a quibus tenebatur, barbaros, pertinere putabant. Herculem enim aiunt cum Eryce luctatum, propositis certaminis conditionibus, ut, si ipse vicisset, Erycis regione potiretur, sin victus esset, Geryonæ boves illi concederet: (5) eas enim tum præ se agebat Hercules: quumque in Siciliam tranassent, ad Eleum Cyphum (scypho secundum fabulam?) transiit etiam ipse, ut eas repeteret. Has igitur boves, Hercule victo, Eryx abducere poterat. Verum non eadem, qua Herculem, multo post Dorieum Anaxandridæ filium dii sunt benevolentia prosecuti. Erycem enim Hercules occidit, Dorieus ab Egestanis est cum exercitu prope ad internecionem deletus. (6) Lycurgo etiam legum suarum latori tanquam deo templum Lacedæmonii erexerunt. Est in postica templi parte Eucosmi Lycurgi filii sepulcrum, juxta aram Lathriæ et Anaxandræ. Fuerunt hæ sorores geminæ, quas uxores duxere Aristodemi filii, quum ipsi itidem gemini essent, Thersandri filiæ, neptes Agamedidæ, qui regnavit in Cleestonæis (Cleonæis?), quique ex Ctesippo Herculis abnepote genitus est. Ex adverso templi monumentum est Theopompi Nicandri filii: Eurybiadæ etiam ejus, qui Lacedæmoniorum triremibus præfuit, quum ad Artemisium et Salaminem classe cum Persis pugnatum est. Proximum his Astrabaci (sic enim appellatur) sacellum. (7) At vicus is, quod Limnæum dicitur, Orthiæ Dianæ sacer est. Deæ ligneum signum aiunt id esse, quod olim e Taurica Orestes et Iphigenia sustulerunt. Deportatum illud intra fines suos Lacedæmonii affirmant, quippe qui et regem suum agnoscunt Oresten. Atque id mea sententia multo est probabilius, quam quod Athenienses vulgarunt. Qua enim de causa Braurone signum illud reliquisset Iphigenia? vel quum mœnibus excedere pararent Athenienses, cur et ipsam in naves non imposuissent? (8) Ceterum adhuc adeo illustre est Tauricæ Dianæ nomen, ut Cappadoces Euxini accolæ penes se deæ signum esse contendant, et Lydi etiam illi, apud quos Anæitidis Dianæ fanum est, illud sibi vindicare studeant. Athenienses enimvero commiserunt, Persis ut prædæ esset: quod enim Braurone fuit, Susa prius asportatum, Seleuci deinde concessu hac ætate habent Laodicenses e Syria. (9) Et Dianæ quidem Orthiæ signum, quod apud Lacedæmonios est, esse illud ipsum, quod barbaris ademptum est, satis perspicua sunt indicia. Primum 153quod Astrabacus et Alopecus Irbi filii, Amphisthenis nepotes, pronepotes Amphiclis, Agidis abnepotes, simulacro reperto statim mente capti sunt. Deinde, quod Limnatæ in Spartanis et Cynosurenses, quique ex Mesoa et Pitane erant, dum sacrum deæ facerent, ad jurgium et rixam, mox etiam ad cædes conversi sunt: quumque ad ipsam aram multi occubuissent, reliquos exorta morbi vis absumsit. (10) Inde oraculum acceptum est, aram eam humano sanguine aspergi oportere. Quare quum ante sorte duceretur immolandus, sacri ritum Lycurgus ad puberum plagas transtulit. Quo fit ut hoc etiam ritu nihilo fere minus sanguine humano ara imbuatur. Sacris præest femina. Ea tantisper, dum cæduntur pueri, signum præfert, (11) quod est alioqui propter brevitatem levissimum: verum si, quibus cædendi negotium datum est, cum quopiam eorum qui cæduntur epheborum, vel ob speciem, vel ob natalium claritatem, agant parcius, tunc eousque signum aiunt grave fieri, ut sacerdos illud sustinere nequeat. Quod ubi animadvertit, in cædentes scilicet causam confert, seque eorum culpa queritur onere opprimi. Adeo est ei signo e Taurico sacrorum ritu tralatitium, hominum sanguine lætari. Eandem deam non Orthiam modo, sed Lygodesmam (lygo vinctam) etiam nominant, quod in lygorum (viticis id genus) fruticeto reperta sit. Sic erat autem vitice undecunque involuta, ut nihil a recto statu declinaret (unde Orthiæ nomen inditum).

CAPUT XVII.

De templo Ilithyiæ — arce Lacedæmoniorum — templo Minervæ Poliuchi seu Chalciœci ejusque signo in arce — templo Minervæ Erganes ibidem, ac Jovis Cosmetæ — Musarum et Veneris Areæ templis — Jovis antiquissimo signo æneo — Pausaniæ binis signis, ejus proditione ac Cleonices cæde ab eo facta.

Non longe ab Orthiæ abest Ilithyiæ (Lucinæ) templum: ædificatum illud et Lucinam pro dea coli cœptam ex oraculo Delphico memorant. (2) Lacedæmonii arcem in excelso exstructam loco, uti Cadmeam Thebani aut Argivi Larisam, non habent: sed quum in urbe multi sint colles, eorum eminentissimum arcem appellant. (2) In eo Minervæ ædes est, cui Poliuchos (Urbis præses) et Chalciœcos (æneum templum habens) eidem cognomen. Ejus ædificationem Tyndareus, ut ferunt, est orsus: eoque mortuo ejus liberi opus ad fastigium perducere aggressi sunt, destinatis in eam exædificationem Aphidnæorum manubiis: verum illis quoque deficientibus, multis post annis Lacedæmonii et Minervæ delubrum et ejusdem deæ signum ex ære fecerunt. Opifex fuit Gitiadas, homo indigena. Is et alia cantica fecit Doricis modis, et in ipsam deam hymnum. (3) Expressæ in ære sunt multæ de Herculis ærumnis, multi etiam ejusdem herois voluntarii et feliciter quidem suscepti labores: Castorum quum alia facta, tum vero Leucippi filiarum raptus: Vulcanus matrem e vinculis eximens (expositum est a me, qualia hæc fuisse dicantur, in eo, qui de Atticis rebus est, libro): Perseo etiam in Libyam contra Medusam moventi dant Nymphæ cassidem ac talaria, quibus in sublime feratur. Elaborata sunt etiam quæ ad Minervæ natales pertinent, porro Amphitrite et Neptunus: quæ 154mihi amplissima et spectatu cumprimis digna esse videbantur. (4) Est ibidem etiam aliud Minervæ templum Erganes. In porticu ea, quæ in meridiem excurrit, delubrum est Jovis Cosmetæ cognomento, et ante ipsum Tyndarei monumentum: at quæ in occasum procedit porticus, habet aquilas duas, quibus Victoriæ singulæ vehuntur, Lysandri donum cum duplicis victoriæ monumentis, de victo scilicet Antiocho, Alcibiadis gubernatore, et oppressis Atheniensium triremibus apud Ephesum; tum vero eorundem Atheniensium classe ad Ægospotamos deleta. (5) Ad lævam Chalciœci Musarum ædem dicarunt, quod Lacedæmonii in prœlia exeunt non ad tubæ cantus, verum ad tibiarum modos et lyræ citharæque pulsum. In postico Chalciœci ædes est Veneris Areæ: signa sunt ejus e ligno tam vetusta, quam alia quævis in Græcia. (6) In dextera Chalciœci parte Jovis Supremi signum factum est, omnium, quæ ex ære sunt, vetustissimum. Neque enim una et eadem fuit universi operis fabricatio, sed particulatim membra excusa, inter se deinde sunt apte clavis confixa, atque ita, ne dissolvi possint, coagmentata. Fecisse aiunt Clearchum hominem Rheginum, quem Dipœni et Scyllidis nonnulli, alii ipsius Dædali discipulum dicunt fuisse. Ad Scenoma, quod ita nominant, mulieris est imago. Lacedæmonii eam Euryleonida, quæ equorum bigis in Olympicis vicit, esse dicunt. (7) Ad ipsam Chalciœci aram duæ sunt imagines Pausaniæ illius, qui prætor Platæense prœlium commisit. Quæ vero ejus fortunæ eventa fuerint, quod satis nota omnibus sunt, in præsentia non commemorabo. Sufficiunt enim ea quæ priores scriptores de illis accuratissime scripserunt: addere autem satis habebo ea, quæ de Byzantio homine audivi, Pausaniam proditionis reum factum solum ex omnibus, qui supplices ad Chalciœci confugissent, impunitatem non meruisse, neque vero aliam ob causam, quam quod cædis piaculum eluere non potuisset. (8) Is enim quum ad Hellespontum Spartanæ et sociorum classis dux castra haberet, virginis Byzantiæ cupiditate incensus est: quum vero prima nocte, quibus negotium datum erat, Cleonicen ad eum perduxissent (id enim erat puellæ nomen), somnum jam capiens repente strepitu est excitatus. Forte enim illa accedens accensam lucernam dejecerat invita. Ibi Pausanias, qui suorum de Græcia prodenda sibi consiliorum conscius perpetua animi conturbatione et pavore, agitari solitus erat, perterrefactus virginem acinace transverberat. (9) Hoc illud fuit facinus, cujus fraudem nunquam effugere, nullis expiationibus, nullis Jovi Phyxio (Absolutori) deprecationibus susceptis, quum in Arcadiam ad lustratores eos, qui Psychagogi appellantur, Phigaleam venisset, luere potuit. Dedit itaque ille Cleonicæ et deo meritas pœnas. At Lacedæmonii Delphici Apollinis jussu et æneas imagines posuerunt, et genium venerantur Epidoten nomine, Hicesii Jovis iram ob Pausaniæ facinus accensam ab hoc Epidota dicentes averti.

De signo Veneris Ambologeræ et templo Minervæ Ophthalmitidis — templo Ammonis — Diana Cnagia — via Amyclas versus, Tiasa fluvio et templo Gratiarum, Phaennæ et Cletæ — memorandis Amyclarum — throni Amyclæi descriptio.

Prope Pausaniæ statuas est Ambologeræ Veneris simulacrum ex oraculo dicatum. Sua etiam sunt Somno et Mori. Esse vero fratres ex Homeri, qui in Iliade sunt, versibus creditur. (2) Euntibus prope Alpîum quod dicitur, Minervæ est Ophthalmitidis (quasi Oculariæ) ædes. Dedicatam a Lycurgo ferunt. Nam quum alterum ei oculum excussisset Alcander, cui ab illo latæ leges minime placebant, in hunc vicum confugit: ubi Lacedæmoniorum concursu servatus, quominus et alterum oculum perderet, Ophthalmitidi Minervæ templum fecit. (3) Hinc progressis Ammonis templum est. Ac Libyco quidem oraculo omnium Græcorum maxime initio usos constat Lacedæmonios. Quin et Lysandrum Aphytin in Pallene oppidum oppugnantem, per nocturnum visum monitum ab Ammone, melius et ipsi et Lacedæmoni eventurum, si Aphytæos desissent bello vexare, et obsidionem solvisse et Ammonis religiosius colendi auctorem fuisse tradunt. Venerantur certe Ammonem Aphytæi cultu nihilo minore, quam Ammonii ipsi in Libya. (4) De Cnagia vero Diana hæc sunt memoriæ prodita: Cnageum hominem indigenam ad oppugnandam Aphidnam cum Castore et Polluce venisse: in pugna vero captum et venumdatum in Cretam, servitutem ibi servisse, ubi Cretensibus erat Dianæ fanum: verum exacto temporis curriculo effugisse illum, et una ipsam Dianæ sacerdotem, deæ signo ablato: inde exstitisse Dianæ Cnagiæ cognomen. (5) Sed enim Cnageum hunc in Cretam alio ego casu, quam quo dicunt Lacedæmonii, venisse crediderim; quippe qui neque pugnam commissam ad Aphidnam puto, quum eo tempore et Theseus in Thesprotis detineretur, neque addicti ei essent omnes Athenienses, sed in Menesthei partes multo propensiores. Atqui neque facto prœlio veri satis fuerit simile, quenquam de iis, qui vicerant, captum: præsertim quum tam longo intervallo superiores discesserint Lacedæmonii, ut ipsam etiam Aphidnam ceperint. Verum hactenus de his disceptatum esto. (6) A Sparta Amyclas venientes excipit Tiasa amnis. Nomen ei a Tiasa puella, quæ fuisse putatur Eurotæ filia. Proxima amni est Gratiarum ædes, Phaennæ et Cletæ, quæ sunt Alcmanis versibus nobilitatæ. Lacedæmonem heroem putant Gratiis ædem eam dedicasse, nomina etiam imposuisse. (7) Inter illustria opera, quæ Amyclis visuntur, columnæ insistit Ænetus quinquertio: qui in Olympia victor declaratus, interea quum coronaretur, e vita excessisse dicitur. Ejus itaque illic est effigies et ænei tripodes. Nam alios antiquiores esse aiunt decimam dedicatam ex eo bello, quod cum Messeniis gestum est. (8) Sub eorum 156primo stat Veneris simulacrum, Dianæ sub altero. Quum ipsos tripodes, tum quæ sunt in iis efficta, Gitiadas fecit: tertius est ab Ægineta Callone factus; sub eo Proserpina insistit. At Parius Aristander et Polycletus Argivus, feminam ille cum lyra, Spartam scilicet ipsam, hic Venerem, quæ ad Amyclæum vocatur, fecerunt. Præstant hi tripodes ceteris magnitudine, et de victoriæ ad Ægospotamos manubiis dedicati fuere. (9) Bathyclis vero Magnesii, qui sellam Amyclæi fecit, opera et dona sunt perfectæ sellæ addita, Gratiæ, et Leucophryenes Dianæ signum. A quo vero Bathycles hic artem didicerit, vel quo Spartæ regnante sellam elaborarit, nihil est necesse hoc loco commemorare. Sellam ipsam ego vidi: quare ejus jam omnem ornatum literis mandabo. (10) Sustinent eam a fronte et a tergo Gratiæ duæ et Horæ totidem. In læva parte Echidna stat et Typhon: in dextera Tritones. Quodsi, quæ in eo efficta sunt, singula exactius consecter, facile nimis multum iis, qui hæc legerint, negotii exhibuero. Ut igitur paucis comprehensa exponam (quum alioqui pleraque non sint incognita), Taygeten Atlantis filiam et ejus sororem Alcyonen asportant Neptunus et Juppiter. Insculptus est etiam Atlas, et Herculis cum Cycno pugna: præterea pugna apud Pholum Centaurorum.(11) Jam vero quare Minotaurum ita fecerit Bathycles, ut vinctus trahi a Theseo vivens videatur, non sane novi. Est in eadem sella Phæacum chorus, et Demodocus cantans: Persei etiam in Medusam facinus cernitur. Ut missum vero faciam Herculis cum Thurio gigante certamen et Tyndarei cum Euryto, visitur illic Leucippi filiarum raptus. Bacchum, puerum adhuc, in cœlum portat Mercurius: Minerva Herculem deducit, de cœlitibus unum in posterum omne tempus futurum. (12) Jam Peleus Achillem Chironi alendum tradit, qui eum instituisse dicitur. Cephalus ob formæ præstantiam rapitur ab Aurora: ad Harmoniæ nuptias dona conferunt dii. Venit in operis partem Achillis cum Memnone dimicatio: Diomedem præterea Thraciæ regem Hercules, et ad Euenum amnem Nessum interficit: Mercurius deas in judicium ad Alexandrum deducit. Ad hæc Adrastus et Tydeus pugnam dirimunt, in quam descenderant Amphiaraus et Lycurgus Pronactis filius. (13) Tum Juno Io Inachi filiam jam bovem factam aspicit: at Minerva insectantem Vulcanum fugitat. Inter hæc est Herculis in Hydram, quo ordine gestum est, facinus: idem etiam Hercules ex Orco canem raptat: Anaxis et Mnasinûs equis uterque insident: Megapenthes Menelai filius et Nicostratus eodem vehuntur equo: Bellerophontes Lyciæ monstrum conficit: Hercules Geryonæ boves abigit. (14) In sellæ superiore margine utrinque Tyndarei 157filii equis insident: infra eos equos Sphinges sunt, supra feræ decurrunt, pardalis contra Castorem, in Pollucem vero leæna. Summa solii tenet Magnetum chorus, quod hi Bathyclem in solio elaborando juverunt. (15) Ad interiora throni si quis descendat, intus ab ea parte, ubi Tritones sunt efficti, visitur apri Calydonii venatio: Hercules Actoris filios trucidat: Calais et Zetes a Phineo Harpyias arcent: Helenam rapuerunt Pirithous et Theseus: Hercules leonem strangulat: Tityum Apollo et Diana sagittis configunt. Herculis etiam cum Oreo Centauro pugna, et Thesei cum Minotauro expressa est: Herculis rursus cum Acheloo lucta; quæque de Junone sunt fabulis prodita, vinctam scilicet a Vulcano fuisse: ludi deinde, quos in honorem patris fecit Acastus: quæ de Menelao et Ægyptio Proteo in Odyssea commemorantur. Postremo vero Admetus ad currum aprum et leonem jungit, et Trojani Hectori inferias mittunt.

CAPUT XIX.

Descriptio signi Amyclæi et eorum quæ in illius basi expressa sunt — de memorandis Amyclarum — Dionyso Psila dicto — via quæ Therapnen ducit, et templo Æsculapii Cotylei — Marte Therita dicto — Therapne, et Menelai templo — de Helenæ nece Rhodiorum narratio — Crotoniatarum narratio de Helena.

Solium ipsum ea parte, qua deo sessio parata est, non illud quidem æqualiter planum, verum sedilia habet multa, atque inter singula satis ampla intervalla: medium omnium latissime patet: ibi simulacrum collocatum est. (2) Qua id magnitudine sit, nemo, quod sciam, compertum tradidit: quantum conjectura assequi possis, haud brevius cubitûm triginta videatur. Non fuit ejus opifex Bathycles. Est enim priscum et sine arte factum, nempe quod præter os, manus et imos pedes cetera æneæ columnæ persimile sit. Capite galeam, lanceam manibus et arcum præfert. (3) Simulacri basis aræ formam habet. In ea Hyacinthum sepultum tradunt. Et in Hyacinthiorum celebritate, prius quam sacrum Apollini faciant, in aram istam per æneum ostiolum, quod in aræ parte est, inferias Hyacintho mittunt. In ara illa insculpta sunt, hic Biridis, illic Amphitrites et Neptuni signa: tum vero Juppiter et Mercurius inter se colloquentes. Prope adsistunt Bacchus et Semele: huic proxima Ino. (4) Sunt in eadem ara Ceres, Proserpina, Pluto: una cum his Parcæ et Horæ; et illis adjunctæ Venus, Minerva, Diana: in cœlum autem hæ tollunt Hyacinthum et sororem ejus Polybœam, quam e vita virginem decessisse narrant. Atque illud quidem Hyacinthi signum cum barbula est. Nicias vero, Nicomedis filius, eum supra modum eleganti forma pinxit, quum Apollinis 158in illum amorem tecte significet. (5) In ea ipsa ara Herculem quoque Minerva et ceteri dii in cœlum deducunt. Ibidem et Thestii filiæ sunt, Musæ, et Horæ. De Zephyro vero, et quemadmodum ab Apolline sit Hyacinthus imprudenter peremptus, aut de flore quæ narrantur, longe se fortasse aliter habent: perinde vero fuisse censeatur, ac vulgatum est. (6) Amycla a Doribus deleta vici jam formam servat. Insignia illic sunt Alexandræ templum et simulacrum. Alexandram quidem Amyclæenses Cassandram Priami filiam esse dicunt. Est ibidem Clytæmnestræ effigies et Agamemnonis statua, quo loco ejusdem credunt fuisse monumentum. Venerantur horum locorum incolæ præ ceteris Amyclæum et Bacchum, cognomento Psilan eum appellantes: apposite illi quidem mea sententia. Psila enim Dorienses pinnas nuncupant. Nempe vinum homines perinde, ac aves pinnulæ, incitat et sublevat. Et Amyclæ quidem hæc memoratu digna obtulerunt.

7. Altera ab urbe Therapnen ducit via. In ea via signum est Aleæ Minervæ. Et antequam Eurotam transeas, paulo supra ripam Jovis Plusii (Opulenti), fanum monstratur. Ubi transieris, templum videas Cotylei Æsculapii, quod Hercules dedicavit; deoque id cognominis indidit a vulnere sanatus, quod in pugna priore contra Hippocoontem ejusque liberos acceperat in cotyle (cavitate in quam caput femoris insertum). Maxime vero eorum, quæ in hac via exstant, operum priscum est Martis fanum. Exstat hoc ad viæ lævam, simulacrum autem e Colchis a Castore et Polluce deportatum ferunt. (8) Theritan cognomine appellant de nutricis Therûs nomine. Ac forsitan istud Theritæ nomen Colchicum est; neque enim Græci ullam norunt Thero Martis nutricem. Mea fert opinio, non esse a nutrice Marti cognomen Theritæ (quasi Ferini), sed a feritate, quod bellicosum hominem, pugna cum hoste inita, nihil mite præ se ferre oporteat, proinde ac de Achille dixit Homerus:

(9) Therapne a Lelegis filia nomen accepit. In ea Menelai delubrum est: eoque in loco Menelaum et Helenam sepultos tradunt. At Rhodii Lacedæmoniis neutiquam assentiuntur: aiunt enim Helenam Menelao mortuo, errante etiamnum Oreste, a Nicostrato et Megapenthe pulsam ad Polyxo Tlepolemi uxorem, necessariam suam, Rhodum venisse: (10) fuisse vero et ipsam Polyxo Argivam; et quum ante multo cum Tlepolemo fuisset, virum in exilium secutam esse Rhodum: ac tunc quidem insulæ imperasse, suscepta parvuli filii tutela. Hanc itaque Polyxo ulcisci in Helena Tlepolemi necem volentem, ubi in potestate Helenam habuit, immisisse in eam lavantem ancillas Furiarum 159habitu: quæ illam comprehensam, quum ad arborem suspendissent, laqueo necarunt. In ejus rei memoriam dedicasse Rhodios Helenæ Dendritidis (Arboreæ) fanum. (11) Quæ vero de Helena Crotoniatæ narrant, assentientibus Himeræis, ea jam commemorabo. Est in Euxino circa Istri ostia insula Achilli sacra, cui Leuce nomen. Patet ea stadiûm viginti ambitu, silvis undique condensa et quum feris tum mitibus animalibus referta. In ea Achillis delubrum et simulacrum est. (12) Navigasse in eam primus omnium Crotoniates Leonymus dicitur. Quum bellum enim inter Crotoniatas et Locros in Italia gereretur, ac Locri ob eam, quæ ipsis erat cum Opuntiis, propinquitatem Ajacem Oilei filium, ejus ductu et auspiciis prœlium commissuri, invocassent, Leonymum Crotoniatarum ducem, in eam hostilis aciei partem impressione facta, quam cum imperio obtinere Ajacem audierat, vulnus aiunt in pectore accepisse. Ex eo quum vehementer laboraret, Delphos esse profectum: eo quum advenisset, missum esse a Pythia in Leucen insulam: ibi Ajacem ei vulneris remedium monstraturum. (13) Quum vero jam sanatus domum revertisset, commemorasse, Achillem se, Ajacem Oilei filium, et Telamonis item Ajacem vidisse, cumque illis una Patroclum et Antilochum, et Achilli quidem nuptam Helenam: mandasse eam sibi, ut Himeram appulsus nunciaret Stesichoro, oculorum calamitatem ob Helenæ ei iram accidisse: ex eo factum ut palinodiam Stesichorus fecerit.

CAPUT XX.

De memorandis Therapnes, fonte Messeide et Polydeucea — templo Neptuni Gæaochi et vico Alesiis — urbe Phari — urbe Bryseis — Taygeti montis verticibus, Taleto, Euora, Theris et templo Cereris Eleusiniæ — urbe Helo ad mare et Helotis — Lapithæo, Derrhio et Harpleis — memorandis in via Arcadiam versus, templo Achillis — equi monumento et planetarum signis — Pudoris signo.

Ad Therapnen fontem sum conspicatus Messeidem: quum non desint tamen e Lacedæmoniis, qui non hunc, sed fontem eum, qui ætate hac Polydeucea nuncupatur, Messeidem a priscis vocatum affirment. Est vero Polydeucea fons et Pollucis fanum ad ejus viæ dexteram, quæ Therapnen ducit. (2) Non procul a Therapne Phœbæum est, et in eo Castorum delubrum: quo in loco puberes sacrum Enyalio faciunt. Non multum hinc abest Neptuni templum cognomento Gæaochi (Terram tenentis). Ab eo Taygetum versus procedenti vicus est: Alesias (moletrinas) nominant; eo in loco molam primum omnium reperisse et fruges molere docuisse Myletem Lelegis filium tradunt. Ibidem Lacedæmoni Taygetæ filio exstructum est sacellum. (3) Ubi vero amnem Phelliam trajeceris, [præter Amyclas] recta mare versus contendenti, Pharis olim urbs in Laconico agro habitabatur. A Phellia abeuntibus ad dexteram via est, quæ ad Taygeton montem ducit. In ea planitie Jovis Messapei 160templum est. Id ei cognominis inditum tradunt de sacrificuli nomine. Jam vero a Taygeto abeuntes vicus excipit, ubi olim Bryseæ urbs incolebatur. Exstat ibi Bacchi templum, et signum sub divo positum. Nam quod intus est, solis fast est mulieribus aspicere. Solæ quoque mulieres in operto sacra faciunt. (4) Summus Taygeti vertex, Taletum, supra Bryseas eminet. Sacrum Soli appellant: ibique et alias hostias et equos Soli cædunt. Idem autem sacrum et Persis patrium esse novimus. Non procul a Taleto saltus est qui Euoras dicitur. Is et ferarum alia genera et inprimis silvestres capras alit. Facit vero qualibet sui parte Taygetus venatoribus luculentam caprearum, aprorum, cervorum et ursorum copiam. (5) Quod interest spatii inter Taletum et Euoram, Theras nuncupant. Ibi Latonam dicunt a Taygeti jugis ** Cereris delubrum, cui cognomen Eleusiniæ. In eo occultatum memorant Herculem ab Æsculapio, dum vulnus sanaretur. Est ibidem et Orphei signum e ligno positum: Pelasgorum opus fuisse aiunt. Sed hoc etiam præterea ibi fieri scio. (6) Ad mare oppidum fuit Helos, cujus est apud Homerum quoque in enumeratione navium Lacedæmoniarum mentio:

Huc deducit coloniam Helius Persei liberûm natu minimus. Postea Dores per obsidionem sunt oppido potiti: ex quo primum publici exstitere Lacedæmoniorum servi, ac primi sunt Helotes nuncupati, sicut etiam erant. Obtinuit deinde usus, ut ceteri etiam, qui ad servitiorum numerum accessissent, quamvis Dores Messenii essent, Helotes tamen et ipsi appellarentur: quemadmodum et Hellenes ab Hellade, quæ fuit olim Thessaliæ pars, Græcorum universa natio dicti. (7) Ex eo ipso oppido, quod Helos diximus vocari, Proserpinæ simulacrum statis diebus in Eleusinium deportant. Ab Eleusinio stadia quindecim distat quod Lapithæum appellant a Lapitha homine indigena. Est vero et ipsum in Taygeto: propeque abest Derrhion, ubi sub divo Dianæ signum Derrhiatidis. Proximum fontem Anonum nominant. A Derrhio ad stadia circiter viginti Harplea sunt ad campos usque pertinentia. (8) Jam vero a Sparta in Arcadiam recta contendentibus monstrat se Minervæ cognomento Pareæ signum sub divo. Dehinc Achillis fanum est, quod recludi religio est. At puberibus omnibus, quotcunque in Platanistam pugnaturi descendunt, solenne est Achilli ante pugnam rem divinam facere. Ædificasse fanum dicunt Spartani Pracem pronepotem Pergami ejus, qui e Neoptolemo est genitus. (9) Progressis paulo longius est Equi quod dicitur monumentum: Tyndareus enim equo ibi mactato Helenæ procos ad exsecta equi exta jussit assistere ac juramento super iis adstrinxit: jusjurandum istud erat, eos Helenæ et cui Helenæ connubium præ ceteris esset adjudicatum, opem laturos, si quando injuria lacesserentur. Quum hoc 161illos sacramento adegisset, equum eo ipso in loco defodit. Prope absunt pilæ septem, priscorum (opinor) ritu erectæ, quas errantium septem stellarum signa esse aiunt, Juxta viam Cranii lucus est cognomento Stemmatii. Est et Mysiæ Dianæ delubrum. (10) Abest ab urbe stadia circiter triginta Pudoris simulacrum. Icarii donum esse ferunt, et hanc narrant dedicationis causam. Quum Icarius Ulyssi Penelopen nuptum dedisset, Ulyssis animum tentavit, numquid Lacedæmone domicilium habere vellet. Quæ spes ubi hominem fefellerat, filiam orare cœpit, ut secum permaneret. Quin et Ithacam jam proficiscentem, currum prosecutus, multis sollicitabat precibus. (11) Ulysses tandem victus hominis importunitate puellæ optionem dedit, vel se ut lubens sequeretur, vel, si id mallet, cum patre Lacedæmonem rediret: ibi illam aiunt nihil sane respondisse, sed faciem tantum velasse: Icarium, quum intelligeret illam in animo habere ut cum Ulysse abiret, dimisisse: signum vero Pudoris ea in viæ parte dedicasse, quo Penelope, quum faciem velavit, pervenerat.

CAPUT XXI.

De Eurota fluvio et Ladæ cursoris monumento — urbe Pellana et memorandis in ea — agro Belbina dicto — vico Croceis — oppido Ægiis et stagno Neptuni — Gytheo et Eleutherolaconibus eorumque urbibus — memorandis in Gytheatarum urbe — Sene (Nereo).

Qui stadia fere viginti processerint, ad Eurotam amnem accedent, qui prope ad ipsam viam decurrit. Ibi Ladæ monumentum est, qui pedum celeritate suos omnes æquales vicit. Is in Olympicis ludis de longiore curriculo est coronatus; atque inde (uti ego opinor) statim post victoriam æger huc reportatus, quum diem suum obisset, supra militarem viam humatus est. Cognominem vero huic alterum, qui et ipse ludis Olympicis victor, non tamen de longiore curriculo, verum de stadio, est renunciatus, Achivum ex Ægio fuisse, Eleorum de iis, qui ex Olympia victores discesserunt commentarii testantur. (2) Hinc Pellanam versus contendentibus vicus est, cui Characoma (Vallum) nomen. Proxima priscis temporibus fuit Pellana urbs, in qua Tyndareum habitasse tradunt, quum e Sparta, Hippocoontem ejusque filios fugiens, excessisset. Hic, quæ conspicerentur digna, Æsculapii fanum et Pellanida fontem vidi. In eum fontem virginem aquam haurientem incidisse narrant: ejus vero capitis velamen in alio fonte, cui Lancea nomen, repertum. (3) Abest a Pellana stadia ferme centum quæ Belbina dicitur. Locus is est Laconici agri maxime irriguus, quem nempe Eurotæ aqua interluit. Multis præterea ac perennibus scatet fontibus. (4) Qua vero Gytheum ad mare descenditur, vicus est Lacedæmoniis, cui Croceæ nomen: in eo lapicidinæ perpetuo ac nusquam interrupto saxo. Cæduntur inde lapides fluvialibus haud absimiles, qui cælo sane nonnihil repugnant; elaborati tamen et expoliti suam habent etiam in deorum cellis exornandis gratiam: multum iidem et piscinis et aquarum ductibus afferunt decoris. Stat ante vicum lapide elaboratum Croceatæ 162Jovis simulacrum: proxime ad lapicidinas Castores ex ære. (5) A Croceis divertens ad dextram de recta, quæ Gytheum ducit, ad oppidum venias, quæ vocantur Ægiæ. Id esse putant, quod Homerus in carminibus Augeas appellarit. Est eo in loco stagnum, quod Neptuni dicitur. In ejus ferme ripa ejusdem delubrum dei et simulacrum. E stagno pisces metuunt extrahere, quod, qui eos ceperit, eum in halieum piscem (qui pisces tanquam piscator captat) mutari dictitant.

6. Ab Ægiis distat Gytheum stadia triginta. Ad mare situm est, atque incolitur jam ab Eleutherolaconibus, quos Imperator Augustus servitutis jugo liberavit, quum ante Lacedæmoniis Spartanis parerent. Mari vero tota incingitur Peloponnesus, parte ea excepta, ubi Corinthiorum Isthmus est. Fert autem Laconicum mare conchylia, ex quibus ad infecturam vestium purpura comparatur nobilitate solis iis, quæ in Phœnicum mari capiuntur, inferiora. Urbes quidem Eleutherolaconum duodeviginti sunt numero: (7) quarum prima ab Ægiis ad mare descendentibus est Gytheum, deinceps Teuthrone, Las, Pyrrhichus: ad Tænarum Cæne polis (Nova urbs), Œtylos, Leuctra, Thalamæ, Alagonia, Gerenia: et ad mare ultra Gytheum Asopus, Acriæ, Bœæ, Zarax, Epidaurus cognomento Limera, Brasiæ, Geronthræ, Marios. Atque hæ quidem reliquæ sunt Eleutherolaconum urbes, quum ante quattuor et viginti fuissent. Ceteras, quas jam persequar, in curias eas descriptas esse sciat qui hæc leget, quæ Spartana civitate continentur et cum ea censentur, neque suis legibus utuntur, uti quæ jam enumeratæ sunt. (8) Gytheatæ nemini omnino mortalium origines suas acceptas referunt, sed Herculem et Apollinem memorant, quum in certamen de tripode descendissent, jam lite diremta oppidum communi ope atque consilio condidisse. Et in foro sua sunt diis illis posita simulacra, Apollini scilicet et Herculi. Proxime est Bacchus, et in diversa fori parte Apollo Carneus. Est item Ammonis ædes et Æsculapii statua ex ære: ædes ipsa est sine tecto: tum ei deo dicatus fons, et Cereris sacrosanctum delubrum: præterea Neptuni Gæaochi signum. (9) Quem vero Gytheatæ Senem nominant et in mari habitare dicunt, Nereum esse inveniebam; et e versibus iis Homeri, in quibus Thetidi sermonem tribuit, nomen hoc illi duxerunt:

Sunt hac in regione portæ quæ Castorides nuncupantur: in arce Minervæ ædes et signum.

De Argo lapide — insula Cranae et memorandis in ea — Trinasi muris et reliquiis urbis Helus — urbe Acriis ejusque memorandis — Geronthris et ibi memorandis — Mario urbe — Asopo urbe ejusque memorandis — promontorio Asini maxilla dicto — urbe Bœis, ejusque origine et memorandis.

A Gytheo stadia ferme tria distat lapis rudis. Orestem aiunt, quum in eo consedisset, insania liberatum. Ex rei eventu lapis ille Juppiter vocatus est Cappotas (quasi Sedator) Dorum lingua. Ante Gytheum Cranae insula est: in qua Alexandrum, rapta Helena, cum ea primum congressum Homerus dixit. Quare in continentis terræ adverso litore Veneris est Migonitidis ædes; ac regio illa tota Migonium vocatur. Templum quidem Alexandrum tradunt faciundum curasse. (2) At Menelaus octavo ferme post Trojæ eversionem anno domum incolumis reversus proxime ad Migonitidis signum Thetidis et deas Praxidicas (Vindices) dedicavit. Baccho autem supra Migonium sacer mons est, quem vocant Larysium: eo in loco vere ineunte festos agitant Baccho dies. Sacri quum alias referunt causas, tum quod ibi primum uvam maturam reperiant. (3) Ad Gythei lævam, stadia circiter triginta progressis, in continenti terra muri sunt Trinasi: sic enim appellatur locus ille; quem ego quondam castellum, non oppidum, fuisse arbitror. Ac nomen ei inditum reor a parvis insulis, quæ contra litus sunt numero tres. A Trinaso stadia circiter octoginta ruinæ mœnium absunt, Helos ubi olim urbs fuit. (4) Hinc stadia triginta ubi processeris, oppidum est maritimum Acriæ. Illic, quæ spectentur, digna Matris Deûm ædes et e marmore signum. Et hoc quidem operum omnium vetustissimum eorum, quæ exstant apud Peloponnesios Matri Deûm dicata, prædicant qui Acrias incolunt. Nam Magnesii, qui in Sipyli parte ea sunt, quæ ad Aquilones conversa est, super saxo, quod appellant Coddini, signum ejusdem deæ habent longe omnium antiquissimum: Brotean vero illud Tantali filium fecisse perhibent. (5) Acriatæ Olympiorum quoque victorem ediderunt Nicoclem, qui binis ludis de cursu palmas quinque tulit. Monumentum Nicocli erectum est inter gymnasium et eam murorum partem, quæ cum portu conjuncta est. (6). Ab eadem maritima parte supra Acrias ad stadia ferme centum et viginti absunt Geronthræ. Eam urbem frequentem ante Heraclidarum in Peloponnesum adventum Dores, quorum erat in potestate Lacedæmon, everterunt, pulsisque veteribus incolis, ex suis coloniam eo deduxerunt. Ætate quidem mea hæc quoque civitas in Eleutherolaconum censum refertur. In ipsa via, qua Geronthras ab Acriis iter, pagus est, qui Priscus dicitur. Geronthris Martis delubrum et lucus. (7) Sacra ibi faciunt anniversaria, quibus interdictum est feminis lucum ingredi. Circa forum dulcium aquarum fontes sunt. In arce Apollinis ædes et signi ex ebore caput: quod, reliquum fuit signi, una cum vetustiore templo ignis abolevit. 164(8) At Marios, aliud Eleutherolaconum oppidum, a Geronthris distat stadia centum. Priscum ibi est diis omnibus commune templum quod circumdat lucus multis irriguus fontibus. Sunt et in Dianio fontes. Perennibus quidem aquis, si qua alia regio, Marios abundat. Pagus est supra oppidum Glyppia, et hic interior a mari. Et ad alterum a Geronthris pagum, Selinuntem nomine, via est stadiûm viginti. Atque hæc loca interius sita sunt, si ab Acriis in continentem adscendatur. (9) Rursum mare versus Acriis sexaginta stadia distat oppidum Asopus. In eo Romanorum Imperatorum templum: et supra oppidum stadia ferme duodecim Æsculapii fanum est. Deum ipsum Philolaum (Populi amantem) nominant. Ossa ea, quibus in gymnasio honos habetur, sunt illa quidem insigni magnitudine, hominis tamen fuerunt. Est et Minervæ in arce ædes, cognomento Cyparissiæ. Ad imam arcis partem ruinæ sunt oppidi, quod Achivorum Paracyparissiorum nuncupatur. (10) In his item finibus est Æsculapii fanum, quod ab Asopo distat stadia ferme quinquaginta. Regiunculam eam, in qua Æsculapii fanum est, Hyperteleaton vocant. Excurrit in mare procul ab Asopo stadia ducenta promontorium, quam Asini maxillam nominant. Est in ipso Minervæ templum sine signo et tecto: factum tradunt ab Agamemnone. Est et Cinadi monumentum. Fuit et hic Menelai gubernator. (11) Infra promontorium aperit se Bœaticus sinus, in cujus extremo cornu Bœæ urbs est. Ejus fuit conditor Bœus, unus de Heraclidis: e tribus ille civitatibus, Etiade, Aphrodisiade et Sida, colonos eo deduxisse fertur. Illarum vero priscarum urbium duas in hunc sinum tempestate delatum Ænean, dum in Italiam fugeret, condidisse ferunt, et alteram de filiæ Etiadis nomine appellasse. Tertiæ a Sida Danai filia nomen esse datum. (12) Ex his civitatibus profugi, quum quærerent ubi consisterent, responsum acceperunt, Dianam, quo loco urbem conderent, monstraturam. In terram expositis se lepus ostendit. Quem secuti, tanquam viæ ducem, quum ille se ad myrtum recepisset, eo ipso in loco, ubi myrtus illa fuit, oppidum munierunt. Stirpem myrti eandem nunc etiam colunt, et Dianam nuncupant Servatricem. (13) In Bœensium foro Apollinis delubrum est; et alia in regione Æsculapii et Sarapidis Isidisque. Rudera absunt Bœis haud amplius stadia septem. Ad lævam huc euntibus adstat Mercurii e marmore simulacrum. Et inter rudera facile conspici potest Æsculapii et Hygieæ templum.

De insula Cytheris, ejus navali Scandea, Veneris Cœlestis templo et aliis memoraridis — Apolline Epidelio et Delo insula a Menophane Mithridatis duce funditus eversa — Menophanis et Mithridatis morte — Epidauro Limera dicta — Inûs aquæ portendendi vi, eademque Ætnæ crateris — memorandis in urbe Epidauro — promontorio Minoa.

Contra Bœas Cythera sita sunt. Ad Platanistuntem (ab ea enim parte ut minimum distat a continenti insula hæc), ad Platanistuntem igitur, promontorium ab eo promontorio, quod in ora Asini maxillam diximus appellari, navigatio interest stadiûm quadraginta. Habent maritima Cytherorum Scandean navale. A Scandea ad ipsa Cytherorum mœnia ascenditur stadiûm ferme decem via. Est illic Uraniæ sive Cœlestis Veneris fanum, eorum omnium, quæ apud Græcos Veneri dicata sunt, maxime priscum et sacrosanctum. Deæ signum ligneum est et armatum. (2) A Bœis ad Maleam promontorium navigantibus portus est, quem Nymphæum nominant. Ibi est Neptuni signum recto statu, et mari vicina spelunca, in qua dulcis aquæ fons. Frequens est locus circumquaque incolentium hominum multitudine. Maleam prætervectis ad centum fere stadia, vicus est Apollini sacer in ipsis Bœatarum finibus, cui nomen Epidelium. Quod enim eo in loco nunc visitur Apollinis ligneum signum, idem est quod olim Deli dedicatum fuit. (3) Nam quum esset Delos totius olim Græciæ emporium eaque sola religione munita contra omnes omnium injurias incolas tueretur, exortus est Menophanes quidam Mithridatis copiarum dux, qui vel suapte insolentia vel regis imperio impulsus (homini enim ad pecuniam omnia referenti facile divina quæstu inferiora sunt), (4) in insulam quum murorum, tum armorum præsidio carentem cum classe invasit: ubi et peregrinis, qui illic tunc forte erant, et civibus cæsis, negotiatorum pecunia direpta, donariis compilatis, conjugibus Deliorum et liberis sub corona venditis, ipsam etiam urbem solo æquavit. In ea populatione barbarorum quidam effigiem petulanter in mare abjecit. Ea maris æstu in hos Bœatarum fines delata loco nomen dedit Epidelium. (5) Verum dei iram neque Menophanes neque Mithridates ipse effugit. Mox enim post Deli calamitatem, quum in altum proveheretur Menophanes, qui ejus manus effugerant negotiatores, navibus ex insidiis adorti, hominem submerserunt: Mithridatem vero coegit deus ipsum manus sibi consciscere, quum amisso jam regno a Romanis huc illuc pulsus nusquam posset consistere. Sunt qui illum dicant ab uno de barbaris mercenariis magni beneficii loco impetrasse, ut se conficeret. Has violati numinis pœnas impii homines dederunt. (6) Finitima est Bœatis Epidaurus, Limera cognomento. Abest ab Epidelio stadia circiter ducenta. Esse vero eam coloniam aiunt non Lacedæmoniorum, sed Epidauriorum, qui intra Argivorum fines sunt. Quum enim legati ab Epidauriis publice in Coon insulam ad Æsculapium missi ad hanc agri Laconici oram appulissent, somniis quibusdam monitos sedem eo in loco statuisse memorant. (7) Quin anguem etiam, quem secum 166Epidauro abduxerant, e navi elapsum non procul a mari se in cavernam demersisse. Quare et visis per quietem et eo prodigio adductos ibi constitisse, et sibi oppidum communisse. Exstant, quo loco se anguis condiderat, aræ Æsculapio dedicatæ, et oleæ circa eas enatæ. (8) Progressi ad dexteram stadia circiter duo aquam videant, qui Inûs dicitur. Magnitudine quidem parvam paludem refert, sed in terræ fundum descendit altius. In eam festo Inûs die solenne est panificia porricere. Ea si demersa retinuerint aquæ, secunda ei, qui porrecerit, promitti autumant: contra vero adversa, quoties illa aqua rejecerit. (9) Eandem habere portendendi vim dicuntur Ætnæ montis crateræ. Abjiciunt enim in eas homines quum sigilla argentea et aurea, tum vero cujusvis generis victimas. Ea si absorpserit ignis, læta sibi nunciari: contra si regesserit, male eventurum ei, a quo illa missa fuerint, interpretantur. (10) Prope viam, quæ Bœis ad Limeram Epidaurum ducit, in Epidauriorum finibus Dianæ Limnatidis delubrum est. Oppidum ipsum non procul a mari in eminenti loco surgit. Quæ spectentur digna illic sunt Veneris fanum; et Æsculapii, in quo simulacrum marmoreum stantis habitu, tum in arce Minervæ ædes; et ad portum Jovis cognomento Servatoris. (11) Promontorium in pelagus sub ipsa urbe excurrit, cui nomen Minoa. Sinus nihil ibi quidem a ceteris differt maris in Laconiæ latus irruptionibus: sed litus ejus calculis abundat figura et colorum varietate speciosis.

CAPUT XXIV.

De Zarace — Cyphantum reliquiis, et Brasiis — Brasiatarum de Semele, Baccho et Ino narratio — de Achillis templo et festo — urbe La, ejusque reliquiis et memorandis, Dianæ Asiæ templo et fonte Galacone — regione Hypsis et fluvio Smeno — regione Araino, La urbis conditore et Achille Helenæ proco.

Ab Epidauro stadia ferme centum Zarax abest. Hæc ora portum habet valde appellentibus idoneum. Sed enim ex omnibus Eleutherolaconum civitatibus hæc inprimis magnis afflicta est cladibus. Nam et Cleonymus Cleomenis filius [Agesipolidis nepos], hoc unum Laconici nominis oppidum delevit. De Cleonymo, quæ res postulavit, alio loco dixi. Zarace aliud quidem nihil insigne est: in portus duntaxat extremis finibus Apollinis delubrum est, et simulacrum citharam tenens. (2) Hinc secundum mare stadia circiter sex (centum?) progressis atque inde ad mediterranea reversis stadia prope decem Cyphantum (sic enim populi illi sunt appellati) ruinæ se ostendunt: et inter eas Stethæum, Æsculapii fanum, cum simulacro marmoreo. Est ibidem saliens frigidissimæ aquæ e saxo prorumpentis. Atalantam a venatione siti laborantem, quum saxum illud cuspide percussisset, aquam elicuisse ferunt. (3) Brasiæ extremum hac in parte Eleutherolaconum ad mare oppidum est: distat a Cyphantibus ducentorum stadiûm navigatione. 167Incolæ ea sermonibus vulgarunt, quæ nulli Græcorum alii confitentur: Semelen quidem Jovi Baccham peperisse; a Cadmo vero deprehensam cum puero recens nato in arcam conjectam: eam arcam æstu jactatam in fines suos ejectam: ibi Semelen, quæ jam mortem obierit, a se magnifice sepultam; superstitem Bacchum educatum. (4) Eam fuisse causam, ut urbs sua, quæ ad illud usque tempus Oreatæ appellata fuerat, jam mutato vocabulo Brasiæ dicerentur, sumto nomine ab arcæ in eam oram ejectione: quando ætate etiam nostra, quæ maris æstu ad terram extruduntur, ἐχβεβράσθαι (maris æstu ejectari) a multis dicuntur. Addunt et alia hujusmodi Brasiatæ: Ino profugam in agrum suum venisse; ibi Bacchum voluisse alendum suscipere. Antrum monstrant, ubi illa infantem enutrierit; et campum appellant Bacchi hortum. (5) Templa illic sunt, Æsculapii unum, Achillis alterum. Festos etiam dies Achilli quotannis agitant. Est Brasiis parvum et molliter in mare excurrens promontorium. In eo sigilla pileata videas ex ære, nihilo pedalibus majora. Non facile dixerim, Castorumne an Corybantum ea nominibus sanxerint. Tria certe sunt ea figura: quibus quartum accedit Minervæ simulacrum. (6) Ad Gythei dexteram Las est, citra mare stadia decem, a Gytheo quadraginta stadiis remota. Habitatur nunc oppidum in medio montium trium intervallo, Ilii (sic enim ex ipsis unum appellant), Asiæ et Cnacadii. Priscis quidem temporibus in Asiæ montis vertice situm fuit: veterisque urbis hac ipsa etiamnum ætate ruinæ monstrantur, et ante muros signum Herculis, et de Macedonibus erectum tropæum. Pars fuit ea Philippi copiarum, quum in Laconiæ ille fines invasit. Palantes hi a cetero exercitu digressi oram maritimam populationibus infestam reddiderant. (7) Inter eas ipsas ruinas templum exstat Minervæ cognomento Asiæ. Pollucem et Castorem erexisse tradunt quo tempore e Colchica expeditione incolumes reverterunt: Fuisse enim et Colchis Asiæ Minervæ fanum. Profectos quidem cum Iasone Tyndarei filios satis habeo cognitum: quod vero Minervam Asiam Colchi colant, id scilicet a Lacedæmoniis acceptum scribo. Prope urbem eam, quæ nunc incolitur, fons est, quem ab aquæ colore Galaconem nominant. Proximum illi fonti gymnasium; in quo priscum Mercurii signum. (8) In eo monte, quod Ilium diximus appellari, delubrum est Bacchi; et in summo jugo Æsculapii. In Cnacadio Carneus Apollo. A Carneo stadia circiter triginta abest vicus intra ipsos jam fines Spartanorum, Hypsa nomine: ubi est Æsculapii sedes, et Dianæ cognomento Daphnææ. (9) Ad mare in promontorio ædes est Dianæ Dictynnæ, cui festos quotannis dies agitant. Ad sinistram promontorii exit in mare amnis Smenos, dulcem potantibus aquam, si quisquam alius, fundens. Habet fontes suos in Taygeto monte. Ab urbe abest haud plus quinque stadia. (10) In vico, cui Araino nomen, Læ sepulcrum, 168et super monumento statua. Ab eo La oppidum conditum tradunt incolæ; interemptum vero ab Achille; quem huc venisse credunt, quum a, Tyndareo Helenam sibi nuptum deposceret. At enim verius quis dixerit, Lan a Patroclo interfectum, quum unus hic fuerit de Helenæ procis. Nam Achillem Helenam nunquam petisse, ut leve habeatur argumentum, quod in eo carmine, quo illustres feminæ enumerantur, nulla fit Achillis mentio: (11) Homerus certe in ipso ferme operis sui initio Achillem scripsit, pro suo in Atrei filios studio, non Tyndarei sacramento ullo adactum, ad Trojam venisse. Jam vero idem poeta, quo loco ludos exponit, dicentem facit Antilochum, natu esse se grandiorem Ulyssem; atque ipsum Ulyssem, dum, quæ apud inferos viderat, narraret Alcinoo, inter cetera videre se voluisse Pirithoum et Theseum, viros ætate sua superiores. Et Helenam quidem a Theseo raptam scimus. Quo fit ut quadrare neutiquam possit, Achillem unum de Helenæ procis fuisse.

CAPUT XXV.

De fluvio Scyra — Pyrrhicho oppido, Sileno, Diana Astratea — Teuthrone Oppido, Diana Issoria — promontorio Tænaro, portu Achilleo et Psamatho, atque inferorum cane ab Hercule protracto — Arionis delphino insidentis signo et fonte olim miro — Cænopoli — Messa oppido et portu, atque Œtylo urbe.

Progressi longius a monumento fluvium videant in mare influentem, cui Scyras nomen. Sine nomine ante fuerat: hoc vero nominis tum accepit, quum illum classe intravit Pyrrhus Achillis filius, ad Hermiones nuptias e Scyro proficiscens. Trans amnem eum vetus delubrum est seorsum ab ara Jovis. Ab isto fluvio quadraginta stadiis abest oppidum Pyrrhichus in mediterranea continente. (2) Ab eodem Pyrrho Achillis filio nuncupatum, non defuerunt qui dicerent: alii vero a Pyrrhicho, uno de Curetum deorum numero. Sunt etiam qui Silenum e Malea profectum hic habitasse dicant. In Malea quidem educatum Silenum declarant hi versus e Pindari cantico:

Quod vero Silenus etiam Pyrrhichi sit nomine appellatus, nuspiam dixit Pindarus; sed ejus rei Maleæ incolæ auctores fuere. (3) In ipso Pyrrhichi foro puteus est. Monstratum sibi a Sileno aiunt. Quodsi puteus is exaresceret, aquæ penuria valde laborarent. Habent Pyrrhichii intra fines suos templum Dianæ Astrateæ: causa nominis, quod Amazonum exercitum hoc aiunt in loco progrediendi finem fecisse. Est etiam Apollinis Amazonii. Utriusque dei lignea signa sunt. Dedicasse dicuntur feminæ quæ a Thermodonte venerunt. (4) A Pyrrhicho ad mare descendentes Teuthrone oppidum excipit. Conditorem produnt incolæ Teuthrantem Atheniensem. Colunt hi præ ceteris diis Issoriam Dianam. Fontem habent Naiam. A Teuthrone stadia procul centum et quinquaginta excurrit in mare Tænarum promontorium, et portus Achilleus et Psamathus. In 169ipso promontorio templum est speluncæ in modum ædificatum: in cujus primo aditu Neptuni signum. (5) Hac Græcorum nonnulli versibus prodiderunt ab Hercule Orci canem extractum, quum neque meatus omnino ullus per eam specum subter terram subeat, neque veri omnino cuiquam simile videri possit, deorum ulla esse subterranea regna, quo animæ conveniant. Hecatæus quidem Milesius rem non absurdam commentus est: in ea caverna immanem ac tetrum serpentem lustrum habuisse, qui sit idcirco inferorum canis dictus, quod, quem morsu impetisset, subita eum veneni vi mori statim necesse esset. Eum serpentem esse ab Hercule ad Eurystheum pertractum. (6) Homerus vero (is enim primus Ditis canem, quem Hercules extraxisset, appellavit) neque nomen ei proprium imposuit, neque de ejus figura quicquam est fabulatus, uti de Chimæra. Posteriores et Cerberum appellarunt, et quum cetera cani fecissent similem, tria dixerunt capita habere, quum tamen Homerus nihilo magis homini illud familiare animal canem dixerit quam si eum, qui draco esset, Orci canem appellasset. (7) In Tænaro et alia sunt dedicata monumenta, et ex ære Arion citharœdus delphino insidens. De Arione quidem et delphino quæ audierat, retulit Herodotus, ubi res Lydorum exponit. Ego sane in Poroselene delphinum vidi, qui puero, a quo sanatus fuerat, quum a piscatoribus vulnus accepisset, quasi mercedem curationis penderet, dicto se audientem præbebat et eundem, quocunque ille jussisset, dorso transvehebat. (8) Est in eodem Tænaro fons, qui nihil jam, quod cum admiratione intueamur, habet: olim introspicientibus portus et naves aiunt spectandas præbuisse. Aquæ miraculum illud femina quædam sustulisse dicitur, quum in ea pollutam vestem abluisset. (9) Ab ipso promontorio mari stadia circiter quadraginta prætervectos excipit Cæne polis (urbs nova), Tænarum et ipsa ante appellata. Est in ea Cereris fanum, et ad mare Veneris ædes, et ejusdem deæ stantis habitu signum e marmore. Illinc digressis stadia procul triginta [Tænari] vertex, Thyrides dicuntur; et Hippolæ urbis ruinæ monstrantur. Inter eas Minervæ Hippolaitidis sacellum exstat. Non magno abest intervallo civitas Messa et portus. (10) Ab hoc portu ad Œtylum stadia intersunt centum et quinquaginta. Heros, a quo civitas nomen habet, ortu Argivus fuit, Amphianacte Antimachi filio genitus. Sunt in Œtylo quæ spectentur digna, Sarapidis templum, et in ipso foro Carnei Apollinis simulacrum ligneum.

CAPUT XXVI.

De Inûs fano et oraculo in via ad Thalamas, signis Pasiphaes et Solis — Pephno ad mare, et insula hujus nominis, solo natali Dioscurorum — Leuctris et memorandis ibi — signo Jovis Ithomatæ — Cardamyle et Nereidum templo — Enope oppido, postea Gerenia dicto, Nestoris sede, ejusque memorandis — Machaone ejusque cultu ac Podalirio — monte Calathio et Alagonia urbe.

Ab Œtylo ad Thalamas via in longitudinem stadia prope octoginta patet. In via Inûs fanum et oraculum visitur. In eo futura dormientes provident. Consulentibus enim per somniorum visa, quæ opus est, dea denunciat. Erecta 170sunt ex ære signa in ea fani parte, quæ sub divo est, Pasiphaes unum, Solis alterum. Quod in delubro ipso est, non satis se illud aperte ostendit, coronamentis omni ex parte velatum: ex ære et ipsum esse dicunt. Fluit e sacro fonte suavis haustu aqua: Lunæ nuncupant. ** Thalamatis Pasiphae non est utique patrium numen. (2) Distat a Thalamis stadi viginti Pephnos maritima civitas. Parva adjacet insula, nihilo omnino ingenti saxo major. Ei quoque Pephnos nomen est. In ea Castores primum in lucem editos Thalamatæ memorant: quod ipsum in cantico quodam suo dixisse Alcmanem, me non fugit. Enutritos autem Pephni negant, sed a Mercurio Pellanam deportatos. (3) In parva hac insula sub divo ænea sunt ipsorum Castorum sigilla, nihilo pedalibus majora. Ea, etsi hibernis undis vehementer saxum verberatur, loco tamen nihil movet fluctus marinus: quod miraculo est: et illud fere haud multo minori, quod formicæ ibi conspiciuntur vulgaribus albicante colore dissimiles. Eam insulam suorum fuisse olim finium, contendunt Messenii: eapropter Castores ipsos majore se quam Lacedæmonios propinquitate attingere. (4) A Pephno stadia viginti absunt Leuctra. Quæ civitati nominis origo, non habeo dicere. Quodsi a Leucippo, uti Messeniis placet, Perieris filio nuncupata est, hoc illud esse arbitror, quod præ diis ceteris Æsculapium colunt, quum Arsinoe eum Leucippi filia natum putent. Marmorea sunt quum Æsculapii ipsius, tum Inûs diversa in parte signa. (5) Ædes ibi erecta est Cassandræ Priami filiæ, cujus simulacrum ab incolis Alexandræ nomine colitur. Sunt et Apollinis Carnei ligneæ statuæ. Huic enim deo honorem ritu eodem habent, quo e Lacedæmoniis Spartiatæ. Leuctris in arce Minervæ templum et simulacrum est. Cupidinis in ipso oppido ædes et lucus, qui perenni aqua hieme irrigatur. Folia vere ex arboribus quæ decidunt, ne exuberante quidem aqua alio deferuntur. (6) Quod vero in maritima Leuctrici agri parte novi accidisse ætate mea, scribere non gravabor. Immissus in silvam ignis ventorum vi magnum arborum numerum exussit. In ea tunc parte, quæ stirpibus maxime erat denudata, repertum est Ithomatæ Jovis signum ita locatum, uti quæ dedicantur locari solent. Eo maxime testimonio nituntur Messenii, dum Leuctra contendunt olim ad fines suos pertinuisse. Sed nihil omnino prohibet quin, ut priscis etiam temporibus Leuctra Lacedæmonii tenuerint, ab ipsis potuerint Ithomatæ Jovi honores haberi. (7) Cardamyle quidem, cujus fecit mentionem Homerus, ubi dona pollicentem Agamemnonem facit, Lacedæmoniis Spartanis paret, quum a Messeniis eam sejunxerit Cæsar Augustus. Abest a mari Cardamyle stadia octo, Leuctris autem sexaginta. Est ad Cardamylen non procul a litore sacer Nerei filiarum lucus. In eum enim locum illas e mari narrant prodiisse, ut 171Pyrrhum Achillis filium ad Hermiones nuptias Spartam contendentem spectarent. In ipso oppido Minervæ ædes est et Carneus Apollo, ut patrium est Doribus. (8) At quam urbem Enopen Homerus in carminibus appellat, et ipsa Messenii nominis est. Facit autem nunc cum Eleutherolaconibus: ætate nostra Gereniam nominant. In ea Nestorem sunt qui educatum dicant; alii vero huc confugisse, capta ab Hercule Pylo. (9) Gereniæ Machaonis Æsculapii filii monumentum et ejusdem religione nobile fanum visitur. Nam et ab ipso Machaone morbis hominum medelas monstrari putant. Sacram ei regiunculam Rhodon nuncupant. Simulacrum est ex ære statu recto: caput corona cingitur, quam Ciphos patria lingua vocant Messenii. Inferfectum ab Eurypylo Telephi filio dixit Machaonem, qui carmina ea fecit, quæ Ilias parva dicitur. (10) Quare non ab re illud in sacris, quo Pergami in Æsculapii fiunt, servari scio, ut, quum hymnos a Thelepho exordiantur, nihil Eurypylo laudationis impertiant: quin et illum in eo templo nominari nefas habent, quod scilicet eum sciant interfectorem Machaonis fuisse. Ossa quidem Machaonis a Nestore servata dicunt. At Podalirium, quum Ilio deleto redirent Græci, tempestate Syrnum Cariæ incolumem delatum, ibi consedisse tradunt. (11) In Gereniorum agro mons est Calathion, et in eo Clææ (Calathiæ?) sacellum: cui specu proximum, angusto admodum aditu: sed qui introierint, quæ admirentur, spectare possunt. A Gerenia ad superiora jam mediterranea triginta procul stadia venientes excipit Alagonia oppidum, annumeratum jam a me in Eleutherolaconum civitatibus. Quæ ibi spectentur digna sunt Bacchi et Dianæ templa.

CAPUT I.

De Messeniorum finibus, saltu Chœrio — Messene Triopæ filia, quæ regioni nomen dedit — regia Messeniorum urbe Andania — primis Messeniæ regibus et magnarum dearum initiis a Caucone allatis et a Lyco, Pandionis filio, perfectis — Methapo, omnis generis sacrorum auctore.

Messenii regionis suæ ab ea parte, quam ad Lacones pertinere Imperator voluit, ad Gereniam fines habent saltum qui nunc Chœrius dicitur. Eam regionem, quum esset deserta, primos incolas hoc modo tenuisse proditum est. Mortuo Lelege, qui in ea Græciæ parte, quæ nunc Laconia dicitur, ab ipso vero Lelegia appellabatur, imperavit, 172e filiis natu major Myles ei in regnum successit: Polycaon, quod erat minor, privatam egit vitam ad illud usque tempus, quo Argivam uxorem duxit Messenen Triopæ filiam, Phorbantis neptem. (2) Ea, patris dignitate et opibus, quibus ille tunc præ ceteris Græcis maxime florebat, elata, privatam viri conditionem ferre non potuit. Comparatis itaque ab Argis et Lacedæmone auxiliis, in hanc ipsam regionem Polycaon invasit, deque uxoris nomine Messenen universam nominavit. Urbes vero et alias condidit, et in qua regni sedem esse voluit, Andaniam. (3) Nam antequam Thebani ad Leuctra prœlium eum Lacedæmoniis commisissent, atque inde Messenen, quæ hac etiam ætate exstat, sub Ithome condidissent, nullam omnino existimo urbem eo nomine nuncupatam. Adducor autem non minimum Homeri versibus. Nam ille in populis enumerandis, qui ad Ilium venerunt, Pylon, Arenen et alias nonnullas recensens, nullam prorsus Messenes mentionem fecit. Satis vero aperte idem in Odyssea significat, populum fuisse, non civitatem unam Messenios:

(4) Apertius vero ubi de Iphiti arcu loquitur:

Ortilochi domum in Messene parvum oppidum Pheras innuit: quod ipsemet exponit, quo loco de Pisistrati ad Menelaum adventu agit:

(5) Primi igitur hujus regionis imperium Polycaon Lelegis filius, et uxor ejus Messene tenuerunt. Ad hanc ipsam Messenen magnarum dearum initia Caucon Eleusine veniens deportavit. Fuit Caucon Celæni (Clini?) filius, Phlyi nepos. Phlyum ipsum Athenienses e Terra genitum memorant: quibus assentitur Musæi hymnus Lycomidis factus in Cererem. (6) Magnarum vero dearum initia, multis post Cauconem annis, Lycus, Pandionis filius, quam augustissima quamque celeberrima ut essent, effecit. Hac etiam ætate Lyci Saltum nominant, ubi ille antistites mysteriorum lustravit. Et esse in Messeniaco agro saltum qui Lyci dicitur, testatur hoc versu Cretensis Rhianus:

(7) Quod autem hic Lycus Pandionis fuerit filius, aperte declarant versus, qui sunt ad Methapi effigiem. Nam et Methapus quosdam initiorum ritus reformavit. Fuit hic quidem Atheniensis patria, initiorum orgiorumque et cujusvis modi sacrorum designator. Idem vero et Cabirorum Thebanis initia constituit, et juxta Lycomidarum septum imaginem cum inscriptione dedicavit. Ea inscriptio quum alia, tum inprimis, quæ nostræ narrationi fidem faciant, testatur:

(8)

(9) Indicat inscriptio, ad Messenen venisse Cauconem Phlyi nepotem: alia præterea de Lyco, et illud inprimis, veterem initiorum sedem Andaniam fuisse. Et consentaneum mihi hoc quoque videbatur, Messenen et Polycaonem, in qua urbe suam sibi regiam posuissent, in eadem sacrorum etiam religionem constituere voluisse.

CAPUT II.

Polycaonis filiorum nulla a veteribus fit mentio — de Periere, Melaneo et Œchalia — Perieris filiis Messeniæ imperium obtinentibus et Arene urbe — Lyco, qui magnarum dearum initia tradidit, et Apharei filiis — tribus feminis, quæ ad tumulos maritorum sese interfecerunt.

Equidem non mediocre adhibui studium, ut discerem, ecquinam Polycaoni e Messene liberi geniti essent. Evolvi itaque et librum, quæ Magnæ Eœæ inscriptæ sunt, et Naupactia carmina; omnia præterea, quæ versibus Cinæthon et Asius de Gentilitatibus perscripserunt: neque omnino quicquam, huc quod pertineret, comperi. Nam quum Magnæ testentur Eœæ, cum Polycaone Butæ filio fuisse nuptam filiam Hylli Herculis filii Euæchmen, in illis certe nulla prorsus vel de Messenes viro vel de ipsa Messene mentio. (2) Jam vero ætatibus ferme quinque, non amplius, uti mea fert opinio, exactis, quum nullus jam omnino de Polycaonis posteris esset superstes, accersiverunt sibi in regnuri Messenii Perierem Æoli filium: ad eum venisse Messenii dicunt Melaneum, præstantem arcu et sagittis virum, quique ob artis ejus excellentiam ab Apolline genitus credebatur. Huic a Periere partem eam regionis attributam, quæ Carnasium nunc, Œchalia tunc dicta est, accepto scilicet ab uxore Melanei nomine. (3) Thessali vero et Eubœenses (ut plerumque est de Græciæ rebus controversa historia) ita inter se dissident, ut illi Eurytium (vicus est hic ætate nostra desertus) Œchaliam priscis temporibus urbem dicant fuisse. Ab iis, quæ hac de re sunt Eubœensium sermonibus prodita, nihil fere dissentit Creophylus in Heraclea sua. At Milesius Hecatæus in Scio Eretrici agri parte Œchaliam esse scripsit. Verum Messenii quum alias ob rationes probabiliora quam ceteri mihi dicere videntur, tum inprimis ob ossa Euryti, de quibus etiam posterius commemorabimus. (4) Perieri geniti sunt e Gorgophone, Persei filia, Aphareus et Leucippus. Hi patre mortuo in Messenia regnarunt: auctoritate tamen superior fuit Aphareus. Hic dum regnaret, Arenen urbem condidit, nomenque ei imposuit a filia Œbali, uxore sua et eadem sorore ex una et eadem matre genita. Etenim cum Œbalo nupta fuit Gorgophone: ac bis quidem jam de ea nobis sermo fuit in superioribus libris, iis quos de Argolica et de Laconica terra conscripsimus. (5) Hic itaque Aphareus et urbem in Messenia Arenen condidit, et Neleum, qui erat filius Crethei, filii Æoli, nomine vero Neptuni, patruelem suum, Peliæ ex Iolco minas fugientem, 174domo recepit sua, et agri ei partem maritimam assignavit: qua in parte et aliæ erant urbes, et Pylos, in qua regiam suam constituit Neleus. (6) Venit autem Arenen et Lycus, Pandionis filius, quo tempore et ipse Ægei, fratris sui, metu Athenis profugit: atque hic quidem magnarum dearum orgia Aphareo et ejus liberis et Arenæ uxori tradidit Andaniam deportata, quod eodem in loco Messenen Caucon initiaverat. (7) Aphareo filii duo fuere: natu major et virtute præstantior erat Idas, minor Lynceus. Is (si cui credi possint, quæ Pindarus dixit) oculis fuit tam perspicacibus, ut in quercetis per medios arborum truncos cerneret. Hic an liberos reliquerit, compertum non habeo: Idas quidem filiam habuit Cleopatram ex Marpessa, quæ Meleagri uxor fuit. Is qui Cypria carmina fecit, ait Protesilai, qui, quum ad Troadem appulissent Græci, primus exscensionem facere ausus est: Protesilai inquam hujus uxorem, Polydoram nomine, filiam fuisse Meleagri, Œnei neptem. Si ergo verum est, tres hæ mulieres, initio a Marpessa facto, amissis viris semetipsas jugularunt.

CAPUT III.

Apharei domo exstincta, Messeniorum regnum ad Nestorem pervenit — de Æsculapii filiorum expeditione contra Ilium — Nelei posteri ab Heraclidis ejiciuntur et Cresphontes cum Aristodemi filiis de Messenia sortitus fraude illa potitur — de Cresphontis et ceterorum regum urbibus regiis, atque illius nece — Cresphontis filius superstes, Æpytus, ab Arcadibus in regnum restituitur, ejusque posteri Æpytidæ appellantur — de Glauco, Æpyti filio, ejusque posteris regnum Messeniæ obtinentibus.

At enim posteaquam Apharei liberi cum Dioscuris patruelibus suis de bubus dimicarunt, et Lynceum Pollux occidit, Idas vero fulmine ictus fato suo perfunctus est, Apharei domus tota, maribus omnibus consumtis, deleta est: tunc Messeniorum imperium ad Nestorem Nelei filium delatum: penes quem quum cetera omnia, tum vero quæ Idæ regno continebantur, fuerunt: iis tamen populis exceptis, quibus Æsculapii liberi imperarunt. (2) Æsculapii enim filios e Messenia tradunt ad obsidendum Ilium venisse: natum siquidem Æsculapium Arsinoe Leucippi filia, non Coronide. Ac Triccam sane desertum quendam in Messenia vicum appellant, et versus Homeri in testimonium afferunt, quibus Machaonem Nestor sagitta percussum benigne consolatur. Neque enim, inquiunt, tantam omnino benevolentiæ significationem ille dedisset, nisi et vicini et gentilis casu regis commotus fuisset. Confirmantur hæc, quæ de Æsculapii filiis dicuntur, eo quod et Machaonis monumentum Gereniæ ostenditur, et Pheris fanum Machaonis liberûm. (3) Jam vero confecto bello Trojano, quum diem suum post reditum Nestor obiisset, Dorum expeditio et Heraclidarum reditus duabus post ætatibus e Messenia Nelei posteros ejecit. Verum hæc quasi cumulus quidam iis accedunt, quæ de Tisameni rebus narravi. Sed et illud restat exponendum. Quum Temeno Dores Argos assignassent, ab illis Cresphontes terram sibi Messeniam depoposcit, quippe qui Aristodemo natu fuit 175major. (4) Aristodemus enim ipse e vita jam excesserat: Theras vero Autesionis filius majorem in modum Cresphonti adversabatur, Thebanus ille quidem origine et Polynicis Œdipi filii atnepos. Tutelam enim is tunc Aristodemi filiorum gerebat, quod eorum erat avunculus ex matre: uxorem siquidem duxerat Aristodemus Autesionis filiam nomine Argiam. Cupiebat Cresphontes omni modo Messeniam sibi assignari: quare Temenum precibus adit, et ubi eum sibi conciliavit, tum scilicet ei committit sortitionem. (5) Ille in situlam, quum eam jam aqua complesset, sortes Aristodemi filiorum et Cresphontis mittit, re ita constituta, ut sors utra prior exiisset, illi Messenia adjudicaretur: et quidem Aristodemi liberûm sortem e siccata sole argilla, Cresphontis e coctili laterculo fecit. Quo factum est ut, illa soluta, hæc constiterit, et per eam Cresphonti Messenia obtigerit. (6) Neque vero prisci Messenii a Doribus ejecti sunt. Nam facile illi et Cresphonti, novo regi, paruerunt, et Dores in agri partem receperunt: atque eo libentius, quod invidiosa jam erat apud ipsos regum superiorum potentia, qui erant Minyæ ab Iolco oriundi. Uxorem vero Cresphontes Meropen duxit, Cypseli filiam, Arcadum tunc regis; e qua quum alios suscepit filios, tum vero qui natu minimus fuit, Æpytum. (7) Ac sibi quidem et liberis regiam Stenycleri ædificavit, quum ante reges alii ab initio, et ipse etiam Perieres, Andaniæ habitassent. Aphareus quoque posteaquam Arenen munivit, in ea cum liberis imperii domicilium habuit. At Nestori ejusque posteris Pylos regia fuit. Postremo Cresphontes Stenycleri regem habitare voluit. Hunc opulenti, quod populariter nimis plebem esset amplexus, ejusque liberos occiderunt, (8) Æpytus vero solus, quod apud Cypselum maternum avum adhuc puer educabatur, parenti et fratribus superstes fuit. Illum jam adultum Arcades in Messeniorum regnum, et una cum Arcadibus Dorum reges, Aristodemi videlicet filii, et Isthmius (?) Temeni filius, restituerunt. Æpytus paterno regno recepto patris primum interfectores, quique ejus fuerant cædis auctores, ultus est: deinde conciliata sibi obsequiis nobilitate, plebe largitionibus delinita, eo pervenit honoris, ut Æpytidæ posteri jam omnes appellati sint, quum ante Heraclidæ dicerentur. (9) Hujus filius Glaucus, a patre accepto imperio, par illi fuit in omnes ordines officio et æquitate, deorum vero cultu multo superior. Etenim quum Jovis templum, quod in Ithomes vertice fuit, præterquam a Polycaone et Messene, nullis per Dores afficeretur honoribus, Glaucus his quoque auctor exstitit ut illum colerent. Idem Machaoni Æsculapii 176filio primus in Gerenia rem divinam fecit, et Messenæ Triopæ filiæ solita heroibus decerni munera dedicavit. Glauci filius Isthmius Gorgaso etiam et Nicomacho Pharis templum erexit. (10) Isthmio Dotadas genitus: qui ad cetera navalia, quæ tunc in Messenia fuerunt, unum Mothonæ munivit. Succedit Dotadæ filius Sybotas. Is ut reges Pamiso amni anniversaria sacra facerent jussit, et ut ante magnarum dearum (quæ ipso etiam regnante Andaniæ celebrabantur) initia Euryto Melanei filio parentaretur Œchaliæ.

CAPUT IV.

Phinta regnante Messenii primum chorum in Delum mittunt et prima inter Messenios et Lacedæmonios discordia exoritur — ejus causa narratur — Phintæ filiis regnantibus primum bellum Messeniacum suscipitur — de bubus Polycharis ab Euæphno venditis, causa belli, narratio.

Jam vero Phinta regnante, Sybotæ filio, Apollini primum Messenii sacrum cum virorum choro Delum miserunt. Iis canticum quo deum salutarent (Prosodium appellant), fecit Eumelus: et hæc certe carmina sola sunt, quæ Eumelum fecisse pro comperto habetur. Hujus ipsius Phintæ temporibus discordiarum semina inter Messenios et Lacedæmonios exstitere. Causa in dubio est; hujusmodi tamen fuisse narratur. (2) In Messeniorum finibus Dianæ Limnatidis cognomento templum est, commune solis Dorum Messeniis et Lacedæmoniis, nulli præterea civitati. Ad illud templum missas a se sacrorum causa virgines violatas a Messeniis Lacedæmonii commemorant, ac regem etiam suum Teleclum Archelai filium, Agesilai nepotem, Dorysso, Labota, Echestrato, Agide, proavis oriundum, injuriam propulsare conantem, interemptum: et ipsas quidem virgines dedecus voluntaria morte redemisse. (3) At Messenii narrant, ad templum venientibus primoribus suis a Teleclo insidias factas. Nam quum Messeniam Lacedæmonii propter agri bonitatem inprimis appeterent, disposuisse illum impuberes Spartanos in morem virginum ornatos cum pugionibus, qui illos ex improviso sedentes adorirentur. Ibi Messenios ad vim arcendam accurrisse, et quum Teleclum ipsum, tum vero impuberes illos omnes occidisse. Lacedæmonios quidem, quod esset facinus publico consilio patratum, conscios a se injuriam profectam, ob Telecli cædem ut pœnas repeterent in animum non induxisse. Hæc ab utrisque prodita sunt: credat vero quisque proinde atque in alterutram sit studiis civitatem propensior.

4. Post hæc, exacta ferme ætate una, Alcamene Telecli filio Spartæ imperante, ex altera vero regia familia Theopompo Nicandri filio, qui per posteritatis gradus sex a Charillo, Polydecte, Eunomo, Prytanide, Euryponte descendit, in Messeniis vero Antiocho et Androcle Phintæ filiis, utriusque populi simultas in apertum bellum erupit. Priores Lacedæmonii arma cepere, quum causa accessisset ejusmodi, ut ad permovendos qui jam essent odio exulcerati et belli omni modo cupidi, non solum sufficeret, sed 177specie quoque honestissima esset: jure tamen et disceptatione controversiam omnem dirimere potuissent, si animi ad pacem fuissent propensiores. Res in hunc modum gesta est. (5) Polychares quidam Messenius fuit, quum cetera minime obscurus, tum vero Olympica palma nobilitatus. Quarta enim Olympiade, quum apud Eleos unicum esset de stadio certamen, victor renunciatus est. Is boves habuit multas: quibus alendis quum propria non suppeditarent pascua, locavit eas Spartano homini Euæphno in ipsius agro pascendas, ea mercede, ut esset fructus, qui e bubus perciperetur, particeps. (6) Erat autem Euæphnus ejusmodi homo, ut lucro injusto fidem posthaberet: alioqui disertus et blandus. Is mercatoribus, qui in Laconiam navibus venerunt, armenta venundedit; atque inde ipse nuncius ultro ad Polycharem venit, prædones excursione in eum agrum compascuum facta extortaque sibi per vim præda boves et simul bubulcos abegisse. Interea dum is fallaciter commentum Polychari persuadet, de bubulcis unus a mercatoribus aufugit. Qui reversus Euæphnum ibi apud dominum deprehendit et coram Polychare redarguit. (7) Convictus is quum pernegare non posset, ad preces confugit, supplexque id sibi ut ignosceret quum Polycharem ipsum tum ejus filium rogabat: magnam enim vim in hominum natura quum alia habere multa, tum nihil esse lucri cupiditate ad animos cogendos valentius. Indicavit Euæphnus, quanti boves venditæ essent; ac se pretium repositurum, si Polycharis filius secum isset, repromisit. In Laconiam ubi venerunt, fœdius multo addidit Euæphnus sceleri scelus: adolescentem interficit. (2) Ejus rei immanitate commotus Polychares, Lacedæmonem ventitans ad reges et Ephoros de filii cæde assidue multisque cum lacrimis ad tædium usque querebatur: exponobat insuper, quas ab eo homine, quem sibi hospitem adsciverat cuique præ cunctis Lacedæmoniis fidem habuerat, injurias accepisset. Verum quum eadem apud omnes magistratus iterando nihil omnino ad rei pœnam profecisset, jam mentis parum compos furorique suo nimis indulgens, spreta sua salute, in quemcunque incidisset Lacedæmoniorum, eum tanquam hostem morte multabat. Ejus belli itaque causas Lacedæmonii præ se ferunt, tum quod Polychares sibi deditus non esset, tum quod Teleclum Messenii oppressissent: præter antiquas simultates ob commissam a Cresphonte in sortitione fraudem susceptas.

CAPUT V.

De iis, quæ Messenii contradicentes narrant et quibus Lacedæmoniorum avaritiam coarguunt — Messenii de Polychare tradendo deliberantes in partes et pugnam discedunt, in qua Androcles interficitur — Euphae Messeniorum regnum obtinente Lacedæmonii, bello haud indicto, clam Ampheam, Messeniorum urbem, oppugnant et capiunt — de Atheniensium illius temporis magistratibus.

Contra de Teleclo dicunt Messenii, quæ a me jam sunt exposita. Æpytum etiam ostendunt Cresphontis filium ab Aristodemi filiis restitutum. Non fuisse id facturos, si quid illis cum Cresphonte fuisset dissidii. (2) Deditum a se in pœnam non fuisse Polycharem, quod neque ipsi sibi 178dedidissent Euæphnum: voluisse tamen se, vel apud Argivos, qui utriusque civitatis essent consanguinei, vel in Amphictyonum consilio causam cognosci; voluisse rem eandem Areopagitarum sententiis committere, quod judicium illud de cæde apud Athenienses jam pridem fuerat constitutum. (3) Verum non eam bellandi causam Lacedæmoniis dicunt fuisse, sed immodica illos avaritia inflammatos, et se opprimere insidiis voluisse et alia multa designasse. In exemplum Arcadas et Argivos adducunt, quorum fines carpendi finem nullum illi fecerint. Commemorant præterea Crœsi donis delinitos, primos e Græcis cum barbaris amicitiam iniisse: quo sane tempore Crœsus quum alios Asiæ populos Græcanicos, tum Cariæ continentem terram, quam Dores incolunt, imperio suo adjecerit. (4) Addunt, Delphici Apollinis templo a Phocensium ducibus direpto ejus sacrilegii non privatim solum Spartæ reges et optimates, verum et ipsum publice Ephororum magistratum ac senatum participem fuisse. Denique quo eximie arguant, Lacedæmonios nihil lucri causa non semper ausos, societatem iis cum Apollodoro Cassandriæ tyranno initam exprobrant. (5) Sed cur postremum hoc factum tam acriter incessant Messenii, non est mihi propositum hoc loco afferre. In Apollodori quidem tyrannide tollenda, etsi neque tam diu neque tanto animi ardore bellatum est, Cassandrensium tamen calamitates facile Messeniorum infortunia adæquerunt. Et ad hujusmodi sane causas uterque populus belli initia refert.

6. Venere tunc ad Messenios Lacedæmoniorum legati, qui dedi sibi Polycharem postularunt: at Messeniorum reges relaturos ea de re se ad populum responderunt, ac deinde per publicas literas, quod populus jussisset, Spartanos rescituros. Quare quum profecti jam essent legati, concione vocata, sententiæ dictæ sunt valde diversæ. Androcles enim Polycharem auctorem impii et nefarii facinoris dedendum omnino censebat; Antiochus vero quum alia contra dixit, tum illud inprimis miserrimum, si Polychares ante oculos Euæphni pœnas penderet: et enumerabat, quam multa et quam gravia essent futura, quæ perpeti illum necesse foret. (7) Postremo eo contentio evasit, ut a sua alterutrius factione arma caperentur. Verum brevi finem habuit ea dimicatio: nam qui cum Antiocho erant, multo superiores numero quum essent, et Androclem ipsum et earum partium potentissimum quemque interemerunt. Antiochus quum solus regnum occupasset, per literas Spartanis denunciat, se iis judicum consiliis, quæ ante nominavimus, totam controversiam commissurum. At illi nihil omnino tabellariis respondisse dicuntur. (8) Paucis post mensibus quum in demortui Antiochi locum regnare cœpisset ejus filius Euphaes, Lacedæmonii neque per legatum indixerunt bellum Messeniis, neque omnino aperte eorum amicitiæ renunciarunt, verum quam maxime potuerunt 179clandestinis consiliis bello apparato jusjurandum conceperunt, non esse arma se posituros, neque bellandi diuturnitate, si forte bellum in longinquum tempus duceretur, neque ullius cladis magnitudine, priusquam agros et urbes Messeniorum vi captas imperio adjecissent suo. (9) Hæc ante jurati noctu copias Ampheam versus eduxerunt; Alcamene, Telecli filio, exercitus duce constituto. Fuit Amphea in Messenia Laconiæ finitimum oppidum, non magnum illud quidem, sed in præcelso colle situm, circumfluens aquarum perennium copia. Opportunus alioquin visus est locus, unde omnis se belli apparatus effunderet. Oppidum itaque capiunt patentibus portis nec ullo obstante præsidio. Messenii, qui sunt intus deprehensi, omnes ad unum interfecti, in ipsis cubilibus alii, alii vero, quum animadversa calamitate ad templa et aras deorum supplices confugissent; pauci omnino periculum effugerunt. (10) Hc prima fuit Lacedæmoniorum adversus Messenios expeditio, altero anno nonæ Olympiadis, qua Messenius Xenodocus de stadio victor renunciatus est, quum Athenis nondum sorte annui magistratus ducerentur, quod scilicet civitas ea Melanthi posteros, qui sunt Medontidæ appellati, regia potestate exuit et pro ea magistratum gerere jussit legibus constitutum: deinde cavit ne ultra annos decem imperium continuarent. Quo itaque tempore Amphea capta est, Æsimides, Æschyli filius, apud Athenienses quintum annum summæ reipublicæ præerat.

CAPUT VI.

De belli Messeniaci denominatione ejusque scriptoribus — de Aristomene ejusque ætate — Messenii, Amphea capta, ad Stenyclerum concionem populi habent, et bellum parant.

Sed antequam bellum conscribam et quæ utrique bellantium parti divinitus patienda aut facienda obvenerunt, statui Messenii hominis res gestas et ætatem exquirere. Hoc igitur bellum, quod a Lacedæmoniis eorumque sociis cum Messeniis et iis populis, qui auxilia Messeniis miserunt, gestum est, non ab iis, qui. priores arma ceperunt, nomen duxit, uti Medicum vel Persicum et Peloponnesiacum, sed a Messeniorum clade Messeniacum est appellatum, sicuti et illud, quod ad Ilium Græci gesserant, pervicit usus ut Trojanum, non Græcum, appellaretur. Hoc ipsum Messeniacum. bellum perscripsere Rhianus Benæus versibus, soluta oratione Prienensis Myron: (2) sed eorum neuter a belli initio ad finem perpetua serie est omnia persecutus. Nam arbitratu uterque suo partem ejus belli, sibi quam voluit, assumsit. Myron ab Ampheæ eversione exorsus, omnia deinceps conscripsit, quæ usque ad Aristodemi mortem consecuta sunt: atque eum historiæ suæ finem præscripsit. At Rhianus primum bellum prorsus non attigit, verum ea duntaxat, quæ Messeniis post defectionem a Lacedæmoniis evenerunt. Sed neque hæc omnia singillatim literis mandavit: verum quæ post pugnam gesta sunt eam, quæ ad Fossam Magnam quæ dicitur commissa est. (3) 180Messenium igitur Aristomenem, cujus maxime causa hanc feci de Rhiano et Myrone mentionem, quod is scilicet primus et omnium maxime Messeniorum nomen virtute sua illustrarit: eum, inquam, virum Myron Prienensis inseruit quidem ille historiæ suæ; verum Rhiano in suo poemate Aristomenes nihilo est obscurior, quam Homero in Iliade Achilles. Quum itaque inter illos plane non conveniat, reliquum mihi illud est ut eorum alterius, non utriusque, auctoritatem rejiciam. Rhianus quidem majorem veritatis de Aristomenis ætate rationem habuisse videtur: (4) Myron vero, quod facile ex aliis ejus scriptis cognoscas, atque ex hoc inprimis Messeniaco ejus opere, parum omnino, quam probabilia diceret, attendit. Scriptum enim reliquit, Lacedæmoniorum regem Theopompum ab Aristomene interfectum, paulo antequam e vita decederet Aristodemus: quum Theopompum neque in prœlio neque alio quovis mortis genere occidisse compertum habeamus ante confectum plane bellum, quando hic ille Theopompus fuit, qui bello finem imposuit. (5) Ejus rei testimonio sunt Tyrtæi elegi:

Viguit itaque mea quidem opinione Aristomenes posteriore bello: cujus res gestas, quum ad eam belli partem nostra oratio pervenerit, accuratius persequar.

6. Messenii ubi primum captam Ampheam cognoverunt ex eorum sermone, qui cladem effugerant, ex omnibus civitatibus Stenyclerum in unum convenerunt. Ubi vocato ad concionem populo optimi quique priori loco ac postremo rex ipse exterritos hominum animos confirmarunt, quum dicerent, non esse protinus ob Ampheæ oppressionem de universi belli exitu ex isto casu judicium faciendum, neque omnino esse ad id bellum gerendum quam se apparatiores Lacedæmonios. Illos quidem ad res bellicas longioris temporis afferre exercitationem; sibi vero necessitatem impositam ad excitandos ad virtutem animos acriorem. Causam præterea suam fore diis ipsis favorabiliorem, quum et fines suos defenderent et hostes ipsi nulla injuria lacessissent.

CAPUT VII.

Lacedæmonii in Messeniam incursiones faciunt, et prædam agunt — Euphaes, rex Messeniorum, exercitum una cum servis contra hostes educit, et prœlium conseritur — anno proximo Lacedæmonii denuo exercitum contra Messenios ducunt, et hi adversa acie in hostes contendunt — utriusque exercitus duces oratione suos exhortantur.

Hæc et alia hujusmodi quum dixisset Euphaes, concionem dimisit: et exinde Messenios omnes in armis habuit. Nam et tirones ad belli munia erudiendos curabat, et veteranum militem assidua exercitatione confirmabat. Interea Lacedæmonii in hostilem quidem agrum incursiones faciebant: verum (quippe qui suum illum jam esse credebant) neque arbores succidere neque villas demoliri; prædam tantum, si quam nacti essent, agere, frumenta fructusque alios asportare. (2) Urbes præterea aliquot oppugnare aggressi nullam omnino expugnarunt, quum et 181propugnaculis et firmioribus præsidiis munitæ essent: quin per irritos conatus acceptis vulneribus retrocedere coacti postremo oppidorum oppugnationibus prorsus abstinuerunt. Populabantur rursus Messenii maritimos Laconiæ fines et quæ circa Taygetum erant arva omnia. (3) Quartus jam annus exierat post captam Ampheam, quum Euphaes Messeniorum alacritate confisus, quorum animos ira in Lacedæmonios ardere videbat, ac simul satis jam ratus per assiduas exercitationes ad rei militaris scientiam profectum, educturum se exercitum edixit, servisque ut se sequerentur imperavit cum materia et omni jaciendi valli instrumento. Id quum Lacedæmonii rescissent ex iis, qui ad Ampheam in præsidio erant, (4) et ipsi copias eduxerunt suas. Erat in Messeniorum finibus campus ad signa conferenda et alioqui idoneus, et quod profundior eum alveus dividebat. Ad eum alveum suam instruxit aciem Euphaes. Ducem Cleonnin declaravit. Equites et levem armaturam, pauciores utrique quingenis, Pytharatus et Antander ducebant. (5) Ubi in unum acies concurrere, gravem armaturam utrinque præcipiti animi ardore pro inveterato odio impressionem facientem medius alveus cohibuit. Equites vero et levis armatura, quæ numero et virtute utrinque fere par fuit, supra alvei intervallum prœlium inierunt. Anceps id certamen erat. (6) Interea autem dum hi pugnant, jubet Euphaes servos jacto vallo primum tergum, deinde et latera sui agminis aggere munire. Quum vero nox ingrueret et pugna esset soluta, tunc et frontem castrorum circa alveum Messenii munierunt. Quare cum prima luce consilio Euphais animadverso facile intellexerunt Lacedæmonii, neque sibi pugnandi potestatem fore cum Messeniis, qui jam e castris non prodirent, et ad ea obsidenda, quum imparati ad id venissent, nullam in promptu esse facultatem. Domum itaque reverterunt. (7) Deinde qui consecutus est anno, quum juventuti seniores ignaviam et jurisjurandi contemptum exprobrantes grave convicium facerent, aperte altera in Messenios expeditio suscepta est. Rex uterque Theopompus Nicandri filius et Alcamenis Polydorus (decesserat enim Alcamenes ipse) exercitum eduxerunt. His cum agmine suo occurrerunt Messenii: ad pugnamque lacessiti adversa acie in Spartanos contenderunt. (8) Lævo Lacedæmoniorum cornu Polydorus, Theopompus dextero præerat: mediam aciem ducebat Euryleon, tum quidem Lacedæmonius, sed Thebis a Cadmo oriundus. Nam ad Ægeum, Œolyci filium, Theræ nepotem, Autesionis pronepotem quinto posteritatis gradu origines suas referebat. Jam vero contra dexterum Lacedæmoniorum cornu Antander et Euphaes; adversus sinistrum, quod Polydorus regebat, stetit Pytharatus; in media acie 182Cleonnis. (9) Quum prope jam esset ut signa conferrent, progressi in medium duces suos utrinque ad rem strenue gerendam cohortati sunt. Ac Theopompus quidem suos perbrevi Lacedæmoniorum more oratione adhortatus memores esse jussit concepti contra Messenios jurisjurandi; pulcrum, præclarum et honestum fore, si patribus, qui finitimos in servitutem redegissent, splendidiora edidisse facinora et feliciorem suis finibus adjecisse regionem viderentur. At Euphaes longiore quidem quam Spartanus usus est oratione: nihilo plura tamen et hic dixit, quam tempus pati posse videretur. (10) Non esse de agro tantum et fortunis propositum certamen dixit: habere se præ oculis, quæ victos maneret sors: conjuges et parvulos liberos in servitutem abductum iri; iis vero, qui jam adolevissent, levissimam pœnam mortem fore, ea modo si absque contumelia et cruciatu contigisset: futurum ut deorum templa diriperentur, sua cujusque patria incendio deleretur. Neque vero se hæc ex conjectura dicere; minime obscura unicuique documenta esse posse calamitates eas, quas qui Ampheæ oppressi sunt, passi fuerant: (11) tali eventorum atrocitati honestam mortem esse præferendam. Facilius esse multo, quum invicti adhuc sint et animorum audacia hostibus pares, promta alacritate adversarios superare, quam abjecto prius animo post in clade sarcienda laborare. Talia locutus est Euphaes.

CAPUT VIII.

De prœlio a Messeniis cum Lacedæmoniis commisso et fortiter utrinque factis narratio.

Ubi vero duces utrinque signum dederant, cursu Messenii in Lacedæmonios effusi impressionem fecerunt: quippe qui ira concitati mortem cupidius oppeterent et pro se quisque prior pugnæ aleam experiri festinarent. Lacedæmonii et ipsi gressum contra alacriter tulerunt: caverunt tamen quammaxime, ne turbatis ordinibus acies solveretur. (2) Quum jam prope esset ut congrederentur, primum minis, armorum motu ac trucibus se invicem oculis lacessebant; contumeliæ etiam utrinque jactatæ: Lacedæmonii servos esse suos Messenios dicere, nihilo illos quidem Helotis liberiores: at contra Messenii ad impium illos facinus aggressos, qui incensi dominandi cupiditate cognatis suis negotium facesserent et quum aliorum qui Dorico nomini patrii essent dii, tum vero Herculis ipsius numina læderent. Jam vero quum a probris ad manus ventum esset, acriter se vicissim impellere. Majore vero impetu hostem Lacedæmonii trudebant. Urgebat jam vir virum cominus. (3) Et bellandi quidem arte atque exercitatione superiores erant Lacedæmonii, quin etiam numero. Erant enim in eorum potestate finitimi jam prope omnes iidemque ejus belli socii Asinæi: porro Dryopes, ab Argivis ætate una ante sedibus suis pulsi, quum Lacedæmonem supplices venissent, jam necessitate adducti arma conjunxerant. Contra levem vero Messeniorum armaturam Cretenses venerant sagittarii, mercede conducti. (4) Messenios quidem quum desperatio tum pariter mortis contemptus incitabat: quum et quæ paterentur omnia iis, qui patriam suam maxime illustrem 183esse vellent, necessaria potius quam gravia ducerent, quæ vero facerent, quo alacritatis essent pleniora, eo magis ad hostis conatus debilitandos apposita. Et eorum sane multi extra agmen suum prosilientes præclara edebant summæ virtutis facinora: quin et in iis, qui letalibus acceptis vulneribus jam prope animam agerent, vigor ille apparebat, qui solet a desperatione proficisci. (5) Audiebantur mutuæ cohortationes. Viventes namque et integri saucios hortabantur, ut priusquam fato suo defungerentur se dignum aliquid gererent, quo possent mortem cum voluptate oppetere. Saucii rursus, quum dilabi jam vires sentirent neque possent amplius spiritum retinere, superstites monebant, ne se deteriores essent neve committerent, sua ut mors nihil omnino patriam juvisse videretur. (6) At Lacedæmonii pugnæ initio neque se vicissim adhortabantur neque ad inopinata audaciæ specimina tam promti erant quam Messenii: verum, qui a pueris bellicas artes essent edocti, se intra densiorem phalangem continebant, quod hostem sperabant neque tam diu in acie persistere neque in armis laborem nec vulnera perpeti posse. (7) Propria hæc in utraque acie quum quod ad facinora tum quod ad animos pugnantium attinet fuere. Commune illud fuit utrisque, quod nemo vel cædem deprecabatur vel in pecunia salutis spem repositam habebat. Diffidebant enim fortasse propter odii magnitudinem, se quicquam profecturos: et, quod caput fuit, priora facta nolebant dehonestare. Jam qui hostem interficiebant, neque se gloriose jactabant neque probra omnino ulla jaciebant: in neutram enim erat partem spes propensior, utri essent utris e certamine superiores discessuri. Accidebat in primis insignis illis mors, qui jacentem spoliare aggrediebantur: vel enim nudata aliqua parte corporis missilibus figebantur, vel de improviso quum aliud agerent cædebantur; vel ab iis ipsis etiam, quibus spolia detrahebant, adhuc spirantibus confodiebantur. (8) Fuit et regum ipsorum illustris dimicatio. Theopompus intemperantius se in Euphaem infesto telo intulit. Euphaes in se vadentem conspicatus, Antandrum appellans: «Non sunt, inquit, quæ Theopompus molitur, diversa a Polynicis, a quo oriundus est, ausis. Ille enim quum adversum patriam ab Argis exercitum duxisset, sua manu fratrem occidit, et ab eo vicissim est interemptus. Iste etiam quærit Herculis posteritatem eodem parricidii scelere contaminare, quo Laii et Œdipodis familia se polluit. At enim non discedet ille satis lætus a prœlio.» Hæc dicens et ipse in hostem invasit. (9) Ibi totum prœlium, quod fatigatis in utraque acie militibus jam prope elanguescebat, confirmatis corporibus et aucto mortis contemptu acrius exarsit. Quare primis congressibus primæque signorum collationi instaurata pugna prope similis, si quibus forte spectare licitum fuisset, videri potuit. Postremo Euphais globus, qui electissimis viris constabat, versa jam prope immodica illa audacia in furorem, virtute etiam sua usus, in adversum hostem impetu facto Theopompum ipsum loco deturbant et Lacedæmonios sibi oppositos in fugam vertunt. (10) Sed alterum, 184cœpit Messeniorum cornu graviter laborare. Quum enim Pytharatus cecidisset, qui in ea agminis parte steterant, duce jam amisso et ordines deseruerunt [et turbulentius pugnaverunt, neque tamen] animum desponderunt. Non tamen aut fugientes Messenios Polydorus, aut Lacedæmonios est Euphaes insecutus. Satius enim Euphaes et Messeniorum principes esse putarunt, laborantibus suis opem ferre. Non tamen cum Polydoro ejusve cohorte manum conseruerunt. (11) Nox enim jam omnia tenebris obduxerat. Ipsos etiam Lacedæmonios, quominus abeuntem hostem insequerentur, plurimum quidem locorum ignoratio deterruit. Erat præterea etiam patria ipsis disciplina, qua in fugam versos hostes non urgebant cupidius: quod providentius curandum putabant ne turbarentur ordines, quam ut fugientem unum et alterum cæderent. Media utrinque acies, hinc Euryleonte, illinc Cleoni duce, æquo Marte pugnavit. Nox superveniens horum quoque certamen diremit. (12) Dimicatum in hoc prœlio est ex utraque parte gravi maxime peditum armatura. Equestres enim copiæ et parvæ fuere et nihil omnino memoria dignum gesserunt: nondum enim illo tempore Peloponnesii equitandi peritiam fuerant adepti. Expediti vero Messeniorum et Lacedæmoniorum Cretenses sagittarii ne congressi quidem sunt, quod more majorum utrique in pedestris aciei subsidiis steterant. (13) Postero die sub primam lucem neutri pugnam aggredi aut erigere tropæum occuparunt. Ubi jam processit dies, de cadaveribus tollendis per caduceatores pactis induciis ad suos se uterque exercitus humandos convertit.

CAPUT IX.

Messenii post hanc pugnam calamitatibus afflicti in montem et urbem Ithomen secedunt — Delphos mittunt ad oraculum consulendum — ad oraculi effatum exsequendum virginem ex Æpytidarum genere quærunt — Aristodemus filiam immolandam tradit, ac dein ipse illam interficit.

Post eam pugnam Messeniorum res multis cœptæ calamitatibus affligi: primum quidem, quod immodica in urbium præsidia erogata pecunia, jam unde exercitum alerent, non habebant: deinde et servitia ad Lacedæmonios perfugiebant: postremo morbus quidam pesti assimilis etsi non ad omnes est grassatus, magnam tamen rebus cunctis perturbationem attulit. De summa rerum consulentibus placuit pleraque oppida, quæ in meditullio sita essent, deserere, in Ithomen vero montem secedere. (2) Erat in eo oppidum non ita magnum, cujus factam esse ab Homero in Græcorum copiis recensendis mentionem credunt, quum «Ithomen salebrosam» dicit. Facta huc secessione vetera mœnia, quatenus sat esset toti quæ illuc convenerat multitudini tuendæ, ampliarunt. Erat locus ceteroqui natura egregie munitus. Nam et mons ipse nulli est eorum, qui intra Isthmum sunt, magnitudine inferior: et in illa præsertim parte, ubi urbs erat, aditu difficillimus. (3) Statuerunt etiam Delphos mittere legatos qui oraculum consulerent. Missus itaque est Tisis Alcidis filius, vir quum ceteris laudibus præstans, tum vero divinandi sollertiæ maxime deditus. Hunc Delphis redeuntem ex insidiis Lacedæmoniorum aliquot de præsidio ab Amphea 185adoriuntur: sed enim acriter se defendentem et repugnantem capere non potuerunt: hominem certe urgendi finem non prius fecerunt, quam vox audita, a quo missa incertum, Oraculi nuncium dimitte. (4) Ac Tisis quidem Ithomen reversus regi responsum exponit, neque ita multo post ex illis vulneribus diem obiit suum. Convocatis in concionem Messeniis oraculum Euphaes recitat:

Oraculi voce audita, virgines statim omnes ex Æpytidarum familia sorti commissæ. Quumque Lycisci filia ducta fuisset, eam Epebolus vates sacrari vetuit, quod diceret non esse e Lycisco genitam; verum uxorem Lycisci eam sibi, quum sterilis esset, supposuisse. Interea dum vates hæc ad populum agit, Lyciscus abducta puella Spartam transfugit. (5) Quæ res ubi vulgata est, quum Messeniorum mentes vehementer commovisset, Aristodemus, et ipse ex eadem Æpytidarum gente, vir et ceteris vitæ ornamentis et bellica virtute Lycisco clarior, ultro filiam immolandam obtulit. Verum hominum plerumque in rebus gerendis alacritatem nihilo fere minus Fatum, quam calculos fluviorum limus, obruit. Nam patriam præclaro facinore servare cupienti Aristodemo objecit se hujusmodi offensio. (6) Messenius civis, cujus nomen non proditur, forte Aristodemi filiam amabat ac propediem erat uxorem ducturus. Is itaque statim cum Aristodemo disceptare, negans, quæ sibi desponsa esset, in patris eam amplius esse potestate: suum esse, qui sponsus sit, in illam jus omne. Qua ratione quum parum proficeret, deinde impudenti mendacio vitiatam a se puellam et gravidam jam esse affirmat. (7) Qua pertinacia eo furoris Aristodemum impulit, ut filiam statim occideret et ejus utero exciso plane omnibus ostenderet non fuisse prægnantem. Ibi alium jussit Epebolus vates filiam devovere; nam Aristodemi filiæ cædem nihil ipsis prodesse: interfectam enim eam a patre, non diis illis, quibus Pythia jusserat, mactatam. (8) Hæc populum docente vate, Messeniorum multitudo ad interficiendum procum puellæ ruebat: quippe qui et Aristodemum parricidii obligasset et ipsis salutis suæ spem in dubium revocasset. Erat ille Euphai ut qui maxime amicus. Persuadet itaque Euphaes Messeniis, consummatum esse oraculum puellæ cæde; quæque ab Aristodemo patrata sint, sufficere ipsis debere. (9) Ei vehementer Æpytidæ omnes assensi sunt, quod nihil malebant eorum unusquisque, 186quam liberari se devovendæ filiæ metu. Atque regis orationi obtemperantes concionem solvunt, ad sacraque deorum et festos ludos se convertunt.

CAPUT X.

Sexto anno post Lacedæmonii contra Ithomen exercitum ducunt — cum Messeniis æquo Marte pugnant — in hac pugna Euphaes rex vulneribus confectus moritur — Aristodemus rex a Messeniis electus bellum continuat.

Lacedæmonii de oraculo illo certiores facti, rebus suis magnopere diffidebant tam ipsi quam reges, quum ad reliqua tum ad pugnam capessendam segniores facti.

Anno demum post Lycisci ex Ithome fugam sexto Lacedæmonii, quum perlitassent, Ithomen duxerunt. Sed Cretenses aberant; et Messeniis etiam socii minus præsto fuerunt. Suspecti enim jam tum erant Spartani quum aliis Peloponnesiis, tum vero Arcadibus et Argivis maxime. Ac Argivi quidem clam auxilia ad id bellum decreverunt, privatæ militiæ nomine potius quam de communi consilio. (2) Arcadibus aperte expeditio indicta: sed neque hi satis mature venerunt. Nam oraculi fiducia facile Messenios adduxit, ut belli aleam experirentur sociorum copiis non expectatis. Fuit hoc secundum prœlium eventu ipso non valde diversum a superiore. Pugnantes etiam tum lux defecit: sed neutrum in hac pugna cornu nec manipulum vi repulsum memorant. Neutra enim acies, quem ab initio instituerat, ordinem servavit, verum fortissimi quique in medium agmen ab utraque parte prodierunt: ibique multo acerrimum exstitit certamen. (3) Ipse enim Euphaes audacior, quam regem decebat, et intemperantius in Theopompi cohortem invectus vulnera multa et ea letalia accepit. Humi stratum et animam prope agentem, paululum tamen etiamnum spirantem, ad se rapere Lacedæmonii conati sunt. Ibi exarsere in pugnam Messeniorum animi. Incitabat eos in regem suum pristina benevolentia, neque minus retinendi decoris studium: atque animas quidem suas manifesto periculo objicere et ad unum omnes pro rege cædi satius ducebant, quam deserto eo quenquam superstitem esse. (4) Euphais casus et pugnæ tempus produxit et utriusque exercitus virtutem incendit. Relatus in castra Euphaes ac paululum recreatus suos ex eo certamine sensit non inferiores discessisse. Paucis vero post diebus e vita excessit, quum annos regnasset tredecim ac totum regni tempus eum Lacedæmoniis bellando consumsisset. (5) Is quum sine liberis moreretur, regnum populi arbitrio permisit. Cleonnis et Damis cum Aristodemo contendere, quod se quum cetera vitæ dignitate, tum rebus belli gestis præstantiores putarent. Antander enim in pugna ceciderat morte pro Euphae oppetita. Adversabantur præterea vatum duorum, Epeboli et Ophionei, sententiæ, non esse dicentium Æpyti et ejus posterûm imperium homini filiæ cæde polluto decernendum. Nihilominus obtinuit per suffragia regnum Aristodemus. (6) Ophioneus hic Messeniorum 187vates, quum ab ortu cæcus esset, hujusmodi divinationis genere utebatur: quærebat de consultoribus suis, quid quisque vel privatim vel publice egisset; exinde futura conjiciebat. Aristodemus autem regnum adeptus, et populi in omni re æqua semper studiosissimus erat; et optimates quum ceteros, tum inprimis Cleonnin et Damin quovis honore dignabatur. Idem etiam studiose socios colens; per legatos Arcadum, Argivorum et Sicyoniorum primoribus munera misit. (7) Enimvero bellum Aristodemo imperante utrinque paucis in hostilem agrum populatoribus immittendis et incursionibus sub ipsa messis tempora faciendis gestum. Et cum Messeniis missi etiam ab Arcadibus milites in Laconicum agrum excurrere: quum interea Argivi neutiquam ex professo Lacedæmonios lacessere auderent: ita tamen omnia comparabant, ut contra eos, si pugna commissa esset, omnino prœlium cum Messeniis inituros appareret.

CAPUT XI.

Quinto anno regni Aristodemi Lacedæmoniis et Messeniis socii auxilio veniunt, et sic prœlium committitur — de hoc prœlio, quo Lacedæmonii fugantur, narratio.

Quintum jam annum regnabat Aristodemus, quum ad statum condictum prœlii diem (belli enim diuturnitate et impensæ magnitudine fracti admodum erant ac debilitati) sui utrisque socii præsto fuere: Lacedæmonios ex omnibus Peloponnesiis Corinthii soli; Messeniis vero cum universo exercitu Arcades et Argivorum ac Sicyoniorum lectissimi quique. Steterunt in Lacedæmoniorum acie media Corinthii et Helotæ et finitimi omnes: ipsi in cornibus, quibus reges imperarunt: phalange usi sunt tam densa et conferta, quam antea nunquam. (2) Aristodemus copias suas in hunc modum instruxit. Quicunque ex Arcadibus vel Messeniis corporibus essent valentissimi quorumque virtus maxime eniteret, qui vero arma minus firma haberent, his arma divisit optima et lectissima: quumque martium opus urgeret, inter Argivos et Sicyonios hos quoque collocavit. Phalangem suam laxatis ordinibus quam poterat longissime, ne posset ab hoste circumdari, explicavit: providit etiam, ut dispositis jam signis a tergo sui Ithomen montem haberent. (3) Ac gravi quidem armaturæ Cleonnin præfecit: substitit ipse cum Dami, qua in parte levis fuit armatura, in qua funditores et sagittarii pauci fuere: reliqua turba ad excursus faciendos propter corporum agilitatem et armorum levitatem maxime idonei erant, thorace aut scuto duntaxat armati. Ea si quibus defuit armatura, hi caprarum et ovium, nonnulli etiam ferarum pellibus tegebantur: maximeque Arcades montani luporum et ursorum exuviis. (4) Jacula singuli plura, lanceas etiam nonnulli gestabant. In insidiis hi locati erant ea Ithomes parte, qua minime possent ab hostibus conspici. Et gravis quidem Messeniorum ac sociorum armatura quum primam Lacedæmoniorum impressionem sustinuit, tum vero in omni prœliandi munere reliquo virtutem 188exhibebant. Erant hi numero hostibus multo inferiores: verum lectissimi quique cum promiscua multitudine et minime paribus virtute dimicabant. Quare tam alacritate quam pugnandi usu facile restiterunt. (5) Jam expeditæ etiam cohortes Messeniorum signo dato in hostem cursim undique impressionem fecerunt, jaculis eminus latera petentes: nec defuerunt qui audacia incitati majore, longius progressi, cum hoste cominus manum consererent. At Lacedæmonii altero hoc periculo, eoque prorsus insperato, circumventi, non tamen aciem turbarunt; quin contra levem armaturam conversi magno conatu eam ut funderent conabantur: sed quum velites facile, nempe quos nulla armorum impedimenta retardabant, subterfugerent, trepidatio primum, tum ira vehemens Lacedæmoniis incessit. (6) Est vero ita natura comparatum, ut homines ægerrime sibi temperare queant, si quid præter dignitatem accidat. Quare tum et qui ex Spartanis vulnera jam acceperant, et quicunque interfectis comitibus expeditos adorti fuerant primi, in eam partem incumbebant, quo se velites illi intulissent, ac retrocedentes longiore persequebantur excursu. At Messeniorum levis armatura, quo ante cœperant modo, eos ipsos, qui locum obtinerent suum, et cædebant et missilibus figebant: jam vero si insequerentur illi, aversi cito elabebantur ac rursus ad suos se recipientes a tergo urgebant. (7) Hæc passim faciebant etiam alii in alias hostilis aciei partes. Interea gravior Messeniorum et sociorum armatura Spartanos suæ aciei oppositos urgebant audacius, Postremo Lacedæmonii prœliandi mora et vulneribus fatigati et a velitibus novo quadam more disturbati solverunt ordines. Terga jam vertentes iidem velites vel gravioribus affecerunt incommodis. (8) Certum cæsorum Lacedæmoniorum numerum in ea fuga prodere non possum; magnum tamen fuisse et ipse crediderim. Jam vero aliis domos cuique suas reditus periculo carebat: at Corinthiis res fuit discriminis plenissima, quum per hostilem agrum transeundum esset, sive per Argivorum sive per Sicyoniorum fines reverterentur.

CAPUT XII.

Lacedæmonii hac pugna perculsi oraculum Delphicum consulunt — a Messeniis socios abducere student — Messenii quoque Delphicum oraculum consulunt — Lyciscus, qui Spartam aufugerat, ab Arcadibus capitur, et absolvitur — Messenii denuo Delphos mittunt ad Pythiam de belli eventu consulendam — Pythiæ effatum Spartanis indicatur, qui Œbalo auctore fraudulenter in illo exsequendo prævertunt — Ophioneus, vates cæcus, visum recipit.

Lacedæmonios accepta quidem clades dolore afficiebat, quum tam multos et eos quidem minime obscuros amisissent viros. Sed erat illud fere indignius, quod spes reliqua omnis belli ejus ex animi sententia conficiundi erepta videbatur. Miserunt tamen Delphos, qui deum consulerent. Iis responsum hujusmodi Pythia dedit:

(2) Quare ad astum regibus et Ephoris conversis, quum 189aliud nihil in mentem venisset, quod Ulysses ad Ilium fecit, placuit imitari. Homines enim centum, qui se perfugas esse simularent, ad Ithomen speculatum hostium consilia misere: atque ut plane perfugisse viderentur, publico decreto damnati sunt. Eos ad se venientes Aristodemus statim his verbis dimisit: Novas esse Lacedæmoniorum injurias, vetera eorundem vafra commenta. (3) Id quum minus, uti volebant, cecidisset, Lacedæmonii conati deinde sunt a Messeniis socios abducere. Verum ab Arcadibus rejecti (ad eos enim primum legati venere), quominus ad Argivos proficiscerentur, deterriti sunt. Aristodemus cognitis Lacedæmoniorum conatibus et ipse misit qui oraculum consulerent. His respondit Pythia:

(4)

Aristodemus quidem et oraculorum interpretes, quid sibi vellet responsum hoc, conjiciendo assequi nequierunt: non multis vero post annis vocem suam exposuit et ipso eventu ratam fecit deus. (5) Eo autem tempore forte accidit ut Lycisci, ejus, qui Spartam perfugerat, filia, quam secum abduxerat, moreretur. Ad puellæ tumulum sæpe ventitantem patrem Arcadum equites ex insidiis eruptione facta capiunt. Hinc Ithomen pertractus et in concionem productus causam dixit: Non esse patriam a se proditam; verum secedendum sibi putasse vatis oratione commotum, qui puellam negasset legitimam esse. (6) Hæc quum dissereret, non ante est ei habita fides, quam femina quædam, quæ Junonis sacerdotio tunc fungebatur, in theatrum veniens, sponte puellam se illam peperisse confessa est, et a se datam uxori Lycisci supponendam. Nunc itaque venio, inquit, rem occultam indicatura, ac simul me ut sacerdotio abdicem. Hæc eo dicebantur, quod sancitum apud Messenios erat, ut, si quis e sacerdotio fungentis vel mulieris vel viri liberis ante illos e vita excessisset, in alium transiret sacerdotium. Quare vera esse, quæ mulier dixisset, arbitrati et aliam Junoni sacerdotem legerunt et Lyciscum capitis periculo liberarunt. (7) Aderat jam vicesimus ejus belli annus, quum Delphos de belli eventu consultores iterum mitti placuit. Consulentibus ad hunc modum respondit Pythia:

(8) Hoc oraculo promitti sibi victoriam Messenii interpretabantur, 190eo maxime, quod, quum ipsi intra muros Ithomatæ Jovis ædem haberent, nullo pacto viderentur posse Lacedæmonii priores tripodas dedicare. Ligneos certe tripodas faciendos curaturi erant, quod ad æneos pecunia non suppetebat. Verum exceptam hanc oraculi vocem e Delphorum numero nescio quis Spartam pertulit. (9) Ibi quum nihil omnino publico consilio excogitari posset ad eam dedicationem occupandam, Spartanus quidam, Œbalus nomine, homo genere haudquaquam claro, sed, uti res indicavit, plane callidus et sollers; is, ut res tulit, tripodas centum e luto finxit, et in peram abditos assumtis retibus cum venatoris ornatu Ithomen agresti turbæ permistus introiit: et ignotus quidem (quippe qui neque in patria sua vulgo esset omnibus notus), quum primum nox supervenit, tripodas illos fictiles dicavit: atque inde Spartam reversus, quod actum fuerat, Lacedæmoniis exposuit. (10) Re comperta Messenii vehementer commoti sunt: et facile quidem Lacedæmoniorum se astu delusos conjecerunt: multitudinis tamen sollicitudinem Aristodemus quum ea, quam res tempusque ferebat, oratione, tum vero statuendis ad Jovis aram ligneis tripodibus (fabricati enim jam fuerant) lenivit, Accidit etiam eo tempore, ut Ophioneus vates, qui a primo statim ortu cæcus fuerat, oculis uti cœperit mirabili admodum casu. Nam quum ingenti capitis dolore laborasset, ab ea valetudine luminis compos fuit.

CAPUT XIII.

De iis quæ Messeniorum exitium portenderunt — Aristodemus de patriæ salute desperans sese ipsum ad filiæ tumulum interficit — Messenii non regem, sed Damin summum prætorem deligunt — obsidione et fame coacti Ithomen relinquunt — de tempore hujus belli Messenici finiti.

Hinc aliis prodigiis, quum Messeniorum jam res inclinarent ac prope in perniciem laberentur, suæ dii mentis haud dubias dedere significationes. Dianæ erat Messeniis ex ære signum cum æneis armis: huic scutum sponte excidit. Quum Aristodemus Jovi Ithomatæ immolaturus hostias adduxisset, arietes sua sponte cornua aræ tanta vi illiserunt, ut ex ictus vehementia morerentur. Ad hæc tertium prodigium accidit: canes globo facto singulis noctibus ululatum dedere: mox iidem magno agmine ad Lacedæmoniorum castra abierunt. (2) Non hæc solum prodigia, sed visum etiam per quietem oblatum Aristodemum exterruit. Visus est in somnis videre, quum esset armis jam sumtis ad pugnam exiturus, victimarum extis in mensa appositis filiam in pulla veste assistentem pectusque ac ventrem persecta ostentantem: deinde disturbatis e mensa extis, detractis ab ipso armis, loco eorum auream coronam et alba vestimenta imponere. (3) Dum anxio esset animo Aristodemus, quod mortem sibi haud dubie somnium illud portendere interpretaretur 191(Messenii enim optimates coronatos et candida veste velatos efferunt), nuncius ei advenit, Ophioneum vatem videre desiisse, ac rursus, uti ab initio, oculis esse captum. Est vero tunc oraculum intellectum, quum dixit, ex insidiis erumpentes duos et eosdem in pristinum statum reversos, Ophionei oculos Apollinem innuisse. (4) Aristodemus itaque partim domesticam calamitatem animo reputens, quod sine ullo profectu filiam occidisset, partim nullam patriæ salutis spem reliquam esse videns, ad filiæ tumulum sibi mortem conscivit: vir, quantum humano consilio consequi potuit, patriæ salutaris, sed cujus acta consultaque omnia fortuna eluserit. Regnavit annos sex integros et aliquot septimi menses. (5) Messenios Aristodemi casu perculsos tanta rerum omnium cepit desperatio, ut de mittendis ad Lacedæmonios deprecatoribus cogitarent; verum quominus id facerent, obstitit pertinax in hostem animus. Concione vocata regem quidem non crearunt, sed prætorem cum potestate summa Damin surrogarunt. Hic collegas Cleonnin sibi et Phyleum cooptavit: tum quasi mox prœlium commissurus ex præsenti rerum copia omnia apparavit: urgebat enim obsidio et ex obsidione victus inopia ejusmodi, ut jam nihil esset magis metuendum, quam ne mox fame conficerentur. (6) Virtus certe et animi præstantia ac bellandi pervicacia ne illo quidem tempore Messeniis defuit. Ducibus postremo omnibus et optimis quibusque civibus amissis, hinc etiam menses ferme quinque restiterunt. Sed belli ejus anno vigesimo jam pæne exacto Ithomen deseruere: quod ipsum Tyrtæus versibus testatus est:

(7) Finem habuit bellum hoc anno primo quartæ et decimæ Olympiadis, qua Dasmon Corinthius in stadio vicit, quum apud Athenienses Medontidæ decennale adhuc imperium obtinerent, et Hippomeni quidem quartus jam exactus esset imperii annus.

CAPUT XIV.

Messenii emigrantes in varias regiones discedunt — Lacedæmonii urbem Ithomen funditus evertunt, et terram Messeniorum distribuunt — de iis quæ Messeniis ipsis a Lacedæmoniis acciderunt — Messenii his malis vexati defectionis consilia ineunt — de Aristomene ejusque natalibus.

Tunc Messenii, quibus vel Argis vel Sicyone vel in Arcadia hospitia fuerunt, in eas urbes discesserunt. Eleusinem vero migrarunt, qui e sacerdotum familiis oriundi essent et magnarum dearum initia agerent. Multitudo reliqua in suas quisque priscas patrias dilapsi sunt. (2) At Lacedæmonii primum Ithomen solo æquarunt: urbes deinde ceteras etiam adorti expugnarunt: de manubiis vero Amyclæo (Apollini) tripodas æneos dedicarunt: [quorum 192unus Veneris, Dianæ alter, tertius Cereris et Proserpinæ signis sustinetur.] (3) His ibi dedicatis, agri Messeniaci partem Asinæis, quos Argivi ante ejecerant, eam quam nunc etiam ad mare tenent, assignarunt. Androclis autem posteris (nam superstes adhuc erat Androcli filia et ex ea nepotes, qui Androcle mortuo se Spartam contulerant) regionem donarunt, quæ Hyamia nuncupatur. (4) Porro ad hos Messenios quod attinet, hæc ipsis a Lacedæmoniis fuerunt imposita. Primum omnium jurejurando eos adigunt, nunquam a Lacedæmoniis defecturos, rerum nihil novarum molituros. Deinde vero annui quidem stipendii constitutum nihil imperarunt: sed illi ex omnibus arationibus dimidiam frugum partem Spartam deportabant. Præterea ut viri pariter ex Messenia et mulieres, sumpta veste pulla, regum et optimatum funera prosequerentur, præceptum est; qui imperata non fecissent, pœna iis constituta. (5) In injuriosas hasce Messeniorum pœnas hos versus fecit Tyrtæus:

Cum lugubri etiam ornatu coactos fuisse interesse funeribus, in his ille exposuit:

(6) His malis circumventi, quum in posterum etiam nihilo Spartanorum dominatum æquiorem sibi fore sperare possent, et pugnando mori satius omnino ducerent, quam penitus e Peloponneso emigrare, defectionis consilia inierunt. Acerrimi erant juvenes rerum novarum auctores; illi quidem omnium belli artium imperiti, sed ea animi elatione, ut cadere mallent liberam nacti patriam, quam servitutem vel omnium rerum copiis circumfluentes perferre. (7) Educta jam juventus erat Messeniis quum in aliis locis, tum vero numero et robore præstantissima Andaniæ: eminebat vero inter omnes Aristomenes, qui apud Messenios hodieque inter heroas colitur: et ejus etiam natales insigniores fuisse putant. Cum ejus enim matre Nicotelea genium quendam seu deum sumta draconis forma concubuisse memorant: qualia de Olympiade quoque Macedonas, et de Aristodama Sicyonios novi memoriæ prodidisse: tantum interest, (8) quod Aristomenem Messenii non Hercule aut Jove genitum prædicant, sicuti Ammone Alexandrum Macedones, Aratum Æsculapio Sicyonii: verum quum Græcorum multitudo Pyrrhum ei patrem fuisse dicat, Messenios ipsos Aristomenem Nicomedis filium in sacrorum libationibus celebrare equidem novi. Hic igitur ætate atque animis vigens, et alii ex optimatibus, instigabant ad defectionem. Hæc 193autem non statim aperte agebantur, sed missis clam ad Argivos et Arcadas certis hominibus explorabant, an illi sibi sine ullo prætextu ac tergiversatione, nec ope minore, quam in priore bello, auxilium laturi essent.

CAPUT XV.

De tempore belli Messeniaci secundi — prœlium committitur æquo Marte ad Deras et Aristomenes prætor cum summa potestate eligitur — Lacedæmoniis ex oraculo ab Atheniensibus belli ducem petentibus Tyrtæus mittitur — Messeniis et Lacedæmoniis socii auxilio veniunt et prœlium paratur.

Quum omnia ad bellum ipsis parata essent ac spe quidem multo paratiores socios animadverterant (jam enim Arcades et Argivi apertissimas eum Lacedæmoniis inimicitias exercebant), defecerunt Messenii undequadragesimo post Ithomes excidium anno, qui quartus fuit tertiæ et vicesimæ Olympiadis, qua vicit in stadio Hyperesiensis Icarus: Atheniensium vero respublica annuis jam erat magistratibus mandata; ac tunc Tlesias (?) Athenis archon erat. (2) Qui autem tum essent Spartæ reges, eos Tyrtæus non nominavit: sed Rhianus versibus mandavit, Leotychide regnante bellum hoc alterum gestum. At enim Rhiano in hac ego re neutiquam assentior: Tyrtæum vero id ipsum quod aperte non dixit, significasse tamen facile videri possit. Elegi enim ipsius sunt de bello priore:

(3) Quibus planum facit, ætate demum tertia post primum bellum iterum Messenios arma cepisse. Declarat itaque annorum series, regem eo tempore Spartæ fuisse Anaxandrum, Eurycratis filium, Polydori nepotem: ex altera vero familia Anaxidamum, Zeuxidami filium, Archidami nepotem, pronepotem Theopompi. Idcirco autem ad pronepotem Theopompi descendi, quod, Archidamo Theopompi filio ante patrem mortuo, Zeuxidamum e filio nepotem Theopompus imperii sibi successorem reliquit. At Leotychidem regnum possedisse constat post Demaratum, Aristonis filium, quum Ariston ipse a Theopompo septimus fuerit. (4) Eo ipso igitur tempore contulere cum Lacedantemoniis signa Messenii ad Deras, qui vicus in Messenia est, anno post defectionem primo. Neutris venere a sociis auxilia: neque penes quos ejus fuerit certaminis victoria perspicuum fuit. Aristomerem eo prœlio tradunt facinora majora multo, quam pro unius viri captu, fecisse. Quare statim post pugnam rex est creatus: erat enim ex Æpytidarum genere. Verum quum regnum recusasset, prætorem cum summa potestate sibi esse jusserunt. (5) Is eo erat ingenio, ut facillime pateretur suum iis etiam, qui aliquid in bello memoria dignum gessissent, honorem haberi. Et antiquissima quidem ipsi cura fuit, initio belli Lacedæmonios perterrefacere, quo esset illis in omne reliquum tempus formidolosior. Hoc sibi quum propositum haberet, noctu Lacedæmonem veniens, ad Chalciœci ædem scutum affixit, in 194quo inscriptum fuit, Aristomenem deæ de Spartanorum manubiis dicasse. (6) Eodem tempore Lacedæmoniis Delphicum Apollinem de belli exitu consulentibus responsum, ut Atheniensem hominem consiliarium accerserent. Quare quum per legatos de oraculo docuissent Athenienses ac simul Atheniensem sibi hominem, cujus uterentur consilio, depoposcissent, ea res animi dubios tenuit Athenienses. Nam et periculosum nimis fore reipublicæ suæ judicabant, si Lacedæmonii parte Peloponnesi optima sine insignibus cladibus potirentur; et rursus divinis vocibus non parere nefarium censebant. Quare hoc excogitant. Erat Athenis Tyrtæus quidam ludi magister, qui neque satis mente valere credebatur et altero claudicabat pede. Hunc ad Spartanos misere. Ibi ille modo civitatis principes, modo plebem, proinde ut locus aut tempus tulisset, cogens elegos suos et anapæstos iis decantabat. (7) Anno uno post prœlium ad Deras, quum sui jam utrisque socii præsto essent, ad Apri monumentum (id vico ei nominis est) ad prœlium committendum parati convenere. Messeniis Elei, Arcades, Argivi et Sicyonii auxilia miserant. Convolarant etiam qui sponte profugerant e Messenia; et ab Eleusine, quibus a majoribus tradita fuerant magnarum Dearum initia: Androelis præterea nepotes; ex iis enim, qui Messenios maxime adjuvabant, hi fuerunt præcipui. (8) Lacedæmoniis præsto fuere Corinihii, et e Lepreatis nonnulli Eleorum odio ducti. Asinæis fœdus cum utrisque juramento sancitum fuit. Vicus quem Apri diximus monumentum nuncupari, in Stenyclero Messeniaci agri est. Nomen ex eo habet, quod Herculem memoriæ proditum est ibi super apri extis fœdus cum Nelei liberis, fide ultro citroque data et accepta, icisse.

CAPUT XVI.

Sacris utrinque a vatibus factis, prœlium initur — de Aristomenis rebus in hac pugna gestis — Spartanos clade perculsos Tyrtæus elegos canendo excitat — de honore Aristomeni a feminis habito, et illius clypeo — Aristomenes urbem Pharin expugnat et vulneratur — Caryatides virgines comprehendit, et magna accepta pecunia reddit.

Sacra rite a vatibus utrinque ante pugnam facta. Vates erat Lacedæmoniis Hecas, nepos et cognominis Hecæ illius, qui cum Aristodemi filiis Spartam venerat: Messeniis Theoclus. Oriundus hic Theoclus ab Eumantide fuit. Eumantin ipsum, Eleum hominem de genere Iamidarum, Messenen Cresphontes adduxerat. Quare quum suum utrique vatem haberent, majore cum confidentia ad certamen properabant. (2) Sed et ceteri, pro sua quidem quisque ætate ac virili parte, magnam præ se ferebant alacritatem: omnes vero superabat ardore Anaxander Lacedæmoniorum rex, quique circa ipsum erant Spartani. In Messeniorum exercita Androclis nepotes Phintas et Androcles, totaque ea manus, quæ illorum ductum sequebatur, egregie ad virtutis laudem et pari consensu adspirabant. Tyrtæus et magnarum dearum antistites nulla ipsi belli munia obibant; extremos tantum sui quique agminis cohortationibus ad pugnandum accendebant. (3) Quod vero ad Aristomenem attinet, stipabant eum octoginta e Messeniis, lectissimi juvenes, ejus æquales: quorum magno sibi unusquisque honori ducebat, quod se ille, quem in suam cohortem præ 195ceteris adscisceret, dignum putasset. Et poterant sane, sive mutuum posceretur auxilium, sive ducis pugnam vel jam aggredientis vel prope aggressuri significationes statim et sine mora observare. Steterunt hi cum Aristomene primi in acie contra Anaxandri cohortem, in qua fuit Spartani exercitus robur. Quare magno tandem negotio, quum ad multas horas dimicassent multaque avide accepissent vulnera jamque prope nihil esset spei reliquum, postremo pervicacia et impetu hostem fundunt. (4) Fusum Aristomenes ut alia Messeniorum cohors persequatur imperat: ipse cum suis ad integros et adhuc suum obtinentes locum conversus, ubi et illos dare terga coegit, mox alios et subinde alios acrius adoritur, donec totam Lacedæmoniorum atque sociorum aciem, quum modo in hanc, modo in illam partem se inferret, terribilior multo quam ut hominis unius illa videri posset audacia, dissipatis atque disturbatis ordinibus in fugam vertit. Jam vero quum palantes ageret, qui neque in fugiendo modum haberent ullum, neque tantisper consisterent, dum in unum convenirent, (5) ad silvestrem pirum, in ea campi parte enatam, ventum. Ibi Aristomenem a cursu Theoclus vates revocabat, quod in ea arbore Castor et Pollux consedissent. Sed Aristomenes, cedens ardori suo, Theocli vatis monitis, omnino non auscultans quum ad pirum accessisset, clypeum amisit; ibi dum in eo quærendo cunctatur, spatium datum est elabendi aliquot, qui se ante in fugam dederant, Lacedæmoniis. (6) Ea clade perculsi Lacedæmonii ad belli finem spectabant: sed eos Tyrtæus de sententia recitatis elegis deduxit; idemque milites, qui in cohortibus desiderabantur, de Helotum delectu supplevit. Aristomenem Andaniam reversum acceperunt matronæ tænias in eum, quacunque incederet, et ut anni ferebat tempestivitas flores et fructus jacientes, carmen præterea illud, quod nostra etiam cantatur ætate, in eum concinentes,

(7) Clypeum postea recuperavit Aristomenes, quum Delphos primum venisset, atque inde Pythiæ jussu in adytum Trophonio apud Lebadeam sacrum descendisset: quem clypeum post Lebadeam detulit et ibi affixit, egoque eum ibi positum vidi. Insigne ejus est aquila, passis ad extremos clypei margines alis. Sed tunc e Bœotia rediens, clypeo apud Trophonium invento ac recuperato, ad majora mox belli se opera comparavit. (8) Collectis enim Messeniorum aliis, assumta insuper lectissimorum juvenum manu, quos circum se habere solebat, sub crepusculum ad Laconicum oppidum, quod in urbium enumeratione veteri nomine Pharin Homerus, Pharas nuncupant Spartani et finitimi, contendit. Ibi occisis qui resistere conati fuerant, ac oppido direpto, dum Messenen cum luculenta præda redit, Anaxandrum, qui facta ex insidiis eruptione cum armatorum globo tergum urgebat, conversus in hostem in ipsa via hos quoque fudit: quin fugientem Anaxandrum 196acriter insequi non prius desiit, quam jaculo natium altera trajecta retrocedere coactus est, quum nihil interea de præda deperisset. (9) Modico dein tempore intermisso, quantum scilicet curando vulneri sat fuit, quum Spartam ipsam adoriri in animo haberet, objecta per visum Helenæ et Castorum specie est deterritus. Interim Caryis virgines choros Dianæ agitantes interdiu ex occulto aggressus parentum opibus et dignitate præstantissimam quamque comprehendit et ad Messeniæ vicum quendam perduxit. Ibi virginum custodia certis hominibus de sua cohorte mandata noctem unam quievit. (10) Interea juvenes, vino (ut mea fert opinio) et libidine transversos rapiente, virgines eas vitiandi cupiditate exarserunt, atque adeo, ut ne ipsius quidem Aristomenis vocibus negantis id jus fasque Græcis esse conatu absisterent. Quare ut eas ab injuria vindicaret, adolescentes aliquot, quorum erat maxime vino incitata licentia, occidere coactus captivas tam integras, quam ante fuerant, parentibus magna accepta pecunia reddidit.

CAPUT XVII.

Aristomenes, qui feminas Cereris sacra facientes comprehendere tentat, ab iis capitur, sed eadem nocte salvus evadit — tertio belli anno Lacedæmonii ad Magnam Fossam pugnaturi Aristocratem, regem Arcadum, pecunia corrumpunt — de vindicta Neoptolemea dicta, qua Lacedæmonii postea afficiuntur — Aristocrates prœlii initio Arcades ex acie subducit, et per medios Messenios cum iis aufugit — Messenii magna clade funduntur et fugantur — Aristomenes fugientes colligit, et cum iis in montem Iram sese recipit, ubi per undecim annos Lacedæmoniorum obsidionem sustinet.

Est in Laconino agro vicus Ægila nomine, in quo templum Cereris veteri religione consecratum. Huc matronas per festos dies more majorum sacra ut facerent convenisse, Aristomenes quique cum eo erant exploratum habebant. Eo itaque veniens opprimere eas conatus est: sed quum illæ non sine numinis ope vim repulissent, gladiis etiam, quibus ad hostias mactandas usæ fuerant, armatæ et verubus, quibus exta torrenda transigebant, hostem invaserunt: multisque Messeniorum graviter sauciis ipsum quoque Aristomenem facibus percussum ac male mulcatum in vincula conjecerunt. Sed eadem nocte liberatus ad suos rediit. Dimisisse eum dicitur antistita Cereris Archidamea, non pretio, sed amore adducta (illum enim multo ante amare cœperat): simulavit vero effugisse Aristomenem exustis vinculis. (2) Tertio anno quum prope esset ut ad Magnam fossam (hoc loco nomen est) prœlium committeretur, et Messeniis Arcades ex omnibus urbibus auxilium tulissent, Aristocratem Hicetæ filium, patria Trapezuntium, Arcadum regem et eorum tunc exercitus ducem, Lacedæmonii pecunia corrupere. Primi enim omnium Lacedæmonii ex omni antiquitatis memoria hostem dicuntur muneribus sollicitasse et venalem prostituisse victoriam in armis alioqui positam: (3) nam antequam Lacedæmonii contra bellicas leges proditionem in Messenios comparassent et Aristocrates Arcas proditionis facinus ausus esset, virtute ac fortuna e diis comite pugnantes decernebant. Constat vero Lacedæmonios eosdem et insequentibus deinde temporibus, quum ad Ægospotamos classi Atheniensium in statione oppositi essent, et alios hostium prætores et Adimantum inprimis mercede sibi devinxisse. (4) At enim et ipsos Lacedæmonios oppressit aliquando vindicta quæ Neoptolemea dicitur, 197ex eo scilicet, quod, quum ad Hercei Jovis aram Neoptolemus Achillis filius Priamum jugulasset, et ipsi postea accidit ut ad Apollinis Delphici aram interimeretur. Venit inde in proverbii consuetudinem, at quoties, qua quis alterum affecisset injuria, eam ipse passus esset, Neoptolemea vindicta diceretur. (5) Nam quum maxime opibus florerent Lacedæmonii, deleta Atheniensium classe, magna Asiæ parte Agesilai ductu occupata, tunc eis non licuit totum Persæ adimere imperium, sed ipsorum arte rex Persarum usus, missa Corinthum, Argos, Athenas, Thebas pecunia, bellum in Spartanos concitavit, quod est Corinthiacum appellatum. Quæ fuit causa ut Agesilaus in Græciam omissa Asiatica expeditione exercitum reportare cogeretur. (6) Lacedæmoniorum itaque in Messenios dolum dii suo tempore in ipsorum vertere perniciem. Aristocrates vero, accepta a Lacedæmoniis pecunia, Arcadas primum quid moliretur celavit: deinde vero quum utraque acies signa collatura esset, suis terrorem et trepidationem injecit, quasi iniquo in loco positis, unde, si ad manus ventum esset, victis exitum nullum fore: et sibi sacrificanti affirmavit nihil læti exta portendisse. Edixit itaque, ut signo a se dato pro se quisque fuga saluti suæ consuleret. (7) Quare, quum jam prœlium iniretur omnesque in hostem conversi essent Messenii, Aristocrates abduxit Arcadas, Messeniisque lævum cornu et acies media nudata est. In utraque enim agminis parte constiterant Arcades, quum neque Elei neque Argivi nec Sicyonii pugnæ interessent, Præterea, quo esset efficacior proditio, Aristocrates etiam aliud commisit: per medios Messenios fugiens evasit. (8) Insperata ista præsentium mutatione consternati Messenii simulque isto Arcadum per suum agmen transitu turbati non multum abfuit quin ejus, quod in manibus erat, obliviscerentur: omissis enim Lacedæmoniis, qui se magno impetu in ipsos inferebant, ad Arcadas jam fuga sese proripientes respectabant, aliique supplices orabant ut manerent, alii conviciis illos et maledictis incessebant, proditores et fœdifragos appellantes. (9) Lacedæmonii interea facile destitutos undique circumdato agmine cinxerunt, et minimo labore ac periculo sibi obviam victoriam pararunt. Aristomenes tamen cum cohorte sua locum tenuit et cominus incumbentis impetum hostis aliquamdiu sustinuit: sed fuere tam pauci numero non magno utique præsidio. Periit autem Messeniorum tanta multitudo, ut qui ante de servis dominos Lacedæmoniorum se futuros rati fuerant, jam ne salutis quidem reliquam spem ullam haberent. Occubuere etiam principum nonnulli, interque eos Androcles, Phintas, et, cujus clarissime in eo prœlio virtus eluxit, Phanas, Olympica de longiore curriculo victoria jam ante illustris. (10) Aristomenes inde prœlii reliquias collegit: quumque suis, ut Andania et oppidis, quæ a mari longius abessent, relictis se in Iram montem reciperent, 198suasisset, eo in loco collectos obsidione cinxerunt Lacedæmonii, eos hoc modo brevi expugnaturos rati. Nihilominus Messenii post acceptam ad Fossam cladem annos undecim hostibus restiterunt. (11) Testatur, tam longum illius obsidionis tempus fuisse, etiam Rhianus his versibus:

Circumscripsit scilicet annos per hiemes et æstates: nam quum herbas dixit, viridem segetem vel anni tempus, quod paulo ante messem est, significavit.

CAPUT XVIII.

Messenii, Ira occupata, ex Laconico agro omnis generis prædas agunt — de frugum inopia et seditione inde Spartæ orta — Aristomenes Amyclas capit, vulneratur et vivus captus in Cæadam conjicitur — inde miro modo evadit et in Iram redit.

Ira occupata, reliquo omni agro exclusi Messenii, præter oram tamen maritimam, quam illis integram et incolumem Pylii et Mothonæi præstiterunt, prædas non magis ex Laconico, quam ex suo ipsorum agro agebant, utrumque jam hostilem esse judicantes. Fiebant quum ab aliis passim, ut fors ferret, excursiones; tum inprimis Aristomenes quum comites sibi in unum ad trecentos lectissimos viros coegisset, (2) agebant illi rapiebantque Lacedæmoniorum omnia, undecunque quis poterat: fruges, vinum, pecora absumebant; mancipia et supellectilem dominis æstimata reddebant. Coegit ea agrorum direptio Lacedæmonios edicto cavere, (quod arva non sibi, sed iis, qui in Iram secesserant, seri videbant,) ne colerentur, bello durante, Messenici et Laconici agri finitimæ partes. (3) Ex eo frugum egestas Spartæ et inde seditio consecuta, locupletibus ægre ferentibus sua latifundia inarata jacere. Eum fremitum versibus suis Tyrtæus compressit. Interea Aristomenes cum sua manu sera jam vespera egressus Amyclas magnis itineribus contendit: quo quum primo diluculo pervenisset, subito impetu oppidum cepit ac diripuit, atque inde ad suos se prius recepit, quam e Sparta subsidium mitteretur. (4) Excursionibus ejusmodi hostilem agrum non prius destitit infestum reddere, quam Lacedæmoniorum manipulos dimidia parte plures cum ambobus regibus nactus, facto cum illis prœlio, præsentique se animo defendens et vulnera alia accepit et percusso lapidis ictu capite, caligantibus oculis, vertigine correptus, prope exanimis corruit. Vix adhuc spirantem catervatim irruentes Lacedæmonii, et cum eo quinquaginta de ipsius cohorte captivos Spartam pertraxere. Quos quum in Cæadam abjiciendos censuissent, (sic foveam vocant, in quam maximis criminibus capite damnatos præcipites mittunt), (5) ceteri quidem Messenii omnes periere: Aristomenem, qui sæpe alias, idem et tunc servavit deus. Cujus qui res gestas magnificentius extollunt, advolasse aquilam dicunt, quæ cadentis corpus passis alis subiens ita illum libraverit, ut omni ex parte illæsus ad ejus barathri ima delatus fuerit. Verum etiam exitum ei ex 199illo hiatu monstraturum erat numen. (6) Nam quum in imo jam specu constitisset, veste obvolutus decubuit, extremam, quam proxime abesse putabat, vitæ horam exspectans. Triduum erat ibi jam commoratus, quum audito strepitu quodam, retecta facie, per tenebras, quibus jam oculi ejus adsueverant, vulpem vidit cadavera appetentem. Cogitans itaque per accessum omnino aliquem bestiam illuc penetrasse, ea dum sibi appropinquaret, opperiebatur. Id quum, uti volebat, accidisset, feram manu altera prehendit; altera, quoties se illa convertisset, chlamydem mordicus prensandam objiciebat: et currentem quidem, qua se via dabat, cursu consequebatur; trahendum vero se belluæ per invia præbebat. Vidit postremo cuniculum nihilo ampliorem, quam unde posset vulpes evadere, per quem luminis se aliquid ostendebat. (7) Per illam quadrupes, ut primum dimisit eam quasi manumissam Aristomenes, lustrum suum repetiit. At Aristomenes angustam illam ac minime perviam cavernulam manibus aperiens, in Iram ad suos tandem evasit. Fuit ejus fortuna, quum captus est, mira et inopinata: (major enim viri spiritus erat, major ex rerum gestarum magnitudine audacia, quam ut quisquam capi illum posse sperare debuerit:) sed nihil fuit admirabilius, nullum certius, id non sine divini numinis auxilio contigisse, argumentum, quam quod e Cæada elabi potuerit.

CAPUT XIX.

Aristomenes Corinthios Lacedæmoniis opem laturos noctu opprimit — sacra, quæ Hecatomphonia vocantur, facit — Lacedæmonii inducias quadraginta dierum pangunt, per quos sagittarii Cretenses Aristomenem incautum capiunt — Aristomenes a virgine quadam vinculis liberatur.

Ubi salvum Lacedæmoniis renunciarunt perfugæ quidam Aristomenem ad suos rediisse, non plus credi posse visum est, quam si mortuum hominem revixisse audissent. Ex hujusmodi vero eventu veritati fidem ipse Aristomenes asseruit. Mittebantur a Corinthiis auxilia Spartanis ad Iram expugnandam. (2) Eos milites Aristomenes quum per speculatores comperisset agmine haud composito et incustoditis castris iter facere, noctu dormientes adortus et alios complures et eorum duces Hypermenidem, Achladæum, Lysistratum et Idectum (?) occidit; ac mox castrorum prætorium diripuit. Id facile cognoscere Lacedæmonii potuerunt ab Aristomene, neque ab alio quoquam Messeniorum esse gestum. (3) Fecit post hæc Aristomenes Ithomatæ Jovi sacrum, quod Hecatomphonia vocant. Id sacrum fieri patrio instituto veteri traditum ab iis Messeniis, qui in pugna hostes centum occidissent. Prima itaque, quum ad Apri monumentum pugnatum est, Hecatomphonia fecit Aristomenes: altera, quum oppressos nocturna pugna Corinthios cecidisset: tertio ab eodem hæc peracta sacra referunt de excursionibus quas post illa fecerat. (4) Lacedæmonii autem, Hyacinthiis, quæ jam aderant, solenni ritu interfuturi 200dierum quadraginta inducias cum Messeniis, qui in Ira sedem habebant, pepigerunt. Ac dum illi quidem ludos celebrant, Cretenses sagittarii e Lycto et aliis Cretæ urbibus evocati, interea in agrum Messeniorum excursiones facere non desinebant. Aberat tum Aristomenes ab Ira et securius induciarum fiducia vagabatur. Ita insidias ex illo sagittariorum numero septem faciunt, captumque, ubi nox appeteret, pharetrarum loris vinciunt. (5) Mox id ex illis duo gratulabundi Spartam nunciant, captum Aristomenem; reliqui in tugurium quoddam Messeniaci agri captivum pertrahunt. Habitabat ibi orba patre virgo una cum matre sua. Ea superiore proxima nocte per somnium visa fuerat sibi videre, pertrahi illuc a lupis leonem vinctum ereptis unguibus; illum se e vinculis exemisse et inventos ungues illi reddidisse; atque ita ab leone lupos esse laniatos. (6) Deducto itaque a Cretensibus ad eas Aristomene, agnovit puella expressam vero eventu somnii imaginem: quæsivit ex matre, quisnam ille esset, auditoque viri nomine confirmavit se; et quum in eum intueretur, facile, quod sibi significatum esset, intellexit. Vinum itaque largius Cretensibus fudit; quumque se vinolenti omnes abjecissent, ei, quem graviore somno consopitum animadvertit, pugiunculum eripuit; eo vincula abscidit Aristomenes, et sumto gladio insidiatores suos jugulavit. Virginem illam, pro navata saluti suæ opera, a filio suo Gorgo uxorem accipi voluit Aristomenes, quum tamen non esset ille annorum major decem et octo; atque ita salutis pretium ei persolvit.

CAPUT XX.

Ira undecimo post obsessionem anno expugnatur, et oraculi effatum sic exitum habet — Aristomenes quoddam Messeniorum arcanum defodit in monte Ithome — de exitio Messeniis adulterio et proditione importato.

Undecimo obsidionis anno et Iram capi et Messenios suis ejici sedibus volebant fata. Et sane quæ de salutis ratione post cladem ad Fossam acceptam sciscitantibus Aristomeni et Theoclo Delphicus Apollo responsa dederat, ipso rei eventu comprobata sunt. His autem versibus respondit tum fatidica virgo:

(2) Sunt autem Nedæ fontes in monte Lycæo: fluvius ipse per Arcadas lapsus, verso in Messeniam alveo, Messeniorum et Eleorum fines maritimos dividit. Ac tunc illi quidem ex oraculo providendum sibi putarunt, ne hirci de Neda potarent. Aliud vero longe innuerat deus, quod fuit hujusmodi. Caprifici stirpem Græci plerique olynthen, Messenii autem ipsi tragon sive caprum nominant. Eo quidem tempore caprificus forte in ripa Nedæ enata, quum non in sublime se crescens erexisset, sed in amnem prona inclinasset, extremis jam frondibus aquam contingebat. (3) Id Theoclus vates conspicatus, conjecit illam caprifici plantam hircum esse, qui de Neda, sicuti Pythia prædixerat, biberet; ac 201jam fatale Messeniis exitium imminere. Re tamen apud alios dissimulata, uni Aristomeni ad eum locum deducto oraculum explicat, eique, quod res erat, persuadet, tempus quo reliquum quid spei erat effluxisse. Aristomenes sic se rem habere et ipse concedit nec ullam jam esse perniciei dilationem: itaque pro præsenti rerum statu consuluit. (4) Quum haberent enim operta quædam Messenii, quæ si abolerentur, funditus in posterum omne tempus Messene occasura erat; sin conservata illa fuissent, redivivum olim imperium ex ipsis ruinis erupturum, Lyci, Pandionis filii, vaticiniis prædictum fuerat; neque id ignoraret Aristomenes, noctu egressus in maxime devia ac deserta Ithomes parte arcana illa defodit, Jovi Ithomatæ et diis ceteris, quorum ope ad eum diem Messeniorum res steterat, preces fundens, curarent ut incolume depositum servaretur, neque omnino id in Lacedæmoniorum potestatem veniret, quod jam solum ad posteri temporis spem Messeniaci nominis reliquiæ haberent. (5) Post hæc Messenios, ut olim Trojanos, adulterium ad extremum exitium perpulit. Ira occupata subjectos etiam monti campos usque ad Nedæ ripas tenebant; et habitabant nonnulli etiam extra portas. Neque interea quisquam e Laconia venit ad eos perfuga. Unus propius accessit Emperami, clari hominis inter Spartanos, servus bubulcus. (6) Is quum domini armenta pasceret, quotidie fere boves præ se prope Nedam agebat. Ibi Messenii hominis extra muros habitantis uxorem aquatum venientem conspicatus ejus amore captus est. Feminam primo ad colloquium, deinde donis ad stupri consuetudinem pellexit. Dehinc observabat, quo tempore ejus vir custodias obiret. Suam enim quæque vicem Messeniorum pars arcis præsidium obtinebat. Nam ab ea maxime parte, ne intra mœnia se inferret hostis, metuebant. Qua itaque hora domo ille discedebat, bubulcus ad ejus uxorem ventitabat. (7) Forte ita accidit ut esset illi nocturna vigilia cum præsidiariis aliis obeunda, per effusissimos vero ea nocte imbres stationem deserere cogerentur qui excubabant. Ut enim in festinatis munitionibus, neque projectum muri neque turres habebant, quo cœli incommoda effugerent: et eo quidem securius tum abiere, quod pluvia et hiberna nocte, insuperque illuni, negotium ne sibi hostis facesseret, nihil verebantur. (8) Præterea Aristomenes vigilias pro more circumire non poterat. Nam quum non multis ante diebus Lacedæmonii, assumtis Apteræis jaculatoribus, Euryalo Spartano duce, Cephallenium mercatorem, frumenta et alios, quibus opus erat, commeatus Iram solitum comportare, intercepissent, illum Aristomenes sibi hospitem, omnemque ejus pecuniam servarat, ipse autem vulnus in pugna acceperat. Ducis itaque metu soluti vigiles eo licentius præsidium deseruere, (9) et suos quique domos redierunt, in quorum numero Spartani pastoris amicæ vir fuit. Hæc interea adulterum secum domi habebat, et ubi 202maritum adventantem sensit, quam celerrime potuit, occultato amatore virum benignius etiam multo, quam consueverat, accipit. Percontatur deinde, quamobrem celerius redisset. Hic ille, qui neque corruptam uxorem neque mœchum domi suæ latere poterat suspicari, veram exponit facti causam: tempestatis vi tam se quam socios omnes e præsidio pulsos. (10) Subauscultabat dictis pastor. Simulac itaque omnia accurate intellexit, quam raptim potuit, in castra Lacedæmoniorum a Messeniis quasi transfuga pervenit. Aberant eo tempore Lacedæmoniorum rex uterque; et bubulci dominus Emperamus copiis, quæ Iram obsidebant, præfectus fuerat. Ad eum igitur accedens deprecatur primum noxam fugæ bubulcus; deinde docet, appositum illud maxime esse ad Iram capiendam tempus, quæ ex Messenii oratione exceperat, singula totidem verbis referens.

CAPUT XXI.

De Ira proditione expugnata narratio.

Habita est ejus verbis fides: ac mox eundem servum suum itineris ducem secutus Emperamus cum Spartanis, via perdifficili, utpote per densissimas tenebras et nihil remittente imbre, superatis tamen animi alacritate difficultatibus, ad arcem Iræ agmen deduxit. Ibi scalis admotis, et quo quisque eniti valuit modo, munimenta transcenderunt. Messeniis imminens exitium et alia indicabant signa, et canum voces, non quales latrantium esse consueverunt, sed vehementes et perpetui ululatus. Quare quum in summum jam discrimen rem deductam viderent, non undique contractis armis et apparatu universo, sed passim eo quisque telo arrepto, quod casus obtulisset, terram eam, in qua sola jam ex omni Messenia patriæ nomen remanserat, tutari conabantur. (2) Primi hostem esse intra muros sensere primique cum armis occurrerunt Gorgus Aristomenis filius et Aristomenes ipse, cumque illis Theoclus vates et item Theocli filius Manticlus; præterea Euergetidas, vir quum per se egregius et honoratus, tum per nuptias nobilitatus: nupta enim cum eo erat Hagnagora, Aristomenis soror. Ac tunc quidem, quamvis se quasi intra retia captos atque undique circumventos et oppressos animadverterent, spei tamen adhuc aliquid, ut in perditis rebus, habuere. (3) Aristomenes quidem et vates satis norant patriæ fata differri amplius non posse: tenebant enim memoria, quid oraculi de capro ambagibus significatum fuisset; neque id tamen prodendum esse vulgo putarunt et occultum servarunt: sed festinanter per oppidum discursantes, ac modo hos, modo illos prensantes, ut quisque obvius esset factus, monere, hortari, a pristina virtute ne desciscerent, alios etiam e suis ad rem gerendam domibus cunctantes evocare. (4) Atque ea quidem nocte nihil ab alterutris memorabile gestum est. Illos enim quum locorum inscitia, tum vero Aristomenis fortitudo reddebat 203segniores. Messeniis autem neque vacarat accipere a ducibus tesseram; ac, si vel faces vel aliud quodvis lumen accendissent, id statim vis hiemis exstinguebat. (5) Ut primum illuxit et se mutuo conspexerunt, Aristomenes et una Theoclus cives, ut extrema omnia auderent, incitabant, et alia commemorantes et inprimis insigne illud Smyrnæorum facinus, qui quum partem Ioniæ obtinerent, Gygen, Dascyli filium, qui urbem magnis Lydorum copiis oppressam tenebat, virtute et animi præsentia ejecerant. (6) Quibus auditis Messenii ipsa subnisi rerum desperatione in hostes, qua cuique viam fortuna ostendebat, irruerunt. Ipsæ etiam feminæ de superiori loco tegulas, et aliud quicquid missile nancisci potuissent, ejaculari conabantur: sed quominus tecta scandere possent, procellæ vis obstabat. Arma vero capere ausæ virorum alacritatem inflammabant, quum has etiam illi facile viderent malle in patria mortem oppetere, quam in servitutem Spartam trahi. Ea animorum conspiratione potuissent fortasse fati iniquitatem superare, (7) nisi effusi multo etiam præfractius essent imbres, et crebris cum tonitribus et fragore fulgura adversa oculos præstrinxissent; contra vero Lacedæmoniis hæc confidentiam addidissent, deos a se stare interpretantibus, præsertim vero quum, fulgente ad dexteram Jove, læta omnia Hecas vates nunciasset. (8) Idem ejusmodi consilii auctor fuit. Lacedæmoniorum copiæ numero longe superiores fuere: verum quum non æquo campo aut ordinato agmine, sed qua quisque in urbis parte congressus cum hoste esset, manus consererentur, facile eveniebat ut postremi quique prorsus essent inutiles. Hos ut in castra se reciperent, Hecas jussit, ibique corpora cibo ac somno curarent: quum advesperasceret, adessent, fessos levaturi. (9) Quo factum ut, quum fatigatis vicissim recentes succederent, facile pugnæ labor sustineri potuerit. At contra Messeniis fuere omnia misera et ærumnosa: tertium enim jam diem et noctem tertiam iidem hosti resistebant. Tunc mane vigilia, cœlesti aqua, et gelu, fame ad hæc et siti confecti prope erant: maxime vero feminas ex armorum insolentia laborum assiduitas fregerat. (10) Ibi Theoclus vates Aristomenem appellans, «Quid inanem, inquit, operam sumis? expugnari Messenen fato omnino decretum est: atque imminentem calamitatem jam pridem Delphici Apollinis vox nobis prænunciavit; atque id ipsum caprificus nuper aperte ostendit: mihi fatum est una cum patria cadere: tu vero, quantum potes, Messenios serva, serva et te ipsum.» Hæc locutus in adversarios irruit; ac in Lacedæmonios hæc vociferatus est: «At vos non in omne 204tempus e Messeniorum opibus fructum capietis læti.» (11) His dictis in obvios quosque invadens, cecidit eos et ipse vulneratus est: tandem quum animum cæde hostium explesset, animam efflavit. Aristomenes viros, quorum virtus in ea pugna enitebat, adhuc præliantes reliquit, ceteris e pugna revocatis, ut uxoribus et liberis in medios ordines receptis, quacunque viam fecisset, se sequerentur imperat. (12) Horum extremo agmini Gorgum et Manticlum præfecit. Ipse in primam aciem provolans caputque quassans et hastam vibrans claram significationem dedit, transitum et discessum quæri. Placuit Emperamo et Spartanis qui aderant divisa acie fugientibus viam dare, homines tanquam rabie quadam percitos et ad extremum jam desperationis progressos, non esse amplius efferandos rati: atque id ut facerent, etiam Hecas vates jusserat.

CAPUT XXII.

Arcades Messenios Ira expulsos ad Lycæum montem benevole excipiunt — Aristomenes, qui Spartæ invadendæ consilium capit et perficere parat, ab Aristocrate denuo proditur — Aristocratis proditione indicata, Arcades illum lapidibus conficiunt.

Simulac de Ira capta certiores facti sunt Arcades, universi ab Aristocrate postularunt, se ut educeret, quo vel servarent Messenios, vel cum illis perirent. At ille, quippe qui delinitus esset Lacedæmoniorum pecunia, plane recusavit, neminem superesse Messeniorum, cui jam ferri auxilium posset, dictitans. (2) At enim quum liquido jam constaret superstites esse Messenios et vi coactos Iram deserere, ultro cum vestimentis et cibariis eos accepturi Lycæum montem Arcades occurrere, præmissis civitatum principibus, qui socios consolarentur et itinerum duces essent. Quum salvi accessissent jam ad Lycæum, hospitio comiter accepti sunt ab Arcadibus et liberaliter invitati, ut per urbes divisi secum manerent; se agros quoque in eorum gratiam denuo divisuros. (3) Verum Aristomenes quum direptæ Iræ miseratione tum Lacedæmoniorum odio instinctus tale consilium init. Seligit ex omni agminis sui numero homines quingentos, quos omnium minime vitæ retinendæ cupidos norat. Ibi tota Arcadum multitudine, ipso etiam Aristocrate audiente, quem nondum rescierat patriæ proditorem esse (quod enim e pugna excessisset, non scelere, sed metu et ignavia factum opinatus fuerat): ab eo itaque sibi nihil cavens, quærit coram ipso etiam de suis, numquid patriam ultum secum nihil recusent mortem oppetere. (4) Quum assensi essent omnes, quid in animo haberet, aperuit, quod scilicet inclinante jam die Spartam esset ducturus, quum magna pars ad Iram esset, alii agendis et rapiendis Messeniorum rebus essent occupati. «Nam si ita (inquit) acciderit ut 205volumus, et Sparta fuerimus potiti, licebit illis sua reddere, nostra recipere: sin aliter evenerit, una cademus omnes, illustrem facinoris nostri memoriam posteris relinquentes.» (5) Hæc quum dixisset, ex Arcadibus ad trecentos in societatem se illius ausi obtulerunt. Verum idcirco rem aggredi cunctati sunt, quod litantibus exta minus læta fuere. At postero die Lacedæmoniis consilia sua patefacta seque iterum ab Aristocrate proditos haud dubie deprehenderunt: Nam quum Aristocrates in codicillis perscripsisset quæ consilia ceperat Aristomenes, cum iis codicillis servum, cujus maxime benevolentiæ confidebat, Spartam ad Anaxandrum misit. (6) Eum servum, dum Lacedæmone reverteretur, speculati Arcadum nonnulli, quum alias de re publica dissidere ab Aristocrate soliti, tum eo maxime tempore minimum illi fidei habentes, interceptum in concilium Arcadum producunt. Ibi quæ ad Aristocratis epistolam rescripta fuerant, frequenti conventu recitata. Memorabat Anaxander, tam fugam a Magna Fossa Aristocrati a Spartanis lucrum attulisse, quam præmium indicio recenti adfuturum. (7) Re in publicum prolata Arcades in Aristocratem continuo lapides jecere, idemque ut facerent, Messenios cohortabantur. At illi Aristomenem intuebantur: is vero humi defixis oculis collacrimabat. Arcades obrutum lapidibus Aristocratem insepultum extra fines abjecere; columellam autem in Lycæi templo erexerunt, his versibus incisis:

CAPUT XXIII.

Messeniorum superatorum alii in Helotarum numerum referuntur, alii Cyllenen se recipiunt, et coloniæ deducendæ consilium capiunt — de tempore secundi belli Messeniaci finiti — Anaxilas, Rhegii in Italia tyrannus, Messenios arcessit et in Siciliam traducit — Messenii cum Rheginis Zanclæos superant, et cum his juncti urbem Zanclen incolunt quam Messenen appellant — de Hercule Manticle.

Messeniorum quotcunque aut ad Iram aut quocunque alio loco Messeniæ deprehensi sunt, eos Lacedæmonii in Helotarum numerum conscripserunt. Pylii et Mothonæi et ceteri e Messenico nomine maris accolæ, expugnata Ira classibus se Cyllenen, quod Eleorum navale fuit, receperunt: atque inde ad eos, qui in Arcadiam profugerant, contendere, quo communi classe et consilio novas sibi terras ac sedes quærerent: ac coloniæ quidem deducendæ auctorem et ducem cuncti Aristomenem poscebant. (3) At ille, quamdiu vitæ compos esset, bellaturum se cum Lacedæmoniis affirmavit: neque vero dubitare quin opera sua Spartæ novi semper aliquid mali creari posset: illis Gorgum et Manticlum duces dedit. Euergetidas cum reliqua Messeniorum manu ipse etiam ad Lycæum 206venit. Ibi quum Aristomenis consilium de Sparta opprimenda fluxum atque irritum fuisse comperisset, assumtis ad quinquaginta sociis ex omni agmine, contra Lacedæmonios retro ad Iram duxit; (3) ubi quos prædæ reliquias persequentes offendit, male mulcavit: quumque lætos ipsorum super victoria triumphos in flebilem luctum convertisset, postremo super hostium strage occubuit. Aristomenes ad duces suos Cyllenen ut proficiscerentur edixit Messeniis, quicunque vellent coloniæ deducendæ participes esse. Dederunt omnes nomen, præterquam quos aut senectus aut viatici egestas a peregrinatione deterritos in Arcadia detinuit. (4) Ira capta finem habuit Messeniorum et Lacedæmoniorum secundum bellum, quum Athenis archon erat Autosthenes, anno primo octavæ atque vicesimæ Olympiadis, cujus victor exstitit Chionis Laco. (5) Quum ad Cyllenen convenissent Messenii hieme jam imminente, hibernandum eo in loco censuerunt. Pecuniam et annonam Elei præbuere. Vere ineunte, quonam dirigi cursum oporteret, consultare cœperunt. Censebat Gorgus Zacynthum insulam supra Cephalleniam occupandam, unde insulani e continentis terræ incolis facti, maritimis excursionibus oram omnem Laconicam infestam redderent. At Manticlus neque Messenes neque injuriarum, quas a Spartanis accepissent, memoriam retinendam; verum esse primo quoque tempore in Sardiniam, magnam et copiis omnibus circumfluentem insulam, transmittendum. (6) Interea Anaxilas ad Messenios misit, qui in Italiam eos accerserent. Rhegii hic tyrannidem, quartus ab Alcidamida, e eujus erat nepote genitus obtinebat. Commigrarat vero a Messene Alcidamidas Rhegium, post Aristodemi regis mortem, Ithome expugnata. Hic igitur Anaxilas Messenios arcessebat: quos, ubi advenerant, docuit, perpetuum sibi esse cum Zanclæis bellum; possidere autem illos uberem ac luculentum agrum, et urbem valde opportuno Siciliæ loco: quibus si potiri posset, ea se iis traditurum. Quum esset omnibus id consilium probatum, traduxit eos auxilio ipsorum Anaxilas in Siciliam. (7) Zanclen ab initio prædones tenuere: nam quum ea terræ pars deserta adhuc esset, muro incluserunt quidquid circa portum erat, inædificato castello, e quo in mare involare possent, et rursum e marinis excursionibus eo se recipere. Eorum duces fuere Cratæmenes Samius (?) et Chalcidensis Perieres. Ii alios quoque postea e Græcis inquilinos adsciscendos duxerant. (8) Ac tunc quidem Zanclæos Anaxilas navali, terrestri prœlio Messenii fudere: qui quum jam terra marique hinc a Messeniis, illinc a Rheginis obsiderentur, magna murorum parte dejecta, ad aras ac deorum sedes confugere. Imperabat Anaxilas, ut supplices Zanclæorum trucidarentur, reliqui cum uxoribus et liberis sub corona venderentur. (9) At Gorgus et Manticlus deprecantes, Anaxilan rogarunt, ne, quæ per summum nefas a 207cognatis passi essent, cogerentur ipsi adversus Græcos homines committere. Ab aris igitur excitatis impunitas fuit; fideque ultro citroque data et accepta rempublicam cum victis communicatam; mutato tamen nomine Zanclen urbem Messenen placuit appellari. (10) Hæc gesta sunt undetricesima Olympiade, qua iterum vicit Chionis Lacon, archontis munere apud Athenienses fungente Miltiade. Manticlus Herculis templum novæ coloniæ erexit. Exstat extra muros dei fanum, Herculis Manticli vocant, sumto a conditore nomine: qua ratione etiam Ammon in Africa dictus, et Babylone Juppiter Belus: hic ab Ægyptio Belo, Libyes filio; ille a pastore, qui templum dedicavit. Hoc exules Messenii modo errorum finem nacti sunt.

CAPUT XXIV.

Aristomenes, sorore et filiabus in matrimonium datis, Rhodum concedit et ibi moritur — Messenii inter Helotas relati deficiunt et in montem Ithomen secedunt — Messeniis certis conditionibus ex Ithome abire jussis Athenienses Naupactum inhabitandam dant.

Aristomenes interea quum novæ coloniæ imperium sibi deferri passus non esset, sororem primum Hagnagoram Tharyci Phigaliensi, duas vero, quas habebat, nubiles filias, majorem natu Damothoidæ Lepreatæ, minorem Heræensi Theopompo matrimonio junxit. Delphos deinde consulendi causa profectus est: quid acceperit responsi, non traditur. (2) Eodem vero tempore venerat ad oraculum Damagetus Rhodius, Ialysi rex: ei Pythia respondit sciscitanti, unde esset potissimum uxor ducenda: ejus, qui vir esset Græcorum optimus, filiam ut duceret. Reliqua erat Aristomeni tertia filia. Hanc sibi ille legitimis nuptiis conjugem adscivit, patrem ipsius longe esse optimum Græcorum ejus ætatis omnium statuens. Et ipse quidem Aristomenes filiam Rhodum ad virum deduxit. Inde quum Sardes ad Ardyn, Gygæ filium, et Ecbatana in Medos ad Phraortem regem transmittere cogitaret, (3) morbo oppressus diem suum extremum obiit. Neque enim oportebat ullam Lacedæmoniis amplius cladem ab Aristomene inferri. Mortuo Rhodii, auctore Damageto, insigne monumentum erexere et exinde honores habuerunt. Porro quæ memorantur de iis, qui in Rhodo appellantur Diagoridæ, oriundi illi a Diagora Damageti filio, Doriei nepote, pronepote Damageti et Aristomenis filiæ, ea prætermisi, ne intempestiva scribere viderer. (4) Lacedæmonii Messenia potiti agrum omnem, præter Asinæorum fines, inter se diviserunt: Mothonen Naupliensibus paulo ante e Nauplia ab Argivis ejectis tradiderunt. (5) At Messenii, in ipso agro detenti, sunt, quum in Helotarum censum pro fortunæ suæ necessitate venissent, a Lacedæmoniis denuo defecerunt, septuagesima nona Olympiade, qua Corinthius Xenophon vicit, archontis munere Athenis fungente Archidemide. Defectionis opportunitatem hujusmodi nacti sunt. Lacedæmoniorum 208nonnulli ob noxam nescio quam capitis damnati, supplices ad Tænarum confugerunt: unde eos Ephori ab ara abstractos interfici jusserunt. (6) Hoc piaculum violatorum in templo Neptuni supplicum, eversa funditus urbe, ex ira ejusdem numinis luerunt Spartani. Ejus calamitatis tempore inter Helotas veterum Messeniorum reliquiæ in Ithomen montem secessere. Adversus eos Lacedæmonii omnia sociorum auxilia, et cum Atheniensium copiis Miltiadæ filium Cimonem, publice sibi amicum et hospitem, accierunt. Sed quum in suspicionem rerum novarum apud eos venisse videantur Athenienses, eos paullo post ab Ithome Spartani avocarunt. (7) At illi, ubi fidem sibi non haberi senserunt, cum Argivis amicitia conciliata, Messeniis iis, qui in Ithomes obsidione certis fœderis conditionibus dimissi fuerant, Naupactum Locris, qui ad Ætoliam Ozolæ nominantur, ademptam, dederunt incolendam. Saluti fuit Messeniis ex Ithome decedentibus loci natura. Præmoniti præterea fuerant Lacedæmonii Delphici Apollinis oraculo, piaculum grave admissuros, si Jovis Ithomatæ supplices violassent. Sub certis itaque conditionibus illi e Peloponneso dimissi sunt.

CAPUT XXV.

Messenii Naupactum incolentes Œniadis in Acarnania bellum inferunt, eorumque urbem capiunt — proximo anno Acarnanes omnes aggrediuntur Messenios qui Œniadis sunt — Messenii prœlium committunt cum Acarnanibus — obsidentur et urbe relicta Naupactum se recipiunt.

Neque vero accepta ab Atheniensibus Naupacto eique urbi circumjecto agro acquieverunt. Vehemens enim incessit cupido suis rebus gestis ditionem non spernendam acquirendi. Quare quum scirent Œniadas Acarnanum gentem opimum agrum possidere, hostes vero sempiternos Atheniensium esse, infesto eos exercitu adorti sunt. Numero erant hosti pares, virtute multo superiores. Quare obvios acie fundunt, mox intra mœnia compulsos circumsident. (2) Ibi nihil, quod ad urbes obsidendas homines excogitarint, a Messeniis omissum: scalis admotis, desuper in urbem descendere tentabant, et subtus muris ab ima parte subfossis: adhibitæ machinæ omnes, quæ pro re ac tempore fabricari potuerunt. Dejecta itaque muri parte, veriti oppidani, ne, si per vim urbs caperetur, ipsi occiderentur, uxores et liberi sub corona venirent, icto fœdere urbem reliquere. (3) Ea et agro simul toto Messenii annum unum potiti sunt. Sequenti dehinc anno Acarnanes contractis omnibus ex urbibus copiis ad Naupactum oppugnandam primum copias ducere in animo habuerunt. Verum id postea consilium repudiarunt, quod iter sibi faciendum per Ætolos videbant, quibuscum assiduas exercebant inimicitias. Præterea Naupactiis, id quod res erat, in promptu classem esse suspicabantur: pedestribus vero duntaxat copiis non satis fore se armatos videbant contra eos, qui maritimas etiam opes haberent. (4) Mutato itaque consilio, 209omnem belli impetum in Messenios, qui in Œniadis erant, convertere. Ad oppidum igitur obsidendum omnia comparabant, quod adduci non poterant ut crederent tantam hominum paucitatem contra universam Acarnanum gentem pugnare ausuram. Ipsi quoque Messenii, etsi frumenta et alia quæ ad longiorem obsidionem sustinendam usui forent, contraxerant, (8) decreverunt non exspectata obsidione justo prœlio belli fortunam experiri. Neque enim decere se arbitrabantur, qui Messenii essent, neque virtuti, sed fortunæ Lacedæmoniorum succubuissent, Acarnanicæ turbæ tumultu terreri. Memoria repetebant Atheniensium quoque in Marathonicis campis strenuum facinus, qui trecenta Persarum millia deleverant, decem ipsi millibus pauciores. (6) Acie itaque cum Acarnanibus decernendum duxerunt. Pugnam memoriæ proditum hoc commissam modo. Quum essent hominum multitudine longo intervallo superiores Acarnanes, facile Messenios ex omni fere parte cinxerant præter tergum, qua portis obverterant quaque de muris oppidani alacriter hostem arcebant. Hic igitur cingi non poterant: sed frontem et latera circumdata Acarnanes missilibus acriter urgebant. (7) At Messenii in quam partem conversi incubuissent, hos cædentes, illos vulnerantes, hostium agmen turbabant. Perrumpere et in fugam hostem vertere idcirco non potuerunt, quod qua parte Acarnanes laxari manipulos videbant, concursu facto locum per vim occupabant. (8) Quodsi repulsi Messenii alio impressionem fecissent, itidem rejecti nihilo plus proficiebant. Præsto enim erant qui suis opem ferentes penetrare hostem coarctata acie non paterentur. Eo fiebat ut ad breve spatium loco Acarnanes pellerentur, Messenii vero irruente multitudine concedere cogerentur. Anceps fuit usque ad extremum diei prœlium. Nocte ea, quæ consecuta est, quum a proximis urbibus supplementum Acarnanibus missum esset, recipientibus se intra mœnia Messeniis, ad obsidionem res deducta. (9) Ac nihil illi quidem metuebant, ne aut hoste muros transcendente aut a suis deserta statione urbs vi expugnaretur: illud calamitati fuit, quod intra mensem octavum omnis commeatuum copia exhausta fuerat. De muris tamen hostem illudentes, ne si in decimum quidem annum obsidio traheretur, defutura sibi cibaria jactabant. (10) Jam vero sub primæ quietis tempus clam Œniadarum portis egressi hostem tamen fallere non potuerunt. Quare conserere iterum manus coacti circiter trecentos de suo agmine amisere, majorem ipsi hostium numerum cediderunt. Mox via sibi per medios Acarnanas facta, Ætolorum regionem attingebant sibi amicorum, et per eam salvi Naupactum pervenerunt.

Messenii odium in Lacedæmonios præcipue in bello Peloponnesiaco exserunt — a Lacedæmoniis Naupacto ejiciuntur et in Siciliam ac Rhegium, plurimi ad Euesperitas Libyæ abeunt — Messeniis reditus in Peloponnesum portenditur — post pugnam ad Leuctra Messenii a Thebanis in Peloponnesum revocantur — Epaminondæ somnium de regione Messeniis revocatis assignanda — Epiteles somnio monitus Aristomenis depositum reperit.

Et in posterum quidem omne tempus magno ac pertinaci in Lacedæmonios odio Messenii ardebant, quod inprimis Peloponnesiaci belli temporibus præ se tulerunt. Nam et Naupactum copiarum receptaculum, unde in Peloponnesum incursiones fierent, Athenienses habuere; et oppressos in Sphacteria Spartanos Messeniorum e Naupacto funditores una cum Atheniensibus de medio sustulerunt. (2) Quamobrem superatis ad Ægospotamos Atheniensibus, Messenios Naupacto quoque Lacedæmonii ejecere, navali prœlio victos. Hi profugi partim in Siciliam, partim Rhegium se ad propinquos suos contulere: maxima vero eorum pars ad Euesperitas Libyæ populos profecti sunt: nam quum hi barbarorum finitimorum bello premerentur, in civitatum suarum communionem omnes, quæ Graci essent nominis, accersebant. Ad hos igitur pars major Messeniorum abiit, quos ducebat Comon, quo item duce copiarum ad Sphacteriam usi fuerant. (3) Deinde anno fere uno ante Leuctricam Thebanorum victoriam divinitus Messeniis in Peloponnesum reditus promissus est. Primum enim Messanæ ad fretum Herculis sacerdotem narrant per somnium sibi visum videre Herculem Manticlum in montem Ithomen ab Jove ad hospitium vocari. Porro in Euesperitis somniavit Comon, congredi se cum matre jampridem mortua, et illam statim a congressu revixisse. Et is quidem adhuc speraverat, quum jam multum possent Athenienses navalibus copiis, Naupactum se recepturos: at enim Messenen restitutum iri somnia promittebant. (4) Accidit enim non ita multo post, ut Lacedæmonii ad Leuctra debita jam pridem fato clade affligerentur: quandoquidem Aristodemo Messeniorum regi oraculum aliquando redditum est, cujus hæc erat extrema clausula:

Significabat scilicet, ipsum tunc et Messenios male rem gesturos; suum vero fatale malum ipsam etiam Lacedæmonem olim esse experturam. (5) Victores igitur Thebani, perculsis ad Leuctra Lacedæmoniis, in Italiam et Siciliam, ad Euesperitas etiam usque, et quocunque Messenii profugi venissent, dimisere legatos, qui eos in Peloponnesum revocarent. Atque hi citius et alacrius quam potuit sperari quum pristinæ patriæ desiderio, tum Spartanorum sempiterno odio incitati concurrerunt universi. (6) Dubius erat animi Epaminondas, ubinam eos consistere juberet. Neque enim facile videbatur urbem condere, quæ satis foret contra Lacedæmoniorum opes munita: et simul non satis novæ urbi idoneum in Messenico agro locum reperiebat. Ipsorum certe Messeniorum animus ab Andania et Œchalia instauranda abhorrebat, quod in utroque loco iniquissima fuissent usi fortuna. Hæc capiendi consilii difficultas quum valde Epaminondam sollicitum haberet, adstitisse ei noctu 211in somnio dicitur vir senex, antistitis ornatu, hac eum appellans oratione: «Tibi quidem quodcunque armis expetiveris decus partum dabo; nomenque tuum et gloriam, Thebane dux, quum hominum cœtus reliqueris, immortalitati consecrabo: tu modo Messenios in patriam ad suos penates reduc. Placata enim jam est Castorum ira, quam læsi in illos foverant.» (7) Hæc ille Epaminondæ. Jam vero Epiteli, Æschinis filio, quem Argivi delegerant qui et suis præesset copiis et Messenen restitueret, nocturnum illud idem visum denuntiavit, ut, quo loco in Ithome smilacem et myrtum vidisset, humum inter eas stirpes mediam fodiens, anum æreo clausam thalamo jam graviter affectam et prope animam agentem eximeret. Epiteles ubi primum illuxit, ad eum, qui indicatus fuerat, locum veniens æneam urnulam effossa terra offendit. (8) Hanc ille statim ad Epaminondam detulit: cui quum somnii imaginem exposuisset sui, jussit ille amoto operculo, quid in ea reconditi esset, intueri. Ille sacris operatus, votisque ei nuncupatis, a quo somnium exstitisset, vasculum aperuit. In eo volumen reperit ex albo plumbo in tenuissimas laminas sparso, libri forma; in quo perscripta erant magnarum Dearum initia. Hoc illud fuit depositum, quod eo loco defoderat Aristomenes. Illum vero, qui dormientibus Epiteli et Epaminondæ per nocturnum visum obversatus est, Cauconem fuisse aiunt, qui Andaniam olim Athenis profectus ad Messenen Triopæ filiam venerat.

CAPUT XXVII.

De causa iræ Dioscurorum in Messenios — Bacidis vaticiniis et initiorum ratione a sacerdotibus literis consignata — Epaminondas ad urbem Messeniis condendam omnia parat — sacris solenniter factis urbs exstruitur et Messene vocatur, aliaque oppida a Messeniis restituuntur — de tempore reditus Messeniorum in Peloponnesum eorumque exilii diuturnitate cum aliarum gentium exilio collata.

Iræ quidem Castorum in Messenios, antequam ad Stenyclerum pugnatum est, initium ex hujusmodi, quantum ego conjectura assequi possum, exstitit causa. Adolescentuli duo, Panormus et Gonippus, Andanienses, ætate ac forma florentes, a primis annis usu et consuetudine prope domestica conjuncti in Laconiæ fines populandi causa simul excurrere soliti fuerant. (2) Forte Lacedæmonii per festos Castoris et Pollucis dies, post solenne epulum in ipsis castris compotationibus se ac lusibus oblectabant. Ibi Gonippus et Panormus in albis tunicis et purpureis lacernis, equis pulcherrimis invehentes, pileos capite gestantes, hastas manibus tenentes, de improviso se Lacedæmoniis ostendere. (3) Illi Castores esse rati, qui sacris interesse suis voluissent, adorabundi occurrerunt, eorum sibi numen precibus implorantes. At juvenes ubi primum in medios recepti sunt, tumultum et stragem, modo hos, modo illos hastis ferientes, ediderunt; atque inde, violatis per contemptum et contumeliam Castorum sacris, Andaniam reverterunt. Hinc orta, opinor, Castorum in Messenios ira. Tunc vero, ut Epaminondæ nocturna illa imago persuaserat, non amplius Castores Messeniorum reditui refragabantur. (4) Inprimis vero Bacidis Epaminondam carmina moverunt 212ut Messenen restitueret. Hujus Bacidis, quem Nympharum afflatu divinasse tradunt, et aliis Græciæ populis edita vaticinia celebrantur, et hoc exstat de Messeniorum reditu:

Quin et Iræ oppressionem, quo esset modo eventura, compertum habeo Bacin prædixisse, cujus prædictionis hic exstat versus:

Repertam initiorum rationem in commentarios retulerunt certi homines e sacrificulorum gente.

5. Epaminondas ubi condendæ urbi, quam nunc Messenii tenent, judicio suo locum maxime idoneum cepit, vates consuluit, numquid esset ea regio diis cordi futura. Qui quum renunciassent secunda esse exta, expediri ad urbis exædificationem omnia jussit, lapides comportari, adesse homines in metandis viis et angiportis, profanis ac sacris ædibus exstruendis, murorum ambitu designando, murisque ipsis ædificandis sollertes. (6) Posteaquam in promptu omnia fuere, quum hostias ad sacra facienda exhibuissent Arcades, rem divinam Epaminondas ac Thebani omnes Baccho et Apollini Ismenio patrio ritu fecerunt: Argivi Junoni Argivæ et Jovi Nemeo; Messenii Jovi Ithomatæ et Castori ac Polluci; sacerdotes Messeniorum magnas Deas et Cauconem coluerunt. Invocati etiam sunt ab universis heroes, ut reverterentur sedesque cum ipsis haberent communes, nominatim Messene Triopæ filia ante omnes: tum Eurytus et Aphareus eorumque filii: de Herculis vero posteris Cresphontes et Æpytus: præ ceteris consentiente omnium voce invocatus Aristomenes est. (7) Atque eum quidem sacrorum cæremoniis et votorum nuncupationibus diem transegere. In sequentibus murorum ambitum excitarunt. Intra eum domos et templa erexere. Atque hæc quidem fecere, cantibus aliis repudiatis, ad Bœotiæ et Argivæ tibiæ modos. Et tunc maxime in musicis certaminibus Sacadæ et Pronomi cantica cœpta sunt usurpari. Urbi ipsi MESSENE nomen inditum. Restituerunt alia etiam oppida. (8) Nauplienses Mothone non sunt ejecti: Asinæis quoque sua finium jura conservata. His gratiam habuere, quod Lacedæmoniis auxilia contra se non misissent: at Naupliensibus, quod Messeniis in Peloponnesum reversis munera, quæ suppetebant, obtulerant, et tum divinum numen assiduis votis pro Messeniorum reditu, tum Messenios ipsos crebris precibus pro salute et incolumitate sua sollicitarant. (9) Rediere in Peloponnesum Messenii, resque suas postliminio recepere ducentis et octoginta septem annis post Iræ expugnationem, Dyscineto Athenis magistratum archontis gerente, Olympiadis centesimæ secundæ anno tertio, qua Damon Thuris victor iterum renunciatus est. Non breve omnino tempus Platæenses etiam patria profugi 213caruere; non breve Delii, quum suis ab Atheniensibus ejecti sedibus Adramytteum coloniam deduxere. (10) Jam vero Orchomenii Minyæ post Leuctricam pugnam a Thebanis Orchomeno expulsi a Philippo Amyntæ filio in Bœotiam tandem reducti sunt; et ab eodem Platæenses. Thebanos ipsos, quum Thebas evertisset Alexander, non multis post annis Cassander Antipatri filius urbe instaurata restituit. Ex his, quos recensuimus, populis etsi Platæenses diutissime omnium exularunt, duarum tamen ætatum spatium non excesserunt. (11) Verum Messenii trecentos ferme annos extorres e Peloponneso errarunt: quo temporis decursu et patrios ritus constantissime retinuere et Doricam linguam nihil prorsus immutarunt, quin ejus proprietatem omnium Peloponnesiorum accuratissime ad nostra usque tempora conservarunt.

CAPUT XXVIII.

Lacedæmonii, Thebanis in bello Phocico occupatis, Messeniis denuo bellum inferunt — Messenii cum sociis resistunt et tandem cum Philippo Macedonum rege societatem jungunt — Messenii Elidem dolo occupant — de simili et aliis in Homero strategematibus.

Post reditum pacata aliquamdiu a Lacedæmoniis fuere Messeniis omnia, quod scilicet Thebanorum metu et Messenen jam restitutam et Arcadas in unam congregatos civitatem armis lacessere non sunt ausi. Postea vero quam Phocense bellum (quod etiam Sacrum est appellatum) abduxit extra Peloponnesum Thebanos, pristina confidentia subnisi a bello Messeniis inferendo se continere non poterant. (2) At hi Argivorum et Arcadum auxiliis freti bellantibus resistebant. Sed Atheniensium opem quum implorassent, responderunt illi, non esse ullo pacto se cum illis in Laconiæ fines invasuros: si priores arma intulissent in Messeniam Lacedæmonii, ad sua defendenda se sociis non defuturos polliciti sunt. Cum Philippo post hæc Messenii, Amyntæ filio, Macedonum rege, societatem junxerunt. Quæ res, ut ipsi dicunt, effecit ut pugnæ ad Chæroneam, etsi fuit illa Græcis omnibus communis, non interfuerint. Non tamen contra Græcos ut bellarent, in animum sibi unquam induxerunt. (3) Jam vita perfuncto Alexandro, quum iterum Græci contra Macedonas arma cepissent, et ipsi sua in eo bello munia obiere, sicuti et ante, quum de Atheniensium rebus ageremus, exposuimus. Contra Gallos autem, recusante Cleonymo Lacedæmoniorum rege cum ipsis inducias pacisci, cum Græcis non pugnaverunt. (4) Non multo post Elidem Messenii tum bellicis artibus, tum aperta vi occuparunt. Nam quum Elei ab antiquissimo inde tempore legum justitia et æquabilitate ceteros Peloponnesios anteissent, postremo quum Philippus Amyntæ filius iis, quas ante enumeravimus, calamitatibus reliquam Græciam afflixisset, Elidis etiam primores pretio sollicitavit. Igitur seditionibus primum inter se Elei laborare cœperunt, atque ad arma, ut fertur, processerunt. (5) Hinc proclivius jam in majora odia invicem ruituri erant, quum et 214Lacedæmoniorum causa inter se dissiderent et alioquin ad civile bellum res spectaret. De Eleorum statu certiores facti Lacedæmonii, auxilia statim mittenda partium suarum studiosis censuerunt. Ac dum illi quidem delectu habendo et ordinibus describendis tempus terunt, interea e Messeniis lectissimi quique ad mille ferme homines raptim, clypeis Laconica insignia præferentes, Elidem veniunt. (6) Eos intra mœnia Spartanorum factio, rati auxiliares suos adesse, receperunt. Sic oppido potiti Messenii eos, qui Lacedæmoniis studuerant, urbe expulerunt, et iis, qui suarum erant partium, urbem tradidere. (7) Usurparunt illi quidem sati opportune commentum Homericum. Nam et ille in Iliade Patroclum memoravit arma Achillis indutum, in hostium se aciem intulisse: quumque Trojani ad pugnam redisse Achillem putassent, conturbatos esse qui in prima acie steterant. Sunt et alia callide ab Homero excogitata militaria consilia: uti quum duos pro uno speculatores narrat ex Græcorum castris noctu ad Trojanos venisse; hominem postea specie transfugam, re speculatorem, Ilium missum ad exploranda hostium consilia. (8) Ad hæc, dum militaris Trojanorum ætas facto agmine esset ad prœlium exitura, ad urbis vel juniores, vel grandiores natu, quam ut essent ad pugnandum idonei, custodiam disponit. Idem vero in Græcorum castris jubet eos, qui vulneribus acceptis pugna excesserint, ne omnino nihil agant, integros armare. Sic Homeri carmina in omni re hominibus fuerunt utilia.

CAPUT XXIX.

Demetrius, Philippi filius, cum Macedonibus Messenen invadit — cur Messenii Achæorum concilio sese non junxerint — Megalopoli a Cleomene capta, Messenii Philopœmenem cum Arcadibus excipiunt ac dein Spartam cum sociis expugnant — Nabis, Lacedæmoniorum tyrannus, Messenen occupat et certis conditionibus discedit — Achæi de Messeniis questi iis bellum inferunt — Philopœmenem vivum capiunt Messenii et iterum Achæorum communi annumerantur.

Non multis post captam Elidem annis Demetrius Macedonum rex, Philippi filius, Demetrii majoris nepos, Messenen ditioni suæ subjecit. Multa nos quidem, quæ insolenter egit Perseus in Philippum et Demetrium Philippi filium commemoravimus qua in parte in Sicyoniorum rebus versata est historia. Quemadmodum vero Messene a Demetrio occupata fuerit, nunc exponam. (2) Laborabat Philippus pecuniæ egestate, qua carere nullo pacto poterat. Eam ob rem cum aliquot navibus Demetrium in Peloponnesum mittit. Is in portum quendam appulit Argivorum finium, non sane celebrem: inde vero raptim itinere maxime compendiario ad Messenen duxit; et collocato quidem in agminis fronte omni, quod forte habuit, levis armaturæ genere, qui viarum Ithomen ducentium non erant ignari, clam ante diluculum transcendit muros, qui medii inter arcem Ithomes et urbem ipsam fuere. (3) Orta jam luce, quum sensissent Messenii se oppressos, in tam gravi periculo trepidantes suspicari primum se Lacedæmoniorum fraude captos. Quare veteri in Spartanos odio incitati, nihil vitæ parcentes, 215acriter pugnam capessebant. Ubi vero ex ipsa armorum specie et oris sono Macedonas et Demetrium ipsum agnoverunt, ingenti sunt perculsi terrore. Cogitabant enim fore sibi jam negotium cum gente ad omnes belli artes paratissima, quæque adversus quodvis hostium genus fortuna semper usa fuisset secundissima. (4) Impendentis tamen mali magnitudo virtutem ultra vires auxit; et simul ad bene sperandum animos illud erexit, quod ex tam longo temporis intervallo non absque deorum consilio redire sibi in Peloponnesum liciturum fuisse judicabant. Et oppidani ergo ira ac robore impletis animis in Macedonas tendebant, et arcis præsidia e superiore loco urgebant. (5) Et illi quidem initio tum virtute, tum rei militaris scientia alacriter resistebant: postremo, ut qui ex itinere fessi erant, hinc viris urgentibus, illinc feminis tegulas et lapides ejaculantibus, fugam effusissimam fecere. Multi e saxis pendentibus (ea enim parte maxime prærupta est Ithome) præcipites periere: pauci abjectis armis incolumes evaserunt. (6) In Achæorum concilium idcirco Messenii non iere, ut mea fert opinio, quod quum ultro misissent auxilia bellantibus cum Pyrrho Æacidæ filio Lacedæmoniis, eoque beneficio jam prope inter ipsos pacata essent omnia, illud cavendum putabant, ne, si in Achæorum, qui aperti erant Spartanorum hostes, concilium se conscribi postulassent, veteres inimicitias renovasse viderentur. (7) Ac illud quidem Messenios, opinor, non fefellit, quod ipsi in mentem mihi venire potuerit: cogitasse eos, etiamsi cum Achæis non fecissent, per se tamen Achæos Lacedæmoniorum hostes fore. In Achaico enim concilio Argivi et Arcades non parum habebant loci. Verum et ipsi se cum Achæis Messenii post longi temporis cunctationem conjunxere. Neque ita multo post Cleomenes Leonidæ filius, Cleonymi nepos, per inducias Arcadum Megalopolin cepit. (8) In ea qui deprehensi fuerunt partim sunt in expugnatione interempti. Qui vero cum Philopœmene Craugidis filio effugere (quæ multitudo duæ amplius Megalopolitanorum partes fuere), eos Messenii apud se recepere, quum ob veterum erga se meritorum memoriam, quibus jam Aristomenis temporibus fuerant ab Arcadibus provocati, tum vero ut gratiam parem referrent pro eo, quod ab illis in Messene restituenda adjuti fuerant. (9) Est ita comparatum natura, ut rerum humanarum vicissitudo huc illuc omnia transferat. Nam et Arcadibus, Messenii vicissim salutis auctores fuere: et (quod magis præter opinionem accidit) Arcadas rursus Spartæ capiendæ Messeniis socios fortuna esse voluit. Quum enim collatis signis cum Cleomene ad Sellasiam dimicassent, mox Aratum Achæorum ducem secuti Spartam expugnarunt. (10) Vixdum erant Lacedæmonii Cleomenis dominatu liberati, quum Machanidas tyrannus est exortus; quo sublato, Nabis dominationem invasit. Is quum non privatas solum, sed etiam sacras ædes spoliasset, brevi ingentem coegit pecuniam: et ex ea copias sibi comparavit. Hic ipse Nabis 216quum Messenen occupasset, Philopœmen et Megalopolitani eadem nocte præsto fuere; quorum interventu cedere tyrannus coactus sub certis fœderis conditionibus abiit. (11) Achæi postea injuria nescio qua se provocatos questi omni ope sua bellum Messeniis intulere. Ac primum quidem agrum pervastarunt: deinde sub ipsum messis tempus, collectis undique copiis, iterum irrumpere in Messeniam conati sunt. At Dinocrates, qui summæ tunc reipublicæ præerat, cuique populi suffragiis exercitus imperium decretum fuerat, occupatis angustiis, qua aditus in Messeniam patebat Arcadibus, Lycortæ Achæorum ducis inceptum effecit ut irritum esset: cum Messeniis enim et finitimorum auxiliis occurrens hostem facile repulit. (12) Quin et Philopœmenem, qui cum paucis equitibus multo post Lycortæ agmen tempore venerat, nec adhuc de ipsorum rebus audisse quidquam poterat, pugna e superiore loco prospere facta vicere ac vivum cepere Messenii. Quo autem modo captus fuerit Philopœmen, et quis ejus vitæ finis, in eo, qui est de Arcadum rebus, libro posterius enarrabimus. Ii certe e Messeniis, quorum suasu est ille vir interfectus, meritas pœnas luere; ac rursus ipsa Messene in Achæorum partes concessit.

13. Adhuc varia Messeniorum infortunia stylo sum persecutus, et quemadmodum eos fortuna sua procul a Peloponneso in ultimas terras actos postliminio in pristinas reduxerit sedes, commemoravi: hinc ad agri urbisque partes explicandas orationem convertam.

CAPUT XXX.

Descriptio Messeniacæ regionis et urbium — Abia urbs — Pharæ et quæ ad ejus conditoris, Pharis, genus pertinent — de Fortunæ nomine primum ab Homero commemorato — de primo Fortunæ signo, polo capiti imposito et Amaltheæ cornu exornato.

Ætate nostra in Messenia exstat Abia oppidum ad mare, a saltu Chœrio stadia haud amplius viginti dissitum. Iren olim vocatam ferunt, et de septem illis urbibus unam fuisse, quas Agamemnon apud Homerum se daturum Achilli pollicetur. Hyllo autem et Dorieo ab Achæis bello superatis, Abiam tradunt Gleni Herculis filii nutricem in hanc Iren commigrasse: ibique domicilio suo constituto, Herculi templum dedicasse: quare Cresphontem postea, quum grato pioque animo memoriam feminæ celebraret, et alios ei honores habuisse, et urbem mutato nomine Abiam appellari voluisse. Herculis quidem in ea urbe et Æsculapii templa valde illustria exstant. (3) Abia distant Pharæ stadia octoginta. In ipsa via salsa aqua est. Messenios, qui Pharas tenent, Augustus Imperator Laconico nomini adjunxit. Ejus oppidi conditorem celebrant Pharin, Mercurio et Phylodamea Danai filia genitum. Pharin nullam virilem sobolem, filiam unicam Telegonen reliquisse aiunt. Ejus gentilitatis insequentem seriem in Iliade percensuit Homerus: Diocli geminos fuisse, Crethonem et Ortilochum: Dioclem ipsum Ortilocho Alphei filio ortum. De Telegone mentionem prorsus nullam fecit. Ea, si Messenios audiamus, Ortilochum Alpheo peperit. 217(3) Audivi etiam illud, quum Pharis essem: præter geminos filiam Diocli fuisse Anticleam: ex ea et Machaone Æsculapii filio Nicomachum et Gorgasum natos: Pharis eos permansisse et Diocle mortuo regnum adisse. Creduntur illi hac etiamnum ætate morbis laborantes et aliqua captos corporis parte sanare; eoque nomine in eorum fanum victimas sacrorum causa et donaria mittunt. Habent etiam Fortunæ fanum Pharætæ cum perveteri signo. (4) Ac Fortunæ quidem poetarum primus (quod sciam) mentionem fecit Homerus hymno in Cererem, quum et alias Oceani filias, et Tychen (Fortunam) etiam ipsam, tanquam Oceani filiam, ludentes cum Proserpina fecit, his versibus:

(5) De ea nihil præterea memoravit, neque illam omnino dearum esse maximam dixit, penes quam sint rerum humanarum momenta omnia, quum idem tamen poeta in Iliade bellantibus Minervam et Enyo duces præfecerit; Dianam feminis parturientibus verendam esse dixerit; Veneri autem nuptiarum curam attribuerit. Verum de Fortuna nihil ille plus, quam ante dictum est, memoriæ prodidit. (6) Bupalus autem, templis ædificandis et simulacris fingendis admodum sollers, quum Smyrnæis Fortunæ signum faceret, omnium, quos ipsi cognoverimus, primus capiti deæ polum imposuit; altera vero manu Amaltheæ quod Græci appellant cornu tenentem fecit. Ad hunc ille modum Fortunæ munera declaravit. Mandavit post hunc et alia de Fortuna versibus Pindarus, et eam Pherepolin (urbes ferentem) vocavit.

CAPUT XXXI.

De Apollinis luco Carnio — urbe Thuriatarum — vico Calamæ, loco Limnæ dicto ac fontibus Pamisi fluvii — urbe Messeniorum sub Ithome sita — Messenes muri cum aliarum urbium muris comparati, aliaque memoranda — de Laphriæ Dianæ cultu et Diana Ephesia — Curetum æde — signis memorandis in Æsculapii templo — Messenes templo et picturis in eo.

Non longe a Pharis lucus est Apollinis, Carnii nomine; et in eo perennis aquæ fons. Absunt a mari Pharæ stadia ferme sex. Hinc ad ejusdem Messeniæ mediterranea contendentes stadia procul circiter octoginta Thuriatarum urbs excipit. Hanc ab Homero versibus Antheam appellatam putant. Spartanorum autem civitati Thuriam subjecit Augustus. Nam quum is cum Antonio civile bellum gereret, Antonii quidem sectam eum aliis Græcis Messenii idcirco secuti sunt, quod Augusti partes juverunt Lacedæmonii, (2) Quocirca victor Augustus e Messeniis et reliquis, qui contra eum in acie steterunt, levius alios, alios gravius mulctavit. Thuriatæ ipsi ex oppido, quod antiquitus in excelso fuit tumulo, in planitiem descendere. Non tamen 218superiorem urbem omnino deseruere: nam et collapsorum murorum adhuc reliquiæ cernuntur, et templum exstat, quod deæ Syriæ dicitur. Campestrem urbem fluvius præterlabitur Aris nomine. (3) In ora interiore Calamæ vicus et Limnæ regiuncula est. In hac Limnatidis Dianæ ædes: quo loco Spartæ regem Teleclum occisum fama prodidit. (4) Qua e Thuria Arcadiam fere versus iter est, fontes habet Pamisus amnis; quorum aquæ infantium morbis medentur. Jam vero ab his fontibus ad lævam digressis ad stadia ferme quadraginta, Messeniorum sub Ithome urbs est: ea non Ithome solum, sed qua ad Pamisum excurrit, monte Eua incingitur. Huic monti a bacchantium voce Euoe nomen inditum ferunt, quum hoc primum in loco et ipse Bacchus, et quæ eum comitabantur feminæ sic inclamasse credantur. (5) Qui urbem Messenen ambiunt muri, toti e lapide structi sunt: ex iis turres et propugnacula eminent. Babylonis quidem muros, aut qui Memmonii dicuntur Susis in Perside, neque vidi, neque cujusmodi sint, de quoquam, qui ipse viderit, audivi: quas vero urbes muris munitissimas ipse viderim, Ambrosos est Phocica, Byzantium et Rhodos; eæ tamen murorum munitionibus cum ipsa Messeniorum urbe comparandæ non sunt. (6) In foro Jovis est signum Servatoris, et aquæ ductus, cui nomen Arsinoe, a Leucippi videlicet filia. Defluit in eum aqua de fonte, quem Clepsydram vocant. Delubra deorum duo, Neptuni et Veneris, et, quod memoria maxime dignum est, Deûm matris e Pario lapide signum, Damophontis opus, qui Olympiæ etiam Jovem solutis jam eboris compagibus ad unguem exactissime coagmentavit: quare sunt ei ab Eleis honores habiti. (7) Fecit idem Damophon eam quam Laphriam Messenii nuncupant: cujus ob hanc causam sancita est religio. Calydonii Dianam inprimis colunt, apud eos cognomento Laphriam. Ejus cæremonias et cognomen a Calydoniis recepere Messenii, quum, Naupacto ab Atheniensibus accepta, Ætolis essent finitimi. Habitum deæ alio loco exponam. Laphriæ autem nomen Messenii et ex Achæis Patrenses soli usurparunt. (8) Ephesiam quidem Dianam urbes prope cunctæ eodem celebrant cognomine: et privatim viri præ ceteris eam diis prosequuntur honoribus. Causæ vero sunt ex mea opinione et Amazonum gloria, quas fama fert deæ simulacrum erexisse, et quod ab antiquissimis temporibus templum illud fuerit conditum. Tria præterea ejus celebritatem auxerunt: magnitudo primum templi, quod cetera omnia hominum opera anteit; Ephesiorum deinde civitatis splendor; et ipsa postremo dea claritas. (9) Habent Messenii Lucinæ etiam delubrum cum marmoreo signo. Proximum est Curetum ædes, in qua cujusvis generis animalia pariter immolant. Facto enim a bobus et capris sacri initio ad aves descendunt, quas in flammas porriciunt. Magna etiam cum religione Cereris ædes 219celebratur, et Castorum simulacra Leucippi filias rapientium. Est vero superius jam a me expositum, controversiam esse Messeniis cum Lacedæmoniis, ab utris Castores oriundi sint, eosque utique sibi Messenios vindicare. (10) Plurima vero et quæ spectentur dignissima habet signa apud Messenios Æsculapii fanum. Seorsum enim dei ipsius et ejus liberorum simulacra; seorsum, Apollinis, Musarum et Herculis posita sunt. Suum inter cetera locum habent urbs Thebana, Epaminondas Cleommidis (Polymnidis) filius, Fortuna, et Diana Lucifera. Horum quæ marmorea sunt, fecit Damophon, quem unum e Messeniis statuarum artificem novimus non indignum cujus mentio fiat. Epaminondæ effigies e ferro est: eam alius omnino opifex fecit, non Damophon. (11) Templum etiam exstat Messenes Triopæ filiæ, cujus ex auro et Pario marmore factum est signum. In postica templi ejus parte picti sunt qui in Messenia regnarunt ante Dorum in Peloponnesum adventum, Aphareus videlicet et filii. Post Heraclidarum vero reditum Cresphontes, unus et ipse de Dorum ducibus. De iis vero, qui Pylum tenuerunt, Nestor et ejus filii Thrasymedes et Antilochus. His enim, quod natu maximi fuere, honos inprimis est habitus, eoque maxime, quod bello Trojano interfuerunt. (12) Pictus est etiam Leucippus Apharei frater, et cum eo Hilaira, et Phœbe: Arsinoe præterea, et ipse, Arsinoe quidem natus, uti prædicant Messenii, Æsculapius, et Machaon et Podalirius. Nam et illorum clarum fuit Trojano bello nomen. Has omnes imagines pinxit Omphalion, Niciæ Nicomedis filii discipulus, quem et servisse Niciæ, eique in deliciis fuisse nonnulli tradiderunt.

CAPUT XXXII.

De signis Hierothysii ita dicti a Messeniis ac gymnasio et signis in eo — Æthida a Messeniis ut heroe culto — Aristomenis sepulcro et sacris, quæ ibi fiunt — Aristomene mortuo ad Leuctra pugnante — Thebanorum de Aristomenis clypeo narratio.

Quæ vero ædes apud Messenios Hierothysion vocatur, habet deorum omnium signa, quorum in Græcia sancitæ religiones sunt. Inter ea ænea est Epaminondæ effigies. Dedicati etiam sunt tripodes vetusti, quos ἀπύρους appellat Homerus. Jam vero quæ in gymnasio signa sunt, opera Ægyptiorum (?) artificum sunt, Mercurius, Hercules, Theseus. Hos enim tum Græci universi, tum barbaræ nationes multæ, circa gymnasia et in palæstris colere solent. (2) Æthidam etiam reperi, hominem quam ego sum natu majorem, cui tanquam heroi a Messeniis honores habentur, quod egregie pecuniosus fuerit. Alii Messeniorum non negant quidem præclaram et luculentam pecuniam Æthidæ fuisse, pernegant vero eum, cujus erecta fuerit super columna statua, divitem illum Æthidam fuisse, sed avum ei cognominem, quo duce Messenii olim Demetrium Philippi filium, quum noctu insperatissimo impetu Messenen oppressisset, repulere. (3) In eodem gymnasio Aristomenis visitur monumentum, quod minime esse dicunt 220cenotaphium. Et percunctanti quidem mihi, quonam modo ejus ossa obtinuerint, responsum est, Rhodo se ea arcessivisse et Pythii Apollinis jussu esse reddita. Insuper sacri, quod ad eum tumulum solenni ritu fiat, mihi cæremonias exposuerunt. Heroicis sacris destinatum taurum ad pilam non procul a sepulcro alligant. Is quum ferox et vinculorum sit insolens, evadere conatur: quodsi, dum tumultuatur et exsilit, pila moveatur, secundum id est Messeniis omen; sin prorsus immota ea pila steterit, calamitatem sibi aliquam portendi interpretantur. (4) Interfuisse vero Aristomenem, quanquam ex hominum cœtu excesserat, etiam Leuctricæ pugnæ, et auxilio Thebanis fuisse, et ejus maxime opera magna ista clade afflictos Lacedæmonios prædicant. Enimvero primos omnium Chaldæos et Indorum magos memoriæ prodidisse novi, esse hominum animos immortales. Assensi deinde sunt eis tum alii Græcorum, tum omnium maxime Aristonis filius Plato. Id si communi hominum opinione comprobetur, etiam illud credi possit, Aristomenis in Lacedæmonios odium in omne posterum tempus perdurasse. (5) Non alienum certe est a Messeniorum oratione quod aliquando Thebis audivi, etsi non congruit omni ex parte utriusque gentis sermo. Aiunt itaque Thebani, quum prope esset ut cum hoste ad Leuctra congrederentur, missos qui et alia oracula et eum, qui in Lebadea colitur, deum consulerent: et sane quæ ab Ismenio, a Ptoo, Abis et Delphis missa sunt responsa commemorantur. Quæ vero senariis heroicis vaticinatus fuerit Trophonius, hæc perhibentur:

(6) Accepto oraculo impetrasse a Xenocrate precibus Epaminondam tradunt, ut Aristomenis clypeum accerseret; illumque ad tropæi, quod erexerat eo loco, unde posset a Lacedæmoniis conspici, insignia atque ornamenta addidisse, Norant Lacedæmonii omnes fixum in Lebadea scutum Aristomenis; multi etiam per pacem ad Trophonii profecti illud fuerant conspicati. Parta vero victoria suum Trophonio donum Thebani restituere. Est etiam in stadio Messeniorum posita ex ære Aristomeni statua. A theatro non procul Sarapidis et Isidis fanum est.

CAPUT XXXIII.

De acropoli Messeniorum et fonte Clepsydra — Messeniis incunabula Jovis sibi vindicantibus, et Ithome ac Neda, nutricibus Jovis — signo et cultu Jovis Ithomatæ — Mercurii signo Atticæ formæ, fluvio Balyra et Thamyride — campis Stenyclericis, luco Carnasio et signis in eo — reliquiis Andaniæ et Electra ac Cœo fluviis — reliquiis urbis Dorii Thamyridis calamitate.

Ascendentibus ad Ithomes jugum, ubi est Messeniorum arx, fons, cui Clepsydra nomen, manat. Longum esset et arduum, ut maxime propositum id quis haberet, populos enumerare omnes qui Jovem apud se natum et educatum affirmant. Et in his sunt etiam Messenii: hi quoque 221Jovis incunabula sibi vindicant, ejusque nutrices nominant Nedam, a qua fluvius, et Ithomen, a qua mons nomen acceperit. Has quidem Nymphas surreptum a Curetibus Jovem, ob patris metum, in hoc aiunt fonte lavasse, et ab eo Curetum furto aquæ nomen inditum Clepsydræ. Ac singulis diebus aquam ex eo fonte in Jovis Ithomatæ templum ferunt. (2) Signum Jovis fecit Ageladas iis olim Messeniis, qui Naupacti consederunt. Domi suæ illud servat sacerdos annuus. Agitant vero et festos anniversarios dies: Ithomæa nuncupant. Ludos etiam priscis temporibus musicos institutos fuisse, et aliunde et ex Eumeli versibus licet conjicere, quos in Prosodio quod dicitur carmine in Delum scripsit:

Videtur ergo mihi Eumelus et versus istos fecisse, et musicum certamen a Messeniis institutum nosse. (3) Qua ad Arcadiæ urbem Megalopolin egressus patet, in ipsa porta est Mercurii signum, Attici operis. Athenienses enim quadrangula figura Hermas faciunt, et eam ab illis alii Græciæ populi acceptam formam in Mercurii sigillis usurparunt. Abest a porta stadia ferme triginta Balyra amnis. Nominis eam dicunt fuisse causam, quod ibi captus oculis Thamyris lyram abjecerit. Philammone et Argiopa Nympha genitum Thamyrin fama vulgavit: Argiopam Parnassi fuisse incolam; quum vero jam uterum ferret, in Odrysas migrasse, recusante puellæ nuptias Philammone. Eo evenit ut Odrysen ac Thracem Thamyrin vocent. In hunc fluvium alii duo confluunt, Leucasia et Amphitus. (4) Trans eos amnes campi sunt qui Stenyclerici nominantur. Heroem aiunt fuisse Stenyclerum. E campi ejus regione vicus est; prisci Œchaliam, Carnasium lucum ætas nostra appellat, cupressis maxime consitum. Signa deorum ibi posita, Apollinis Carnei, et Mercurius arietem portans. Est et Proserpinæ Cereris filiæ, quæ cognomento Hagne (Casta) dicitur. Prope illud simulacrum aqua e scatebris profluit. (5) Quo vero Deabus magnis ritu operentur (nam in Carnasio sua illis quoque celebrantur initia), facile in arcanis esse patior. Hæc certe initia secundum Eleusinia præcipuam quandam mihi sanctimoniam habere videntur. In ea tamen ærea urnula, quam dux Argivus a se repertam protulit, Euryti Melanei filii ossa servari, nulla vel in vulgus prodere somnii religione prohibeor. Labitur prope Carnasium amnis Charadrus. (6) Ad lævam ad stadia ferme octo progressis Andaniæ sunt ruinæ. Ei sane urbi ab Andania puella nomen impositum, est omnium antiquitatis interpretum consensu receptum. Quibus vero orta sit parentibus, aut quicum nupta fuerit, non habeo dicere. Ab Andania 222qui Cyparissias versus iter habent, per Polichnen (Oppidulum) qui vocatur transeant. Electra ibidem et Cœus fluvii præterfluunt. Hæc nomina vel ad Electram Atlantis filiam et ad Cœum Latonæ patrem referri possint; vel forte sumta fuere ab indigenis heroibus Electra et Cœo. (7) Qui Electram transierit fontem, cui nomen Achaia, et rudera videat Dorii urbis. In hac urbe Thamyridi oculorum calamitatem contigisse versibus testatum suis Homerus reliquit, quod scilicet Musas ipsas cantu se superaturum fuisset gloriatus. At Phocæensis Prodicus (hujus modo si sunt in Minyadem conscripta carmina) pœnas Thamyridi suæ in Musas petulantiæ apud inferos inflictas scripsit. Ego vero ex morbo luminibus captum Thamyrin crediderim, quum idem etiam post Homero acciderit; qui tamen infortunio non ita succubuit, quin carmina serere usque pergeret: at Thamyris malo victus poesin prorsus deseruit.

CAPUT XXXIV.

De Pamiso fluvio et piscibus animalibusque variis fluviis peculiaribus — urbe Corone, agro Inûs sacro, Biante fluvio et Plataneti fonte — urbis Corones denominatione et memorandis — de prisco Apollinis Corinthi templo ad mare — oppido Colonides dicto — Asinæis et Dryopibus — Asine urbe et aliis locis.

A Messene ad Pamisi ostium via excurrit ad stadia octoginta. Per arva labitur Pamisus, purus ac limpidus, navesque e mari per eundem adscendere possunt ad decem circiter stadia. Quin et marini eum subeunt pisces, vere potissimum appetente: quod ipsum in Rheno et Mæandro evenit. Maxime vero in Acheloi flumen innatant, qua circa Echinadas insulas erumpit: (2) alia tamen longe forma sunt, quos Pamisus recipit, et omnino quales esse par est, quos puræ alunt aquæ, neque omnino lutulentæ, uti eorum amnium sunt, quos paulo ante nominavimus. Capitones quidem, quum de genere sint in limo degentium, turbulentis amnibus gaudent. Maleficas certe bestias non alunt Græciæ flumina, sicuti Indus, Nilus Ægyptius, Rhenus, Ister, Euphrates, Phasis: hi enim ejusmodi alunt belluas, quæ ut quævis aliæ devorandis hominibus inhiant, specie vero accedunt ad eos, qui in Hermo et Mæandro degunt, siluros; sed colore sunt nigriore ac robore majore; his enim duabus rebus siluri illis belluis sunt inferiores. (3) Indus et Nilus crocodilos uterque habent: sed Nilus fluviales etiam equos, haud minus illos quidem hominibus infensos, quam crocodili sint. At Græciæ flumina hæc bestiarum portenta non gignunt. Nam qui in Aoo, qui per Thesprotidem Epiri labitur, sunt canes, advenæ e mari influunt. (4) Est ad Pamisi dexteram Corone urbs maritima, sub Mathia monte. In hac eadem via vicus maritimus est, quem Inûs sacrum putant. Hic enim e mari emersisse Ino dicunt, quum Leucothea cœpta nominari in dearum jam fuisset numerum relata. Paulo hinc longius Bias amnis in mare exit. Nomen ei impositum 223creditur a Biante Amythaonis filio. Jam stadia prope viginti a via abest Plataneti fons: aqua e patula profluit platano et intus cavernosa. Arboris latitudo similis fere est speluncæ parvæ, et ab ea descendit aqua potu suavis ad Coronen usque. (5) Urbs prisco nomine Æpea vocabatur: postea vero quam Thebanorum ductu restituti sunt Messenii, Epimeliden tradunt, qui ad urbem condendam fuerat missus, Coroneam appellasse: quod ipse ex Coronea Bœotiæ urbe oriundus esset: sed ab initio Messenios non recte eam nominasse, et eam nominis depravationem ipso tempore invaluisse. Est et illud fama vulgatum: quum fossa locandis fundamentis duceretur, æream cornicem, (quæ Græcis est corone) repertam. (6) Delubra illic exstant Dianæ Nutricis cognomento, Bacchi et Æsculapii: et hujus quidem Bacchique signa e marmore. Jovis in foro Servatoris ex ære simulacrum est. Æneum est et Minervæ in arce sub divo, cornicem manu tenens. Vidi etiam Epimelidæ sepulcrum. Qua vero de causa portum Achæorum appellent, compertum non habeo. (7) A Corone stadia prope octoginta progressis Apollinis templum in ora maritima est magna religione percelebre. Nam et antiquissimum esse autumant Messenii, et deus ipse (quem Corydum (Galeritam) Apollinem nominant) certam laborantibus morborum opem impertit. Hoc signum e ligno est: aliud, quod Argeotæ est, ex ære; et hoc ab Argonautis dedicatum credunt. (8) Coronæorum urbi finitimæ sunt Colonides. Negant vero qui illic habitant, se Messenios esse, sed ex Attica se terra huc a Colæno deductos aiunt: ipsum Colænum, galeritam ex oraculo secutum in ea loca venisse: procedente deinde tempore linguam et mores Dorum accepisse. Sitæ sunt Colonides eminenti loco, modico spatio procul a mari. (9) At Asinæi Lycoritis olim finitimi Parnassi accolæ fuere. Nomen illis tunc fuit Dryopes, quod et in Peloponnesum postea traducti retinuerunt, sumtum a Dryope conditore. Tribus vero post ætatibus, quum, Phylante regnum obtinente, prœlio ab Hercule victi, Delphos abducti et Apollini devoti fuissent, ex ejusdem dei responso in Peloponnesum ab Hercule deducti Asinen primum prope Hermionem tenuerunt: inde ab Argivis ejecti Messeniæ partem a Lacedæmoniis acceptam habitarunt, et tum et postea, quum Messenii in Peloponnesum postliminio reversi eorum civitatem incolumem esse passi sint. (10) De rebus vero suis ita ipsi commemorant Asinæi, ut ab Hercule se fuisse prœlio superatos fateantur et urbem suam in Parnasso captam; captivos vero se ad Apollinis pertractos negant: muris enim expugnatis ab Hercule, deserto oppido se diffugisse narrant ad Parnassi juga: ac mox quum in Peloponnesum navibus transmisissent, Eurysthei 224opem supplicum in morem ornatos implorasse: et ab illo quidem, quum in Herculem implacabili odio laboraret, in Argolica terra Asinen sibi traditam. (11) Soli vero e Dryopum gente Asinæi nostra etiamnum ætate istud Dryopum nomen sibi gloriæ ducunt, multo certe secus quam in Eubœa Styrenses. Nam Styrorum quoque incolæ sunt origine Dryopes ex eorum numero qui, quum paulo longius ab urbe habitarent, pugnæ adversus Herculem non interfuerunt, Dryopum tamen nomen aspernati sunt: sicuti et Delphi Phocenses nominari se neutiquam sibi laudi duxerunt. Contra Asinæi Dryopum appellatione maxime lætantur: idque religiosissima quæque apud ipsos templa maxime declarant, eadem forma exædificata, qua illa olim fuerant in Parnasso dedicata: habent enim Apollinis unum, Dryopis alterum cum pervetere simulacro. Initia quoque Dryopi peragunt quotannis, eumque Apollinis filium fuisse dictitant. (12) Sita et hæc urbs ad mare est, uti olim fuit Argolica illa vetustior Asine. Ad eam a Colonidibus quadraginta stadiûm via est. Tantundem ab Asine abest regio cui Acritæ nomen. Excurrit in mare Acritas, et ante ipsum deserta est insula Theganussa. Secundum Acritan portus est Phœnicûs, et ipsi proximæ insulæ Œnussæ.

CAPUT XXXV.

De Mothone, ejusque denominatione — Naupliensibus Mothonen incolentibus et libertate a Trajano Mothonæis concessa — Epirotarum imperio populari — calamitate Mothonæis ab Illyriis illata — memorandis in urbe Mothone, templo Minervæ Anemotidis — de diverso aquarum colore et natura.

Mothone, antequam Græcorum adversus Trojam profecturus exercitus colligeretur, Iliaci etiam belli temporibus Pedasos dicta est: mutato deinde nomine, uti tradunt Mothonæi, ab Œnei filia est appellata. Œneo etenim Porthaonis filio, quum post excisum Ilium cum Diomede in Peloponnesum secessisset, e pellice Mothonen filiam genitam. Mea vero fert opinio, a scopulo, qui Mothon dicitur, loco nomen datum. Is enim portum ipsis efficit, dum et angustiorem navibus ipse e mari prominens appulsum relinquit, et simul ab imo fluctibus obsistens maris impetum et æstus concitatiores frangit. (2) Expositum est in superiore historiæ parte, Lacedæmonios Naupliensibus in invidiam apud alios Græciæ populos vocatis et eo nomine suis e sedibus ejectis, quod partis Laconum essent, Damocratida Argis regnante, Mothonen tradidisse; nec ulla eos propter Messeniorum reditum nova calamitate affectos. Fuere autem, sicuti ego existimo, Nauplienses olim Ægyptii, ex ea classe quæ cum Danao ad Argolicam terram appulit: ætatibus vero tribus post a Nauplio Amymones filio in coloniam deducti sunt in ipsam Naupliam urbem. (3) At Trajanus Imperator Mothonæis concessit ut cum liberis populis censerentur et suis legibus uterentur. Sed ante ea tempora solis illis ex omnibus Messeniis, qui ad mare sunt, hujusmodi accidit infortunium. Res Thesprotidis Epiri per seditiones prope eversæ fuerant. Deidamia enim Pyrrhi filia orba liberis diem obiit suum. Regnum illa quidem moriens populo commendavit. (4) 225Pater ei Pyrrhus fuerat Ptolemæi filius, Alexandri nepos, majoris Pyrrhi pronepos. De Pyrrho autem Æacidæ filio ante egimus, quum in Atticarum rerum descriptione versaremur. Hunc Procles Carthaginiensis fortuna et rerum gestarum splendore Alexandro Philippi filio inferiorem fuisse testatur: in disponendis vero in acie peditum equitumque copiis et item capiendi consilii, quo hostis caperetur, arte illo multo meliorem. (5) Accepta libertate Epirotarum populus et aliis in rebus in dies erat insolentior, et omnino se nihil magistratibus audientem præbebat. Quare subito impetu ab Illyriis, qui supra Epirum ad mare Ionium habitant, oppressi sunt. Neque vero ullam novimus popularem rempublicam magnos habuisse progressus, præter eam quæ fuit Atheniensium; sed hi per popularem statum summam potentiam adepti sunt: nam præcipua quadam prudentia ceteris Græcis præstiterunt et suas religiosissime omnium leges observarunt. (6) At Illyrii, gustata semel dominandi dulcedine, quum augendi imperii cupiditate flagrarent, navibus constructis piraticam exercebant, et alios aggressi populos excursionibus infestos reddidere, uti quisque maxime fuit injuriæ expositus; et amicitiæ specie ad Mothonæorum portum appulerunt, atque inde in urbem misere qui vinum ad naves ut deportarent rogaret. Quumque ab oppidanis non sane multis vinum comportatum esset, emerunt quanti esset a Mothonæis æstimatum Illyrii, et vicissim de mercibus suis aliquid illis vendiderunt. (7) Postero die quum ad portum urbani multo plures descendissent, et illis lucri faciendi copia facta est: postremo quum etiam feminæ et viri passim ad naves venissent, vinum et venderent et de hospitum rebus mercarentur, ibi Illyrii confirmata audacia viros multos, feminas plures vi correptas in naves imposuerunt, et prope ad solitudinem Mothonæorum oppido redacto per Ionium mare intra suos se fines recepere. (8) Est Mothonæ Minervæ Anemotidis cognomento delubrum cum simulacro: a Diomede dicatum aiunt, et deæ nomen impositum. Nam quum intempestivis et violentis tota regio ventis (qui Græcis sunt anemi) graviter laboraret, votis a Diomede Minervæ nuncupatis, omnis illa ventorum sævitia in posterum etiam omne tempus conquievit. Exstat ibidem etiam Dianæ ædes, ubi aquæ puteus pice permistæ, quæ quum odoris suavitate, tum colore persimilis est Cyziceno unguento. (9) Omnium quidem, quas aspexerim, aquarum maxime cærulea est in Thermopylis, neque tamen tota, sed ea præcipue, quæ in natationem influit, quas incolæ vocant Ollas muliebres. Rutila vero prope ad sanguinis colorem aqua per Hebræorum terram proxime a mari, agro Iopæ urbi finitimo, labens visitur. Perseum interemto ceto, cui Cephei filia fuerat exposita, in eo fonte cruorem abluisse indigenarum sermo vulgavit. (10) Vidi etiam ex fontibus scaturientem ad Astyra nigram aquam. Sunt Astyra calidarum aquarum balneæ contra Lesbum, in ea regione, qui Atarneus appellatur. Eam Chii mercedem a Persarum rege accepere, quum illi Pactyam hominem Lydum, qui supplex ad ipsos confugerat, dedissent. Hæc aqua nigra est: vicissim ostendunt 226Romani non longe ab urbe trans amnem Anienem aquam albam. In eam qui descenderint, initio tam frigidam sentiunt, ut exhorrescant; at si paululum fuerint immorati, nihil minus incalescunt, quam si vehementer calidum medicamentum ebibissent. (11) Atque has ego quidem aquas, ingenio fontium plane admirabili, ipse sum conspicatus: nam vulgata prætereo aquarum miracula. Neque enim aut salsam aut acerbam aquam e fontibus manare magni miraculi loco ducendum. Νon omittam duos diversa admodum natura et loco fontes: in Cariæ campis qui Albi nominantur, prope pagum qui Dascyli dicitur, aqua est calida, lacte haustu suavior. (12) Jam vero ab Herodoto literis proditum memini, amaræ aquæ rivum in Hypanim amnem influere: quod certe non video cur a veritate abhorrere putemus, quum ætate nostra ad Dicæarchiam (sive Puteolos) aqua exstiterit tam acuto calore effervescens, ut intra paucos annos plumbeos, per quos fluit, tubulos resolverit.

CAPUT XXXVI.

De promontorio Coryphasio et urbe Pylo — memorandis in urbe Pylo — Nestoris bobus et priscorum hominum pecoris et gregis studio — Sphacteria insula — memorandis Cyparissiarum et Neda fluvio.

A Mothone ad Coryphasium promontorium via interest haud minus stadiûm centum. In ipso promontorio est Pylos, quam Clesonis filius Pylus condidit, deductis in eam a Megaride Lelegibus, qui tum Megaridem tenebant. Sed ei parum diuturnum illud fuit imperium: a Neleo siquidem et Pelasgis ab Iolco venientibus pulsus est. Quare inde abiens in proximos fines Pylon in Elea tenuit. Eo vero dignitatis Pylon perduxit in regno suo Neleus, ut ab eo Neleam urbem versibus Homerus appellarit suis. (2) Est Pyli Minervæ templum, cognomento Coryphasiæ; et domus quæ Nestoris dicitur. In ea Nestor ipse pictus cernitur: et intra oppidum ejusdem est monumentum. Nam quod extra est non longe a Pylo, id Thrasymedis esse ferunt. Ostenditur in ipsa urbe spelunca, in qua Nestoris et ante eum Nelei boum fuisse stabulum dicunt. (3) Boves illæ Thessalicæ fuerint genere de grege Iphicli, Protesilai patris: eas etenim Neleus a filiæ procis sponsalitium munus depoposcit, et horum causa Melampus Biantis fratris adductus gratia, in Thessaliam venit et a pastoribus quidem Iphicli in vincula primum conjectus, deinde vero pro responsis, quæ roganti Iphiclo dedit, vates quum esset, mercedem boves cepit. Fuit hoc præcipuum illis temporibus divitiarum studium, luculenta habere equorum et boum armenta. Nam præterquam quod Iphicli boves Neleus expetivit, Herculi etiam imperavit Eurystheus, ut ex Iberia Geryonæ boves, quas eximia ibi specie esse fama vulgaverat, ad se abigeret. (4) Armenti ex Erythea acerrima fuisse incensum cupiditate Erycem, in Sicilia tum tyrannum, eo constat, quod, quum in luctæ certamen cum Hercule descendisset, hinc Herculis boves, illinc Erycis regnum præmia victori proposita fuerunt. Testatum etiam in Iliade reliquit Homerus, 227Iphidamantem, Antenoris filium, inter sponsalia munera primo centum boves socero suo dedisse. Quæ omnia satis perspicuo argumento sunt, bobus inprimis priscos illos homines esse delectatos. (5) Pascebant vero, ut mea fert opinio, Nelei armenta utplurimum extra fines. Nam quum totus ferme Pyliorum ager arenosus sit, alendis armentis non satis est herbosus. Hoc idem testatur Homerus de Nestore loquens, quum eum fere ubique arenosæ Pyli regem appellat. (6) Ante portum Sphacteria insula prominet, haud aliter quam ante Deliorum navalem stationem Rhenea. Est vero ita comparatum, ut, quæ ante loca obscura fuerunt et ignota, ex aliquo hominum casu et fortunæ momento fama celebrentur. Nam et Caphareum Eubœæ promontorium Græcorum ab Ilio cum Agamemnone redeuntium naufragium nobilitavit; et Psyttalia ante Salaminem insula, non aliunde nota est, quam quod in eo loco Persæ deleti sunt. Pari ratione Lacedæmoniorum ad Sphacteriam clades hoc quoque loco celebre ad posteros nomen dedit; Athenienses vero etiam æneum Victoriæ signum ad illustrandam rei ad Sphacteriam gestæ memoriam in arce dedicarunt. (7) A Pylo ubi Cyparissias veneris, in suburbanis non procul a mari fons est, quem percussa thyrso a Baccho terra exstitisse ferunt: eaque de causa Dionysiada fontem ipsum nominant. Exstat ad Cyparissias Apollinis quoque templum et Minervæ cognomento Cyparissiæ. Ad Aulonem delubrum est cum signo Æsculapii Aulonii. Illinc proxime Messeniorum et Eleorum fines Neda amnis interfluens dirimit.

CAPUT I.

De quinque Peloponnesi partibus — Eleorum origine, primis regibus, et Endymione — Epeo et Epeis — Endymionis morte — Œnomao ac Dolope — Ætolo, unde Ætoli, et Eleo, unde Elei dicti — Augea et Hercule — Amarynceo et Actore ejusque filiis.

Græcorum quicunque Peloponnesum in quinque partes neque plures dividunt, ii fateantur necesse est, in ea parte, quæ est Arcadum, Eleos et Arcades ipsos habitare; secundam vero Achæorum, tres deinde reliquas Dorum esse. Nationes autem quæ Peloponnesum tenent, indigenæ Arcades et Achæi sunt. Quorum Achæi a Doribus patria pulsi non tamen extra Peloponnesum abiere; sed Ionibus ejectis, eam partem, quæ Ægialus veteri nomine dicebatur, nunc ab ipsis Achæis nominata est, colunt: (2) Arcades vero primæ originis terram in hoc usque tempus perpetuo incolunt. Sed reliqua ab advenis habitantur. Atque hujus ætatis Corinthii omnium maxime novi in Peloponneso sunt: abhinc enim annos ferme ducentos decem et septem colonia hæc ab Imperatore Romano deducta est. Dryopes quoque 228et Dores, ex Parnasso illi, hi ex Œta in Peloponnesum advenerunt. (3) Eleos vero scimus ex Calydone ceteraque Ætolia huc trajecisse: de quorum altiore antiquitate, quæ comperimus, hæc propemodum sunt. Regnavit in hac terra primum, ut ferunt, Aethlius, Jovis et Protogeniæ Deucalione natæ filius; qui Endymionem genuit. (4) Hunc a Luna adamatum et ex hac dea filias quinquaginta suscepisse narrant. Qui vero magis veritati consentanea loquuntur, eorum Endymionem aiunt alii ex Asterodia uxore, alii ex Chromia, Itoni filia, Amphictyonis nepte, alii denique ex Hyperippe, Arcadis filia, genuisse filios Pæonem, Epeum et Ætolum; filiamque unam Eurycyden. Proposuit autem in Olympia cursus certamen de imperio filiis suis Endymion. Ex eo victor discessit Epeus, regnoque potitus est; ac Epei primum, qui sub ditione ejus tunc erant, appellati. (5) Fratrum vero alterum quidem in patria cum fratre regnante permansisse ferunt: Pæonem se superatum ægre ferentem, quam longissime a domo peregre profectum, super Axio flumine regionem de suo nomine Pæoniam appellasse. De Endymionis autem morte non convenit inter Heracleotas, qui Milesiis finitimi sunt, et Eleos. Elei enim Endymionis monumentum ostendunt, Heracleotæ autem dicunt illum in Latmum montem secessisse: ** et est quidem in Latmo Endymionis adytum. (6) Epeus ex Anaxirhoe Coroni filia, quam uxorem duxerat, filiam suscepit Hyrminam, marem omnino prolem habuit nullam. Accidit eo regnante, ut Œnomaus Alxionis vel, ut poetæ canunt et vulgi fabula celebrat, Martis filius, qui regioni Pisææ dictæ tunc imperitabat, regno expelleretur a Pelope Lydo, qui ex Asia illuc transmiserat. (7) Occiso Œnomao Pelops et Pisæam obtinuit, et Olympiam huic finitimam, quæ sub Epei ditione erat, huic ablatam imperio suo adjecit. Hunc Pelopem dicunt Elei primum in Peloponneso fanum Mercurio ædificasse et sacra ei deo fecisse, quo sibi ex Myrtili cæde infensum placaret. (8) Ætolum, qui Epeo in regnum successit, ex Peloponneso fugere oportuit, quod eum ob admissam imprudenter cædem Apidis filii ad pœnam vocabant. Nam Apin Iasonis filium e Pallantio Arcadiæ oppido, in funebribus ludis qui Azani fiebant, Ætolus incitatis quadrigis obvium interemerat. Ab hoc Ætolo Endymionis filio Acheloi accolæ, quod in eam continentis terræ partem profugerat Ætolus, Ætoli appellati sunt. Epeorum imperium suscepit Eleus ex Eurycyda Endymionis filia et (si cui id credibile videtur) Neptuno genitus. Ab hoc Eleo, qui prius nominabantur Epei, nomen acceperunt. (9) Ex Eleo Augeas nascitur. Atenim qui Augeæ res nobilitant, nomine paullum immutato, Augeam non Elei, sed Helii filium fuisse dicunt. Et huic quidem Augeæ adeo magna boum armenta caprarumque tanti greges fuisse dicuntur, ut eorum 229fimo obducta agri pars maxima otiosa et inculta jaceret. Hercules igitur ab eo vel agri Elei parte, vel alia quacunque mercede promissa, ut agrum a stercoribus purgaret, adductus est: (10) quod ille immisso in stercora Menio flumine perfecit. Sed Augeas Herculi mercedem et ipse abnegavit, quod eum videret arte potius, quam ullo labore opus perfecisse; et filium natu majorem, cui Phyleo nomen, domo ejecit, quod ejus in bene de se meritum virum injuriam reprehendisset. Deinde ille quum alia comparabat ad propulsandum, si cum exercitu Elidem invaderet, Herculem, tum filios Actoris, e Amarynceum sibi in belli gerendi societatem adscivit. (11) Erat autem Amarynceus rerum bellicarum usu maxime sollers, patre ortus Pyttio, homine ex Thessalia oriundo, qui in Eleam ex Thessalia venerat. Huic Amarynceo etiam partem imperii in Elea concessit Augeas. Actor quoque, et ejus filii, qui indigenæ erant, regni fuere consortes: siquidem Actor Phorbante Lapithæ filio, et Hyrmina Epei filia genitus fuerat, denique suæ matris nomine urbem in Elea Hyrminen condiderat.

CAPUT II.

De Herculis expeditione adversus Augeam et Actoris filiorum cæde — Elei hujus cædis pœnas expetunt ab Argivis — Molione Eleos ab Isthmicis ludis diris arcet — de causis, cur Elei Isthmicos ludos non frequentaverint, duplex narratio.

Hercules, suscepto adversus Augeam bello, nihil memoratu dignum in ea expeditione gerere potuit. Ejus enim auxilia ab Actoris filiis audacia et ætate vigentibus semper rejiciebantur. Sed enim quum ludos Isthmicos indixissent Corinthii, venissentque Actoris filii spectandi causa, eos Hercules ex insidiis ad Cleonas occidit. Quum autem, a quo cædes facta esset, ignoraretur, Molione, Actoris uxor, a quonam filii sui fuissent interfecti, magna cura investigavit. (2) Re cognita, Elei ab Argivis (nam tunc Tirynthe Hercules domicilium habebat) cædis pœnas depoposcerunt. Id quum illi recusassent, a Corinthiis rursus contenderunt, ut, quicquid Argolici nominis esset, pro violato fœdere Isthmicorum ludorum celebritate interdicerent. Quod et ipsum quum frustra petissent, Molione cives suos diris dicitur defixisse, quotcunque in posterum Isthmicis ludis non abstinuissent. Illud Moliones edictum tam religiose Elei observarunt, ut hoc etiam tempore, quicunque ex Eleis ad certaminum palmas corpora exercent, ejus devotionis metu Isthmicum neutiquam conventum celebrent. (3) De hac ipsa re aliæ feruntur narrationes duæ. Ab aliis enim Cypselum proditum est Corinthiorum tyrannum aureum Jovi in Olympia signum dedicasse; eoque mortuo, priusquam nomen dono inscripsisset, ab Eleis Corinthios contendisse, ut civitatis suæ nomen inscribi paterentur. Quod quum non impetrassent, ira incensos, Eleos Isthmiorum aditu prohibuisse. Sed quomodo tum Corinthiis ipsis Olympicorum conventu non esset interdictum, si invitis Eleis, ne Isthmicis interessent, edixissent? (4) Illud 230item alterum de eadem re hominum sermo vulgavit: Prolao, viro inter Eleos nobili, ex Lysippe uxore Philanthum et Lampum genitos: hos, quum ad Isthmia venissent, alter ut pancratio inter pueros, alter ut lucta contenderet; priusquam in certamen descenderent, ab adversariis strangulatos vel alio mortis aliquo genere confectos esse dicunt. Sic Lysippes imprecationes in causa fuisse, si quidem Elei non ultro abstineant Isthmiis. Facile vero eo argumento hoc ipsum refellitur, (5) quod Timoni Eleo, qui de Græciæ certaminibus quinquertii palmas tulit, in Olympia statua posita est, cum elegis omnes ejus viri victorias testantibus. Eadem inscriptio, quare Isthmicæ non fuerit compos coronæ, his versibus indicat:

At enim hactenus de ea re satis a nobis quæsitum esto.

CAPUT III.

Hercules cum sociis Elidem capit — Eleam terram Phyleo tradit — Eleorum feminæ quam ob causam Minervæ cognomine Matri templum dedicaverint — de Eleorum regibus post Augeæ mortem — Dores Eleo regnante in Peloponnesum redeunt Oxylo duce.

Post hæc Hercules, collecto ab Argivis, Thebanis et Arcadibus exercitu, Elidem captam diripuit: quo tempore Eleis et Pyli, quæ in Elea terra est, incolæ et Pisæi auxilia tulerunt: et alteros quidem ultus est Hercules; Pisæis vero quominus bellum inferret, hujusmodi eum oraculo prohibuit Apollo Delphicus:

Fuit hæc oraculi vox Pisæis saluti, Phyleo autem Eleam Hercules verecundia potius quam bene merendi studio adductus tradidit. Eidem captivos et Augeæ pœnam condonavit. (2) Eo tempore Eleorum feminæ orbatam virili robore patriam videntes, Minervæ vota nuncuparunt, si gravidæ ad primos virorum congressus fierent. Ejus voti damnatæ Minervæ cognomento Matri templum dicarunt. Utrique, et viri et mulieres, summa ex illo congressu percepta voluptate, locum in quo primo congressi sunt, Bady vernacula voce nominarunt; deinde flumen etiam ipsum, quod præterfluit, ex eodem argumento Bady aquam nuncuparunt. (3) Phyleus, ordinatis Elidis rebus, quum Dulichium remigrasset et Augeas jam senio confectus diem suum obiisset, exin Eleorum regnum Agasthenes, alter Augeæ filius, cum Amphimacho et Thalpio suscepit. Nam quum Actoris filii geminas Dexameni Oleni regis filias uxores duxissent, alteri quidem eorum ex Theronice Amphimachus, Euryto vero ex Therophone Thalpius nascitur. (4) Non tamen interea aut Amarynceus aut Amaryncei filius Diores privatam vitam egerunt, quod et Homerus in Eleorum recensu significat. Omnem enim eorum classem quadraginta navium fuisse dicit: quarum dimidiæ 231parti Amphimachus et Thalpius imperarint; e reliquo numero decem Amaryncei filius Diores, totidem Agasthenis Polyxenus duceret. Polyxeno autem a Troja reduci filius natus est Amphimachus. Hoc puero nomen, opinor, indidit Polyxenus ob amicitiam, quæ ei cum Amphimacho Cteati filio, qui ad Ilium ceciderat, intercesserat. Amphimacho Eleus oritur. (5) Hoc Eleo Elidis regnum tenente Dores cum Aristomachi filiis comparata classe moliti sunt reditum in Peloponnesum. Regibus oraculo denunciatum est, remigrationis ducem trioculum ut facerent. Valde dubitantibus quidnam sibi responsum illud vellet, vir forte, qui mulum altero captum oculo agebat, occurrit. (6) Tum nimirum mente conjecit Cresphontes, oraculi vocem ad hunc hominem pertinere. Eum itaque sibi Dores familiarem ac socium adsciverunt. Is in Peloponnesum navibus transmittendum, non pedestri exercitu per Isthmum irruptionem tentandam suasit. Neque tantum id fieri oportere monuit, sed ipse navigationis a Naupacto ad Molycrium dux exstitit: quamobrem illi Dores Eleum agrum petenti desponderunt. Fuit hic quidem vir Oxylus, Hæmone Thoantis filio genitus: Thoas vero erat ille ipse Atrei filiorum ad Priami regnum evertendum socius: a quo Thoante ad Ætolum Endymionis filium ætates retro sex numerantur. (7) Erant autem Heraclidæ et alias Ætoliæ regibus sanguine juncti, et eo maxime nomine, quod Thoantem Andræmon et Hyllum Hercules e germanis sororibus genuerant. Acciderat Oxylo, ut ex Ætolia abiret exsul, quod disco, uti narrant, ludens et aberrans imprudenter hominem occiderit. Eum, qui ceciderat, alii Thermium, Oxyli fratrem, tradidere; Alcidocum alii, Scopii filium.

CAPUT IV.

De Oxylo alia narratio — varia quæ ad Oxylum pertinent — post Oxylum Laias regnum obtinet — dein Iphitus, qui Olympicum certamen restituit — de bellis, quibus interfuerunt Elei.

Proditum etiam memoriæ est aliud hujusmodi de Oxylo, veritum illum esse, ne Aristomachi liberi, quum, quam esset fertilis et bene cultus omni ex parte ager Eleus, cognovissent, eum sibi tradere recusarent: ejusque rei causa per Arcadum fines, non per Eleorum agrum, Dores deduxisse. Et Eleorum quidem imperium sibi sine armis vindicanti Oxylo non cessit Dius. Facta is provocatione censuit non esse universo agmine inter ipsos decernendum, verum singulos ex utroque exercitu deligendos, qui singulari certamine de rerum summa dimicarent. Cujus quum pars utraque sententiam comprobasset, (2) delatum hoc certamen Degmeno Eleo sagittario, ex Ætolis vero Pyræchmæ funditori. Superior discessit Pyræchmes: quare potitus regno est Oxylus. Et is quidem priscos Epeos pristinas sedes obtinere passus est, et cum illis Ætolos conjunxit, agro æquabiliter assignato. Ac tam Dio eximia munera concessit, quam sancitos veteri religione honores et ceteris 232heroibus habuit, et Augeæ eum, qui ætate nostra observatur, morem parentandi reliquit. (3) Eundem aiunt, e propinquis muro vicis homines intra urbem vocasse atque Elin tum multitudine incolarum frequentiorem tum opibus auctiorem reddidisse. Huic quum Delphici Apollinis voce præceptum esset, ut de Pelopis genere unum sibi imperii condendi socium adscisceret, magno undique studio quæsivit, et Agorium tandem, Damosii filium, Penthili nepotem, Orestis pronepotem, invenit, quem ab Helice Achaiæ urbe, cum non magna utique Achæorum manu, in regni partem recepit. (4) Oxyli uxorem Pieriam nomine fuisse tradunt, de qua nihil aliud quicquam memorant. Filios aiunt Oxylo genitos Ætolum et Laiam: et Ætolum quidem immatura morte ereptum condiderunt parentes exstructo monumento in ipsa porta, qua in Olympiam ad Jovis templum iter est. Hoc ei monumentum ex oraculo posuere, quo jussi sunt neque extra neque intra urbem illum sepelire. Parentat Ætolo hac ipsa etiam ætate quotannis stato die gymnasii præfectus. (5) Successit Laias in regnum patri. Non tamen uspiam reperi ejus posteros regno potitos. Quare eos consulto prætereo: neque enim volui ad privatos homines meam descendere orationem. Secundum hæc Iphitus, ab Oxylo quidem oriundus, æqualis vero Lycurgi, a quo scriptæ Lacedæmoniis leges, ludos in Olympia ordinavit, nundinas Olympicas denuo indixit et ludorum causa inducias instituit, quum hæc omnia intermissa fuissent aliquandiu. Ejus autem Olympiorum intermissionis causam tunc exponam, quum ad ea, quæ in Olympia sunt, accessero. (6) Huic Iphito, quum Græcia illo tempore jam prope deleta intestinis seditionibus et pestilenti morbo esset, consulendum de remedio earum calamitatum Delphicum Apollinem esse videbatur. Respondit deus, expedire ab Iphito et Eleis Olympicos ludos instaurari. Suasit præterea Eleis Iphitus, ut Herculi immolarent, quum illum ante hostem judicassent. Inscriptio, quæ in Olympia est, Iphitum testatur Hæmonis filium fuisse: Græcorum plerique non Hæmonis eum, sed Praxonidæ filium dixere, Prisca Eleorum monumenta ad cognominem patrem referebant Iphitum. (7) Elei quum belli Trojani, tum vero suscepti contra Persas in Græciam invadentes belli participes fuere. Ac ut missum faciam, quoties, dum Olympicos ludos instaurant, cum Pisæis et Arcadibus dimicarint, inviti quidem cum Lacedæmoniis in Atheniensium fines irruperunt. Neque multo post adscitis in societatem Atheniensibus, Argivis et Mantinensibus contra Lacedæmonios stetere. (8) Agide vero cum exercitu intra fines per Xeniæ proditionem ingresso, ad Olympiam magno prœlio hostes vicere et in fugam versos Lacedæmonios 233extra fani septa ejecere: interjecto dein tempore arma posuere iis conditionibus, de quibus ante scripsi, dum Lacedæmoniorum res commemorarem. (9) Jam vero Philippo Amyntæ filio Græciæ imperium pervicaciter occupante, Elei quidem ipsi intestinis discordiis jam pæne afflicti se cum Macedonibus conjunxerunt: non tamen, ut ad Chæroneam cum Græcis acie confligerent, adduci potuerunt. Philippum tantum Lacedæmonios adorientem prisco in eam civitatem odio suo indulgentes juverunt: sed iidem mortuo Alexandro cum Græcis bellum adversus Antipatrum, et Macedonas gessere.

CAPUT V.

Aristotimus, qui postea Elidis regnum obtinet, a Cylone interficitur — de bysso, quæ in Eleo agro gignitur — regione Samico dicta, Triphylia et urbe Lepreo — urbis Leprei conditore, nominis origine et memorandis — fluvio Anigro ejusque malo odore — antro Anigridum Nympharum.

Insequenti postea tempore Aristotimus, Damareti filius, Etymonis nepos, Eleorum tyrannide, ad quam invadendam ab Antigono Demetrii filio, Macedoniæ rege, auxilia ei missa sunt, potitus est. Hunc Aristotimum, ubi per sex menses dominationem exercuerat, adorti Chilon, Hellanicus, Lampis et Cylon regno ejiciunt. Quin eum, quum ad Jovis Servatoris aram supplex confugisset, sua manu Cylon is, quem ante nominavimus, occidit. Hæ fuerunt bellicæ Eleorum res gestæ, quas modica in præsentia oratione perstrinximus. (2) Inter Elei agri miracula byssus est: hic enim tantum, nec alibi uspiam in tota Græcia nascitur. Admirationi porro fuerit illud etiam, quod, quum in finitimis locis equæ ex asinis pariant, id intra ipsos Eleæ terræ fines nunquam usu evenit. Cujus rei causam exsecrationem quandam esse perhibent. Byssus autem in Elea nascens tenuitate nihil cedit Hebræorum bysso, minus tamen flava est. (3) Ex Eleo agro egredienti vicus ad mare est, cui Samicon nomen. Supra hunc ad dexteram regio quæ Triphylia dicitur. In ea urbs Lepreos. Lepreatæ volunt quidem illi Arcadum pars esse, sed liquido constat, antiquitus Eleis paruisse; et quotcunque ex ea civitate in Olympicis vicerunt, eos præco Eleos e Lepreo renunciavit: præterea Aristophanes versibus testatus est, Lepreon Eleorum oppidum esse. Lepreon a Samico, relicto ad lævam Anigro amne, via una ducit; eodem altera ex Olympia, tertia ex Elide. Earum quæ longissima, unius diei est. (4) Inditum oppido nomen tradunt a Lepreo conditore, Pyrgei filio, quem cum Hercule in edacitatis certamen descendisse aiunt. Ubi quum uterque eodem tempore bovem occidisset et in epulas parasset, ac plane se nihilo ad edendum Lepreus (uti etiam spoponderat) Hercule inferiorem ostendisset, hujus eo processit certandi cupido, ut Herculem ad singularis etiam certaminis dimicationem ausus fuerit provocare. Interfectum quidem ab Hercule in ea pugna Lepreum in Phigalensium finibus sepultum fuisse tradidere, quum tamen non habeant Phigalenses ipsi, quo 234loco Leprei monumentum fuerit, indicare. (5) Audivi vero et qui ad Lepream Pyrgei filiam oppidi originem referrent. Sunt etiam qui primos urbis inquilinos lepram passos dicant, atque ex ea incolarum calamitate urbem nomen accepisse. Narrant autem Lepreatæ, fuisse in urbe sua Leucæi (Lycæi?) Jovis ædem, et Lycurgi Alei filii sepulcrum, atque aliud Cauconis. Hujus monumenti insigne fuisse virum lyram tenentem. (6) Sed ætate mea neque monumentum ullum apud eos exstabat paulo insignius, neque cujusquam dei ædes, una excepta Cereris, et ipsa e crudo latere exstructa, in qua ne signum quidem ullum est. Non procul ab oppido Lepreatarum fons est Arene: nomen ei ab Apharei uxore impositum ferunt. (7) Reversis ad Samicum, recta per vicum eum contendentibus Anigrus fluvius in mare exit. Hunc fluvium exeuntem sæpe violentiores ventorum flatus repellunt. Congesta enim e pelago ad ostium fluminis arena aquam, quominus profluat, coercet. Quo fit ut, quum exterius mare, interius amnis ipse arenam diluerit, non sine periculo jumenta, multo etiam minus expediti homines in eam se possint demittere. (8) Descendit hoc flumen e Lapitha Arcadiæ monte; ac statim a fonte gravissime olentem aquam mittit: qua priusquam flumen aliud, Acidantem nomine, accipiat, manifestum est ne pisces quidem in ea ali. Quin et, quos ipse Acidas influens importat, esculentos esse negant, quum tamen, antequam in Anigrum innatent, in Acidante capti ad cibum expetantur. (9) Fuisse vero Acidanti nomen vetus Iardano, unde ipse conjicerem, non habui, sed auditum ab Ephesio homine refero. Tetrum vero illum aquarum odorem e terra, unde effluit, exsistere Anigro crediderim, quemadmodum et supra Ioniam ex eadem causa aquæ tam mali sunt odoris, ut halitu ipso nonnullæ exitium homini afferant. (10) E Græcis vero Chironem alii, alii alium Centaurum Pylenorem, ab Hercule sagitta percussum aiunt, quum vulneratus fugeret, hujus fluminis aqua vulnus abluisse: inde Hydræ veneno infectum flumen fœdum odorem contraxisse. Sunt qui in id causam referant, quod insaniæ morbo liberatis Prœti filiabus Melampus Amythaonis filius piacula in hunc amnem abjecerit. (11) In Samico non longe a flumine antrum est: Anigridum Nympharum incolæ appellant. Huc qui cute vitiata aliquo vitiliginis genere, nigro vel albo, intravit, ubi primum Nymphis rite imploratis, nuncupatisque cujuscunque sacrificii votis, deinde laborantes corporis partes defricuerit amnemque nando transmiserit, fœditatem eam in aquis relinquere creditur, atque inde sanus emergere, nativo cuti colore restituto omnique macula abolita.

De urbe Samia et de Samico — Arene — Scilluntis reliquiis — Xenophontis fuga et exilio in Scillunte — monte Typæo ad viam Olympiam versus, et Callipatira seu Pherenice, femina in Olympico certamine deprehensa.

Anigro transmisso recta in Olympiam contendentibus modico intervallo ad viæ dexteram est eminentior locus et Samia oppidum supra ipsum [Samicum]. Hoc oppidum [Samicum] Polysperchonti Ætolo traditum est adversus Arcadas propugnaculum fuisse. (2) Arenes vero vestigia neque Messeniorum neque Eleorum quisquam, quo loco essent, poterat mihi indicare. In diversas autem sententias, qui id conjicere conati fuerint, distrahuntur. Veri mihi simillima ii dicere videbantur, qui Samicum antiquioribus et heroum temporibus Arenen vocatam existimant. Hi nituntur etiam Homeri, qui in Iliade sunt, versuum testimonio:

Et quæ se ostendunt ruinæ, proxime Anigrum sunt. (3) Atque contendere quidem possis, Samicum non appellatum esse Arenen: Anigrum vero fluvium Minyeium antiquitus fuisse nominatum, confitentur Arcades. Nedæ quidem maritimam partem sub Heraclidarum reditum in Peloponnesum terminum fuisse inter Messenios et Eleos facile deprehendi potest. (4) Jam secundum Anigrum qui longius processerit per campos majori ex parte arena coopertos, in quibus sunt agrestes pinus, retro ad lævam Scilluntis rudera videat. Fuit una de Triphyliæ urbibus Scillus. Ac belli quidem ejus tempore, quod inter Pisæos et Eleos gestum est, Pisæos Scilluntii secuti, cum Eleis propalam inimicitias exercuere, qua de causa postea ab Eleis deleti sunt. (5) Sed ereptam Eleis Scilluntem Lacedæmonii post Xenophonti Grylli filio tunc Athenis exulanti donarunt. Exagitatus vero est Xenophon a suis civibus, quod Cyro, qui fuit Atheniensi populo inimicissimus, contra Persarum regem, quo maxime benevolo utebantur, stipendia fecisset. Quum enim Sardibus esset Cyrus, Lysandrum Aristocriti filium ad comparandum contra Athenienses classem pecunia juverat. Hæc itaque Xenophonti exilii causa fuit. Constituto autem ad Scilluntem domicilio agri partem consecravit Ephesiæ Dianæ et templum exstruxit. (6) Abundat Scillus ferarum generibus variis ad venationem, apris inprimis et cervis. Agrum perlabitur Scilluntium Selinus amnis. Ex Eleis autem ii, quibus curæ est antiquitatis monumenta explicare, receptam a suis Scilluntem memorant: et Xenophontem, quod illam a Lacedæmoniis accepisset, in Olympico consilio postulatum causam dixisse, eundemque ab Eleis absolutum Scillunte secure domicilium habuisse. Et sane non longe a Dianio monumentum monstrabatur cum statua e Pentelico marmore, quam Xenophontis esse accolæ dicunt. (7) In via quæ Olympiam ducit cis Alpheum, Scillunte venienti celsa crepidine præruptus 236mons occurrit: Typæum illum appellant. Hinc de saxo feminas dejicere Eleorum lex jubet, quæ ad Olympicos ludos penetrasse deprehensæ fuerint, vel quæ omnino Alpheum transmiserint quibus est eis interdictum diebus. Non tamen deprehensam esse ullam perhibent præter unam Callipatiram, quam alii non ita, sed Pherenicen nominant. (8) Hæc viro ipsius mortuo, cum virili ornatu exercitationum se magistrum simulans, Pisirrhodum filium in certamen deduxit Olympiam; jamque eo vincente sepimentum id, quo magistros seclusos habent, Callipatira transiliens nudata est. Feminam tamen agnitam omni crimine liberarunt, quod datum est ex judicum æquitate patris, fratrum et filii reverentiæ, qui omnes ex Olympicis ludis victores abierant. Ex eo lege sancitum, ut nudati adessent ad ludicrum ipsi etiam magistri.

CAPUT VII.

De Alpheo et fluviis in eum influentibus — de Alpheo et Arethusa fabula — de aliis fluviis paludem vel mare perlabentibus ac Maris mortui mira ratione — Olympicorum ludorum origine et denominatione — Hyperboreis.

Qui in Olympiam pervenerint, hic jam Alpheum amnem videant, uberrima et suavissima fluentem aqua: in quem tum alii fluvii tum septem inprimis, nobiles amnes influunt. Per Megalopolin labens Helisson nomine Alpheo miscetur; tum Brentheates ex agro Megalopolitano; et prope Gortynam, ubi Æsculapii fanum, præterfluit Gortynius: ex Melænensibus inter Megalopolitanæ et Heraitidis terræ fines Buphagus; e Clitoriorum agro Ladon; ex Erymantho monti cognominis fluvius. Atque hi quidem ex Arcadia omnes in Alpheum descendunt. Jam Cladeus ex Elea veniens eidem se permiscet. Neque tamen Alphei ipsius in Eleo agro, sed in Arcadia fontes sunt. (2) De eodem hæc vulgata est fabula, virum illum fuisse venatorem, Arethusam amasse, et ipsam venandi studiosam. Quæ quum illius nuptias recusasset, in insulam prope Syracusas, cui Ortygiæ nomen est, dicitur transmisisse atque ibi ex humana forma in fontem conversa: ipsi etiam Alpheo accidisse ut præ amore in amnem mutaretur. (3) Et hæc quidem de Alpheo et Ortygia feruntur. Meantem vero subter mare amnem fonti apud Syracusas immisceri, quid causæ sit quare non credam, non plane video, quum Delphici Apollinis voce rei fidem factam meminerim. Is enim Archiam Corinthium ad Syracusas condendas proficisci jubens, hujusmodi usus est versibus:

Atque ex eo quidem, quod in Arethusam fontem illabitur Alpheus, fabulæ de Alphei amore locum datum crediderim. 237(4) Et sane Græcorum quicunque vel Ægyptiorum, in Æthiopiam supra Syenen vel ad Meroen, Æthiopum urbem, profecti sunt, Nilum narrant, paludem quandam ingressum per eamque non secus ac per continentem terram elapsum exinde per Æthiopiam inferiorem in Ægyptum decurrere, ac postea in mare, quod ad Pharum est, erumpere. In Hebræorum finibus amnem ipse vidi Jordanem, qui stagnum Tiberiadem nuncupatum perfluit; ac deinde in alterum stagnum, cui Mare Mortuum nomen est, ingressus, in ea ipsa palude consumptus evanescit. (5) Hoc ipsum Mare Mortuum diversa admodum a ceteris aquis omnibus natura est. In eo enim viventia, etiamsi nihil se moveant, supernatant; inanima vero omnia in ima descendunt. Eo fit ut et piscibus orba sit palus: e manifesto enim periculo se pisces ad aquas recipiunt naturæ suæ congruentes. Idem quod Alpheo accidit etiam alii in Ionia flumini: cujus quum in Mycale monte fontes sint, mare, quod in medio est, perlapsus emergit rursus in Branchidis, prope portum cui Panormo nomen. Atque hæc quidem ad hunc modum se habent.

6. De Olympicorum vero ludorum origine inter Eleos ii qui ultimam antiquitatem persequuntur, hæc commemorant: Saturnum primum omnium cœli regnum obtinuisse: ei in Olympia homines eos, quod Aureum Genus nuncupatum est, templum dedicasse. Post hæc recens natum Jovem Rheam matrem Dactylis Idæis, qui Curetes alio nomine appellati sunt, commendasse: venisse illos ab Ida Cretæ monte Herculem, Pæonæum, Epimedem, Iasum et Idam. (7) Herculem, ut qui natu maximus erat, cursus certamen fratribus per ludum proposuisse, victoremque oleastri corona donasse. Magnam vero illos oleastri copiam habuisse, adeo ut sua etiam cubilia ejus arboris viridi fronde substernerent. Stirpem eam fuisse ex Hyperboreis ab Hercule primum ad Græcos deportatam. (8) Esse Hyperboreos ipsos gentem supra Boream ventum, primus versibus mandavit Olen Lycius in hymno, quem in Achæiam fecit, venisse Delum ex his Hyperboreis Achæiam. Post Olenem canticum Melanopus Cumanus in Opin et Hecaergen decantavit, quo et ipsas testatus est prius etiam quam Achæiam Delum ab Hyperboreis venisse. (9) Aristæus vero Proconnesius (mentionem Hyperboreorum hic quoque fecit) fortasse plura de illis cognoverit ab Issedonibus, ad quos se pervenisse in carminibus prodidit. Auctor igitur istorum ludorum Hercules Idæus celebratur, a quo sint Olympia appellati; et ob eam rem quinquennales esse placuit, quod fratres quinque numero fuere. (10) Sunt qui Jovem cum Saturno de imperio hoc ipso in loco colluctatum dicant. Alii debellatis (Titanibus?) ab eodem ludos institutos; quibus et alii dii vicisse narrantur, et Apollo Mercurium 238cursu secum certantem prævertisse, pugilatu Martem superasse: cujus rei causa traditum ut Pythii tibiarum modi salientibus quinquertionibus præcinerentur, quod sacrum id carmen Apollini esset, et ipse Olympicas tulisset palmas.

CAPUT VIII.

De variis regibus, qui post Herculem ludos Olympicos celebrarunt — ludis Olympicis post Oxylum usque ad Iphitum cessantibus — primo cursus certamine, reliquisque certaminis generibus institutis.

Post hæc Clymenum Cardyis filium, quinquaginta ferme annis post Deucalionis in Græcia diluvium, ab Idæo Hercule oriundum, e Creta profectum aiunt ludos in Olympia fecisse, et tum reliquis Curetibus, tum vero Herculi proavo suo aram dedicasse, et ipsum Herculem cognomento Parastaten (Adjutorem) appellasse. Clymenum hunc Endymion Aethlii filius regno exuit; ac suis deinde filiis in Olympia cursus certamen de regno proposuit. (2) Dehinc una fere post Endymionem exacta ætate Pelops omnium, qui ante se fuissent, maxime memorabiles Olympio Jovi ludos fecit. Pelopis vero filiis ex Elide per ceteram Peloponnesum totam dissipatis, Amythaon Crethei filius, Endymionis patruelis, (fuisse enim Aethlium quoque Æoli, nomine vero Jovis filium dicunt) Olympia instauravit; post hunc Pelias et Neleus communi opera. (3) Augeas præterea ludos fecit, et Hercules Amphitryonis filius Elide capta. A quo plures coronati sunt; primum Iolaus, qui equis Herculis in cursu ceteros anteierat: et sane antiquitus more receptum fuit alienis quoque equis certare: siquidem Homerus in funebribus Patrocli ludis Menelaum facit Agamemnonis Ætha usum, altero vero suo ipsius: ceterum fuit etiam alias Iolaus Herculis auriga. (4) Is igitur curru, Iasius vero Arcas desultorio equo vicit. Ex Tyndarei filiis cursu alter, Pollux cæstibus. Ipsum etiam Herculem fama vulgatum est de lucta et pancratio coronatum. (5) Post Oxylum regem (nam et hic ludos fecit) Olympia intermissa sunt usque ad Iphitum. Illa vero instaurante, ut supra dixi, Iphito prorsus jam veterum ludorum obsoleverat memoria. Sed paulatim in eorum memoriam redierunt: ac si quid reminiscerentur, id renovatis ludis adjecerunt additamentum. (6) Id autem perspicuum est: ex eo enim tempore, quo continua serie Olympiades memorari cœpta sunt, cursus primum proposita sunt præmia, quæ Corœbus Eleus obtinuit. Neque tamen ulla Corœbi in Olympia statua exstat, sed sepulcrum ejus in Eleorum finibus. Olympiade deinde quarta et decima additus est diauli sive duplicati stadii cursus, e quo accepta ex oleastro corona victor discessit Hypenus Pisæus; Acanthus ea, quæ consecuta est, Olympiade. (7) Ac decima et octava Olympiade quinquertii et luctæ certamen eis in mentem rediit: quinquertii Lampidi, luctæ præmium 239Eurybato, utrique Lacedæmonio, obtigit. Tertio dehinc et vicesima Olympiade cæstuum ludicrum institutum: victor exstitit Onomastus Smyrnæus, quum jam tum Smyrna cum Ionibus censeretur. Quinta supra vicesimam justæ ætatis equorum cursus introductus: curru victor renuntiatus est Thebanus Pagondas. (8) Octava secundum hanc Olympiade pancratiastes et desultorius equus in curriculum recepti. Antevertit omnes equa Crauxidæ Crannonii; in pancratio adversarios superavit Lygdamis Syracusanus. Hujus Syracusis prope Latomias monumentum exstat. Numquid is corporis magnitudine par fuerit Herculi Thebano, compertum equidem non habeo: a Syracusanis certe ipsis ita traditum est. (9) Puerorum vero certamina nullo veteris memoriæ exemplo, sed suo arbitratu instituerunt Elei, Ac primum quidem de cursu et lucta septima et tricesima Olympiade pueris proposita præmia. Luctæ Hipposthenes Lacedæmonius, cursus palmam accepit Polynices Eleus. Ac prima et quadragesima Olympiade pueros in cæstuum pugna commiserunt. Competitores superavit Sybaritanus Philetas. (10) Jam vero gravioris armaturæ peditur cursus in stadium receptus est quinta et sexagesima Olympiade, mea sententia, quod idonea visa est ad res bellicas exercitatio. Qui cum scutis decurrerunt, eos primus vicit Damaretus Heræensis. Bijugorum integra ætate equorum (συνωρίδα) vocant), cursus institutus est Olympiade tertia et nonagesima: vicit Euagoras Eleus. Undecentesima vero Olympiade junctis ad currum pullis certari placuit: coronam de pullorum curru cepit Sybariades (Eurybates) Lacedæmonius. (11) Receptæ deinde pullorum bigæ et pullus item desultorius. Bigarum palmam Belistiche, femina e maritima Macedoniæ ora; desultorii equi Tlepolemus Lycius abstulit: hic tricesima prima supra centesimam Olympiade; Belistiche bigis Olympiade ante hanc tertia. Post hæc Olympiade centesima et quadragesima quinta puerile institutum est pancratium: in quo vicit Phædimus Æolensis ex urbe Troade (Alexandria).

CAPUT IX.

Nonnulla Olympica certamina ab Eleis abolentur — de Calpes et Anabatarum cursu — Olympicorum ludorum ordine — ludorum præfectis (Agonothetis) — Hellanodicis.

Sunt etiam antiquata nonnulla Olympiæ certamina, Eleisque mutata sententia visum non amplius ea agitari. Puerorum enim quinquertium octava et tricesima Olympiade institutum quidem fuit; et Lacedæmonius Eutelidas eo victor oleastri coronam accepit; postea tamen non amplius Eleis placuit ut in quinquertii certamen descenderent pueri. Quumque apenen septuagesima Olympiade solenniter instituissent, et calpen, Olympiade post eam proxima, decreto facto octogesima quarta Olympiade utrumque abrogarunt certamen, ac vetuerunt ne in posterum 240vel calpes vel apenes cursu contenderetur. Quum vero primum ea certamina sunt instituta, Thersii Thessali apene, calpe autem vicit Patæci Achæi ex urbe Dyma. (2) Utebantur vero in calpes certamine equabus: e quibus sub extremam cursus metam desilientes sessores, prehenso suæ quilibet equæ freno, cum equabus decurrebant: quod ad meam usque ætatem faciunt ii qui dicuntur Anabatæ (?). Sed inter calpes cursum et anabatas hoc est discriminis, quod peculiaribus anabatæ insignibus et masculis utuntur equis. Porro apene neque inventum est antiquum, neque decoris habet quicquam: et alioqui imprecatio est antiquitus in Eleos facta, ne omnino in eorum terra coitus equarum esset ad mulos procreandos: mulos enim pro equis apene bigarum in morem habebat. (3) Ludorum ætate mea ordo est, ut mactatis deo victimis quinquertii primum et cursus, deinde equorum certamina committantur, hic ab Eleis est septima et septuagesima Olympiade institutus. Nam ante eadem die et equi et homines ad certamen inducebantur. Pancratiastæ tunc sub noctem prodibant: neque enim satis mature poterant accersiri, quum dies equiriis et potissimum quinquertio consumeretur. De pancratiastis illa Olympiade palmam tulit Atheniensis Callias. Sic in posterum cautum erat ne aut quinquertium aut equiria pancratio impedimento essent. (4) At in ludorum præfectis a majorum more ætatis nostræ institutum variavit. Iphitus enim solus a se editis ludis præfuit; idemque post Iphitum ab Oxyli posteris est observatum. Quinquagesima demum Olympiade duumviris ex ipsa Eleorum civitate sorte ductis Olympiorum cura mandata est: atque ille quidem binorum designatorum numerus ad multos post annos servatus est. (5) Quinta (post?) et vicesima Olympiade judices novem Hellanodicæ instituti sunt. Eorum tres de equorum cursu, totidem alii de quinquertio, de ceteris reliqui certaminibus cognoscebant. Secunda deinceps Olympiade additus est decimus ludorum præfectus. At tertia supra centesimam in tribus duodecim Elei descripti sunt; ac deinde tribus singulæ suum dedere Hellanodicam. (6) Afflicti post hæc Arcadum bello et agri parte multati, amissis insuper omnibus pagis qui adempta agri parte continebantur, in tribus octo contracti sunt, quarta et centesima Olympiade. Eo factum ut Hellanodicæ totidem legerentur quot essent jam tribus. Octava postremo, quæ supra centesimam fuit, Olympiade pristinus est virorum decem numerus restitutus, idemque ad nostram usque ætatem permanit.

CAPUT X.

De Jovis luco, Alti dicto — templi Jovis Olympici descriptio.

Multa sane habet Græcia, quæ vel spectentur vel audiantur cum admiratione: sed omnium accuratissime, divinitus religione imbutis animis, Eleusinia initia et Olympici ludi celebrantur. Jovis ἄλσος (lucus) mutato nomine 241Altin antiquitus vocitant; atque etiam Pindarus in iis versibus, quos in quendam fecit Olympiorum victorem, Altin illum locum appellavit. (2) Templum et signum Jovi de manubiis Elei dicarunt, Pisæis aliisque finitimis populis, qui cum illis defecerant, bello superatis, ac Pisa ipsa direpta. Simulacrum a Phidia factum, inscriptio etiam ad Jovis pedes posita testatur:

Templi Dorica constructio est. Ambitus exterior dispositas in orbem columnas ostentat. (3) Ædificatus est autem e vernaculo lapide porino. Surgit in altitudinem ad fastigium usque pedes octo et sexaginta; patet in latitudinem nonaginta quinque, excurrit longitudo ad ducentesimum ac trigesimum. Architectus operis fuit Libon, homo indigena. Tectum est non coctili tegula, sed cæso ad tegulæ formam e lapicidinis Pentelicis marmore. Inventum hoc Byzæ Naxio tribuunt, cujus opus statuas Naxi esse dicunt, quæ hanc inscriptionem habent:

Vixisse Byzen hunc illis temporibus proditum est, quibus in Lydia Alyattes et Astyages Cyaxaræ filius regnavit in Medis. (4) Olympici templi in extremis tecti finibus eminent inaurati lebetes; in medio fastigii apice inaurata item Victoria. Infra Victoriæ signum fixus est aureus clypeus, in quo Medusa Gorgon cælata est. Clypei inscriptio et qui dedicarint et qua de causa declarat his versibus:

Hujus ego pugnæ mentionem feci etiam in historia de rebus Atticis, Atheniensium persequens monumenta. (5) In eodem Olympii Jovis templo zonæ, quæ summas columnas supra ambit, extrinsecus clypei affixi sunt inaurati viginti et unus, a Romani exercitus imperatore Mummio dedicati, confecto Achaico bello, capta Corintho, et pulsis extra suos fines Corinthiis qui Dorici nominis fuere. (6) In ipsis templi fastigiis in antica parte signa sunt: paratur curule certamen inter Pelopem et Œnomaum, quod in eo est ut utrinque committatur. Signo Jovis medius imminet fastigii vertex: ad ejus dexteram galea imposita capiti Œnomaus stat: adsistit ei uxor Sterope, una de Atlantis filiarum numero. Sedet ante currum et equos Myrtilus, Œnomai auriga. Ipsi quidem equi numero sunt quattuor. Myrtilo proximi sunt viri duo, quibus non sunt adscripta nomina; sed et illis videri potest ab Œnomao demandata ipsius equorum curatio. (7) In extremo fastigii latere Cladei amnis effigies 242jacens cernitur. Huic Elei alioquin etiam secundum Alpheum præcipuos habent honores. Ad Jovis lævam expressi sunt Pelops et Hippodamia, Pelopis auriga, equi ac viri duo, ipsi quoque Pelopis equisones. Hic se fastigium rursus in angustum contrahit. Ea in parte Alpheus effictus est. Hominem eum, quo auriga usus est Pelops, Trœzenii Sphærum nomine prodidere: Olympicarum rerum interpres Cillam esse aiebat. (8) Quæ igitur in antica fastigii parte visuntur, Pæonii opus sunt, cui genus e Menda Thraciæ oppido. Postica vero pars Alcamenis est opus, Phidiæ æqualis et in signorum fingendorum sollertia hoc tantum artifice inferioris. Ejus est in fastigio Lapitharum cum Centauris in Pirithoi nuptiis pugna. In media fastigii parte est Pirithous; prope Eurytion, qui Pirithoo sponsam abripuit: auxilium Pirithoo fert Cæneus; altera ex parte Theseus securi Centauros obtruncat: e Centauris vero virginem alius, alius puerum rapuit ætate ac forma florentem. Fecit hæc, opinor, Alcamenes, quod ex Homeri versibus didicerat Jovis Pirithoum filium fuisse: ac Theseum sciebat generis ordine quartum esse a Pelope. (9) In eodem templo pleræque ex Herculis ærumnis elaboratæ sunt. Supra fores enim Arcadici apri venatio est, et quæ de Thrace Diomede tradita sunt, porro quæ Hercules in Erythea insula contra Geryonem gessit; tum idem Atlantis onus subiturus cernitur, et Eleorum agrum fimo purgans. At supra postici fores Amazoni balteum eripit; tum, quæ de cervo et Gnosio tauro commemorantur, quæ item de hydra deque Stympheliis volucribus et Argivo leone, ibidem expressa sunt. (10) Jam per æneas fores ingressis est ad dexteram ante columnam Iphitus ab Ecechiria (quasi dicas Inducia) muliere coronam accipiens: nomina elegi inscripti significant. Erectæ sunt etiam in templi parte interiore columnæ, quæ sublimes a terra sustinent porticus, per quas ad Jovis signum aditus patet. Attollit se inde etiam cochlea, per quam ad templi culmen scanditur.

CAPUT XI.

Simulacri Jovis Olympii ejusque throni in templo Olympico accuratior descriptio.

Sedet in solio deus ex auro et ebore factus. Corona capiti imposita est, ad oleaginæ frondis similitudinem ficta. Dextera Victoriam, et ipsam ex ebore et auro, præfert, tænia et corona in capite redimitam. Læva manu sceptrum tenet deus omnium metallorum varietate distinctum. Quæ avis sceptro incumbit, aquila est. Aurei sunt deo etiam calcei, pallium item aureum. In eo tum diversæ imagines tum ex omnibus florum generibus lilia inprimis cælata sunt. (2) Solium ipsum auro et pretiosis præfulget lapidibus; 243neque in eo vel ebenum vel ebur desideratur: imagine quoque tam pictæ quam cælo fictæ in eo cernuntur. Signa etiam in eo sunt, Victoriæ quattuor saltantium specie ad singulos sellæ pedes. Duæ itidem ad pedis utriusque calcem sunt: ac prioribus quidem pedibus utrinque incumbunt Thebanorum pueri a Sphingibus rapti. Infra Sphingas Niobes liberos Apollo et Diana sagittis configunt. (3) Inter pedes solii discurrunt regulæ quattuor, mutua illos compage jungentes. In ea quæ in fronte regula est septem se adhuc ostendunt sigilla: nam eorum octavum quæ causa aboleverit, ignorant. Fuerint autem illa priscorum certaminum simulacra. Nondum enim, qua Phidias viguit ætate, puerorum instituta fuerant ludicra. Eum vero, qui tænia ipse sibi caput præcingit, corporis specie Pantarcem referre narrant, Eleum puerum, amore Phidiæ devinctum. Idem Pantarces in lucta puerorum palmam est adeptus Olympiade sexta supra octogesimam. (4) In ceteris regulis exstat Herculis comitatus adversus Amazonas pugnans. Numerus utriusque partis conjunctus accedit ad novem et viginti. Inter Herculis socios est etiam Theseus. Non soli autem pedes solium fulciunt, sed mediæ etiam inter binos pedes, pedibus magnitudine pares, columnæ. In ea quæ sub solio sunt penetrari, ut quidem Amyclis intra Apollinis solium subimus, hic non potest: nam Olympiæ quominus propius accedant spectatores, sepimentis quibusdam in parietum modum exstructis prohibentur. (5) Eorum sepimentorum pars ea quæ ex adverso januæ est, cæruleo tantum oblita est; latera reliqua Panæni picturas habent. Inter eas Atlas est cœlum ac terram sustinens: adsistit Hercules jam prope illius onus excepturus. Cernitur etiam Theseus cum Pirithoo; præterea Græciæ et Salaminis imagines, quæ posterior navium applustria manu præ se fert; item ex Herculis ærumnis cum leone Nemeæo certamen; Ajacis in Cassandram contumelia; (6) tum Hippodamia Œnomai filia cum matre, et vinculis adhuc districtus Prometheus, at Hercules jam ad eum erectus. Traditum enim est hoc etiam negotii Herculem habuisse, ut Prometheum aquila, quæ illum male in Caucaso mulcabat, interempta e vinculis exemerit. Postrema in pictura sunt Penthesilea animam agens, eam sustinente Achille; et Hesperides duæ mala ferunt, quæ ipsarum dicuntur fuisse commissa custodiæ. Panænus quidem hic Phidiæ frater fuit; qui Atheniensibus etiam in Pœcile Marathoniam pugnam pinxit. (7) In extrema solii altitudine, supra simulacri caput, fecit Phidias Gratias una ex parte tres, totidem Horas ex altera. Nam et has Jovis esse filias poetarum carminibus proditum. Horas certe Homerus in Iliade nominavit, cœlique illis dixit, quasi regiæ domus excubiis, custodiam attributam. 244In basi ea, quæ pedibus Jovis subest (θρανίον hoc Attici appellant), leones aurei et contra Amazones Thesei pugna cælata est. Fuit hæc prima pugna contra exteras gentes suscepta, quæ Atheniensium nomen nobilitavit. (8) In eo vero scamillo, qui universum solium cum Jove et ornatu omni sustinet, facta sunt emblemata ex auro: in currum qui ascendit Sol, Juppiter et Juno; prope Jovem Gratia; proxime huic adstat Mercurius, prope Mercurium Vesta; post Vestam est Amor Venerem e mari emergentem excipiens; Veneri Suada coronam defert. Adsunt Apollo cum Diana, Minerva, Hercules. In extrema basi cernuntur Amphitrite et Neptunus; equum Luna, ut mihi videtur, ad cursum incitans. Etsi mulis ferunt, non equis, hanc deam vehi, futili quadam de mulo fabula vulgata. (9) Et Olympii quidem Jovis signum quam alte lateque pateat, linearum descriptionibus qui demonstrare conati fuerint, quum sciam non defuisse, eorum mihi certe parum est in metiendo probata sollertia. Est enim ea tota dimensio inferior multo prope aspicientium opinione. Tradunt certe ipsius dei auctoritate Phidiæ artem comprobatam. Nam quum expolito jam opere Jovem Phidias orasset, significationem ut sibi aliquam daret, numquid illud ipsi acceptum esset et gratum opus, eam pavimenti partem repente de cœlo tactam memorant, quo loco usque ad ætatem meam urna visitur ænea et impositum ei operculum. (10) Et a signi quidem fronte quod est pavimentum nigro, non candido marmore constratum est; ambit autem nigrum marmor circumcirca crepido e Pario lapide. Ea cohibetur oleum quod effunditur: oleum enim Olympico simulacro propterea adhibetur, quia prohibet ne quam e paludosa Altis natura ebur contrahat noxam. At contra in Atheniensium arce Virginem quæ vocatur non oleum, sed aqua, quantum ad ebur, servat: nam quum arx illa valde sicca sit ob magnam eminentiam, ebur, e qua materia factum est Minervæ signum, aquam et rorem ex aquæ aspersu amat: (11) Epidauri vero quum percontarer cur neque oleum neque aqua esset adhibita ab ipsis signo Æsculapii, docuerunt me æditui, solium, cui signum insideret, puteo imminere.

CAPUT XII.

De ebore, elephanti cornu, non dente — velo laneo in templo Jovis Olympii — donariis et signis hujus templi — Adriani et Trajani Imperatorum statuis operibusque Trajani insignibus — Augusti Imperatoris signo ex electro et Nicomedis ex ebore confecto — de electro — Neronis et aliis donariis.

Quod vero ad ebur pertinet, quicunque hominum ea, quæ ex elephantorum ore exserta prominent, istarum belluarum dentes esse, non cornua, existimant, ab alce illi, Gallica fera, et tauris Æthiopicis specimen capiant. Alcæ enim, 245qui mares sunt (nam feminis nulla omnino prodeunt cornua) e superciliis, Æthiopici tauri autem e naribus cornua extrudunt. Quis igitur in magno ponat miraculo, esse animal cujus ex ore erumpant cornua? (2) Argumento etiam illud esse potest, quo contrarium demonstretur: quod bestiæ sunt quæ certo ratoque temporis ambitu cornua abjiciant, rursusque illa, quoties amiserint, reponant. Hoc cervis, capreis, et idem elephantis accidit. Verum dens nulli animalium jam adulto, quum semel decidit, renascitur. Quare si dentes essent, et non cornua, quæ ex ore prodeunt, quomodo renasci possent iterum? Ad hæc dentes natura sua igni neutiquam cedunt: at boum et elephantorum cornua sic igni emolliuntur, ut vel ex tereti planam vel aliam quamvis accipiant figuram. Quid, quod ex inferiore mandibula fluviales equi et apri sannas exserunt? cornua vero e maxillis exserta nusquam videmus. (3) In elephantis vero, quum a superiore id, quod dentes multi esse putant, descendat maxilla, me auctore dubitarit nemo cornua illa esse, quæ a temporibus orta per os extrorsum resupinata sese efferant. Hæc ego non auribus, sed ipsis accepta oculis scribo, elephanti calvam conspicatus in Dianæ, quod templum in Campania nobile, a Capua (quæ regionis Campanorum totius caput est) abest stadia ferme triginta. Est igitur longe alia, quam ceteris quadrupedibus, elephanto cornuum eruptio, sicuti ei et corporis vastitas et reliqua forma valde est a reliquo belluarum genere diversa. Quam vero Græci splendidi et magnifici ac minime omnium parci in colendis diis fuerint, magno illud documento est, quod ab Indis et ex Æthiopia ebur ad signa deorum facienda advehendum curarint.

4. Et in Olympico templo laneum velum tum textili Assyriorum opere, tum Phœnicum purpurea tinctura exornatum dedicavit rex Antiochus. Ejusdem donum fuit ægis aurea et in ea Gorgo, quæ Athenis in theatri fastigio locata est. Velum hoc non, quo more fit in Dianæ Ephesiæ templo, subter lacunar sursum attollunt, sed ad pavimentum usque laxatis funibus demittunt. (5) Inter ea vero donaria, quæ intus vel in atrio templi posita sunt, est solium Arimnesti Tyrrhenorum regis, qui primus exterorum donum Olympio Jovi misit: tum ænei equi, quos Cynisca dicavit, Olympicæ victoriæ monumentum, veris illos quidem equis magnitudine inferiores, locati sunt in primo templi aditu ingredientibus ad dexteram. Exstat item tripus ære obductus, super quo victoribus, priusquam mensa erigeretur, coronæ proponebantur. (6) Imperatoribus vero statuas, Adriano quidem urbes Achaici conventus ex Pario lapide, Trajano autem universi Græci erexerunt. Hic Imperator Getas, qui supra Thraces sunt, imperio adjunxit, et cum Osroe Arsacis nepote Parthisque bellum gessit. Operum autem quæ facienda curavit, maxime memorabilia sunt thermæ quæ ab ipso nomen acceperunt, magno exstructum ambitu amphitheatrum rotundum; ad hæc hippodromus, non breviore stadiûm duorum spatio: tum forum Romanum, et reliquo ornatu dignissimum 246spectatu, et maxime ex ære structo lacunari. (7) Statuarum autem quæ rotundis insistunt scamillis, ex electro una Imperatoris Romanorum est Augusti; altera ex ebore, Nicomedis Bithyniæ regis, de cujus nomine urbs Bithyniæ maxima appellata est, quum ante Astacus nuncuparetur. Condita ea quondam erat a Zypœte homine Thrace, quantum ex nomine conjicitur. Electrum vero ex quo statuam Augusto fecerunt, in Eridani (Padi) fluminis arenis rarum omnino repertu est, nec temere magni æstimatur ab hominibus. Est alioqui electrum aliud nihil, quam argento permistum in metallis aurum. (8) Sunt in Olympii fano, quas Nero donavit, coronæ. Earum tres oleastri, quarta quercus frondem imitatur. Positi ibidem clypei sunt viginti quinque ænei, cum quibus decurrunt, qui armati in curriculum descendunt. Erectæ vero sunt et aliæ pilæ, et ea inter ceteras, qua continetur jusjurandum, quo Elei cum Atheniensibus, Argivis et Mantinensibus centum annorum fœdus et societatem firmarunt.

CAPUT XIII.

De Pelopio in Alti — sacris Pelopis in illo — Pelopis ossibus narratio — Pelopis et Tantali sede in Asia — ara Jovis Olympii e cinere congesta et sacrificiis, quæ in ea fiunt — ara e sanguine constructa.

Intra Altin Pelopi quoque area consecrata est. Pro ceteris enim heroibus tam colitur apud Eleos Pelops, quam Juppiter præ cunctis diis. Est igitur ad dexteram, qua patet ad Jovis templum aditus, ab Aquilone, Pelopium, tanto spatio interjecto, ut in eo et statuæ et alia ornamenta dedicata poni potuerint: porrigitur autem a media ad posticam templi partem, circumvallante lapidea maceria. Tota area et arboribus convestita et signis passim est conspicua. (2) Ingressus ad eam est a solis occasu. Eum locum dedicasse Pelopi Herculem Amphitryonis filium ferunt. Quartum enim hic a Pelope posteritatis gradum tenuit. Idem etiam Hercules Pelopi dicitur ad eam scrobem sacrum fecisse, cui ætate etiam nostra annui magistratus nigro ariete faciunt. Ac de ea quidem victima vati portio nulla tribuitur: collum tantum more majorum lignatori datur. (3) Sic enim appellatur unus de Jovis famulatu, cui negotium mandatum est, ut certo pretio ligna ad sacrorum usum vel publice civitatibus vel privatim cuivis homini suppeditet. Sunt autem non ex alia ulla arbore ligna ea, quam de alba populo. Quod si quis, sive Eleus, sive hospes fuerit, carnes ex ea Pelopis, victima comederit, ei templum Jovis introire nefas est. Idem observatur ad Pergamum quod supra Caicum flumen est; nam ibi qui Telepho immolarunt, religio est illis ante in Æsculapii ascendere, quam corpus abluerint. (4) Sed quod ad Pelopem attinet, hoc quoque 247memoriæ proditum est quum Trojanum bellum duceretur, monuisse vates non ante expugnari Ilium posse, quam Græci Herculis sagittas et de Pelopis ossibus unum apportari curassent. Quare et Philocteten tunc in castra accersitum et Pisa omoplaten ex ossibus Pelopis deportatam. Redeuntibus vero Græcis, ad Eubœam navim eam, in quam Pelopis illud os fuerat impositum, naufragio perisse. (5) Multis deinde annis post Ilium excisum Eretriensem piscatorem Damarmenum jacto everriculo os illud extraxisse, et miratum magnitudinem in arenis id abdidisse. Venisse eundem Delphos scitatum, cujusnam esset os et ad quem usum illud a se conservari oporteret. (6) Tunc etiam providentia divina aderant quos Elei consultum miserant, quæ foret depellendæ pestilentiæ ratio. Atque his quidem responsum est, ut Pelopis ossa requirerent: Damarmeno vero, ut, quæ reperisset, Eleis restitueret. Hoc ille quum fecisset, et alia accepit ab Eleis munera, et ei ejusque posteris custodia ossis demandata est. Omoplate ipsa Pelopis ætate mea jam evanuerat. Id eo accidisse opinor, quod, quum alte absconditum fuisset, tum vestutate tum aquae marinæ illuvie extabuit. (7) Et in Græcia quidem Tantalum et Pelopem habitasse certa adhuc exstant indicia, portus qui Tantali dicitur, et ejusdem sepulcrum non obscurum; Pelopis in Sipyli montis vertice visitur solium, supra eum locum, ubi Plastenes (?) matris fanum est. Jam vero ultra Hermum fluvium ad Temnum Veneris signum spectatur e virente a radice sua myrto: quod faciendum curasse Pelopem ferunt, quum ut deam coleret, tum vero ut Hippodamiæ nuptiarum se compotem faceret.

8. Olympii quidem Jovis ara pari intervallo a Pelopio et a Junonis æde distat, ante utriusque frontem sita. Erectam alii tradiderunt ab Idæo Hercule, alii ab indigenis heroibus, duabus ætatibus post Herculem. Congesta illa est e cinere collecto ex adustis victimarum femoribus. Talis et Pergami ara est, Samiæ Junonis, nihilo illa quidem ornatior, quam in Attica quos rudes appellant focos. (9) Aræ Olympicæ ima crepido, quam πρόθυριν appellant, ambitum peragit pedum centum et amplius quinque et viginti: graduum [singulorum] supra imam istam crepidinem ambitus pedes explet binos ac tricenos. Universa aræ altitudo pedes conficit duos prope et viginti, Ducuntur hostiæ ad imæ crepidinis stationem sive πρόθυριν: ibi eas patrio more mactant: femora in summa ara adolent. (10) Et ad stationem quidem ab utroque latere per lapideos, ad aræ 248altissimam sedem per cineritios gradus scanditur. Et ad stationem quidem usque tam virgines, quam mulieres, quum in Olympiam venire nulla prohibet religio, possunt ascendere; longius in summam aram progredi solis viris fas est. Sacrificatur autem Jovi etiam extra solennem nundinarum celebritatem, tam a privatis hominibus quam quotidie ab Eleis. (11) Stato autem die quotannis, Elaphii mensis nono supra decimum, vates cinerem ex Prytaneo deportant: eoque aqua ex Alpheo amne diluto aram Jovis oblinunt. Religione sancitum est cinerem sola Alphei aqua dilui, alia nulla, atque ex eo tantum luto aræ tectorium superinduci. Eam ob rem Alpheus fluviorum omnium Jovi maxime amicus creditur. Est etiam Didymis Milesiorum ara, quam a Thebano Hercule victimarum sanguine exstructam Milesii tradunt. Non fuit ea tamen victimarum insequentibus temporibus copia, ut ara magnopere potuerit eminere.

CAPUT XIV.

De Jove Ἀπομυίῳ — cur Olympica sacra albæ duntaxat populi lignis adoleantur — de arboribus, quas varii fluvii potissimum alunt — reliquis Olympiæ aris et diis, quibus sacra ibi fiunt — ara ignotorum deorum — Καιροῦ, Jovis filii — Telluris ejusque oraculo, aliisque.

Sed quod ad Olympicam aram attinet, illud etiam magno miraculo ducitur, quod milvii, etsi avium hoc genus insigni est rapacitate, sacra tamen in Olympia facientibus infensi non sunt. Quodsi forte exta vel carnium partem aliquam illi appetierint, dira portendi immolanti creditur. Aiunt etiam Herculi Alcmenes filio, quum Olympiæ sacrificaret, maximam muscas exhibuisse molestiam: eum itaque vel proprio inventu vel monitu alieno sacra fecisse Jovi Apomyio (muscas arcenti), atque ita muscas trans Alpheum fuisse profligatas. Eodem modo dicuntur Elei quoque sacra facere Apomyio Jovi, qui ex Elea [Olympia] muscas abigat. (2) Ex alba vero duntaxat populo, neque ex alia ulla arbore, ad usum Olympicorum sacrorum ligna cædi patrius est Eleis ritus. Credo hunc honorem huic arbori præcipue habitum, quod eam Hercules e Thesprotide terra primus in Græciam attulit. Atque ipsum etiam arbitror Herculem, quum Jovi Olympio sacra fecit, non aliis quam ex alba populo lignis victimarum femora cremasse. Eam vero arborem Hercules in Thesprotide propter amnem Acherontem reperit. Et huc respexisse Homerum putant, quum Acheroidem populum appellavit. (3) Varia autem semper natura fuerunt et nunc etiam diversi sunt amnes ad gignenda herbarum et stirpium varia genera. Mæandri ripæ myricas copiose et feliciter alunt. Asopus in Bœotia insigni magnitudine juncum educat. Arbor persea sola gaudet Nili aqua. Nihil igitur mirum, si ad Acherontem 249enata primum est alba populus: ad Alpheum oleaster: populus vero nigra Celticæ terræ et Eridani in ea amnis (Padi) alumna est.

4. Age vero, quum circa aram maximam jam satis immorati simus, omnes quæ Olympiæ sunt aras persequamur. Sequetur autem oratio mea ordinem eum quo Eleis constitutum est illis aris sacra facere. Vestæ primum divinam rem peragunt, secundo Olympio Jovi, ad aram intra templum euntes; tertio ** hæc quoque in una eademque ara sacra fiunt: (5) quarto et quinto loco Dianæ sacrificant et Minervæ Prædatrici; sexto loco Erganæ. Huic deæ Phidiæ posteri, quibus publice negotium datum est, ut Jovis signum ab adventitiis purgatum sordibus et detersum præstent (Phædryntæ ex eo nuncupati), priusquam ad opus aggrediantur, sacra ibi faciunt. Est et alia Minervæ ara prope templum; Dianæ etiam quadrangula forma in sublime sensim fastigium ascendens. (6) Post eas aras, quas recensuimus, Alpheo et Dianæ ad eandem aram faciunt. Ejus rei causam Pindarus in cantico quodam innuit, et nos in Letrinæorum historia exponimus. Ab hac non longe alia erecta est Alpheo ara, prope quam Vulcano sua item ara posita est. Sed hanc Vulcani aram nonnulli ex Eleis Arei Jovis nominant. Aiunt iidem Œnomaum, quoties Hippodamiæ filiæ procis curule certamen proponeret, Areo Jovi super hac ara rem divinam facere solitum. (7) Post has Herculi ara dicata est, cognomine Parastatæ (Adjutori): ejus etiam fratribus, Epimedi, Idæ, Pæonæo et Iaso. Idæ aram ab aliis non ignoro Acesidæ appellari. Quo vero loco area est Œnomai domus, duæ exstant Jovis aræ; quarum unam Herceo (Domestico) ipsum Œnomaum dedicasse apparebat: Ceraunio (Fulguranti) alteram post Œnomaum positam conjicio, quum ejus domus de cœlo tacta fuisset. (8) Ac de maxima quidem ara, quæ dici opus fuit, paulo superius a me dicta sunt. Vocatur ea Jovis Olympii. Adjacet ei ignotorum deorum ara. Post eam Catharsii (Expiatoris) Jovis et Victoriæ; exinde Jovis, cui cognomen Chthonio (terrestri): tum vero deorum omnium et Junonis cognomento Olympiæ. Hæc itidem e cineris congestu exstructa est: a Clymeno dedicatam tradunt. Succedit communis Apollinis et Mercurii ara, ob eam præcipue causam, quod lyræ inventum Mercurio, citharæ Apollini Græcorum sermo attribuit. (9) Consequuntur Concordiæ, Minervæ, Matris Deûm aræ. Proxime ad eum aditum, qua est ad stadium accessus, aræ duæ sunt. Earum alteram Mercurii Enagonii (Certaminum præsidis), Καιροῦ (Opportunitatis) alteram nuncupant. In hunc ab Ione Chio factum hymnum scio; in quo illius natales memorans Jovis filiorum natu minimum esse dicit. Prope Sicyoniorum thesaurum ara est 250vel Curetum [Curetis?] vel ejus qui Alcmena matre natus est Herculis: dicitur enim utrumque. (10) Et qua parte Gæum sive Telluris ædes est, Telluris ara cernitur, e cineris ipsa etiam aggere. Jam tum priscis temporibus fuisse ibi Telluris oraculum fama prodidit. In eo autem loco, quod nominant Stomium, aram Themis habet. At Jovi Catæbatæ (Fulguratori) quæ dicata ara est, maceria undequaque ambitur et modico a maxima ara cineritia intervallo distat. Illud denique monendi sunt quicumque hæc legerint, aras me non quo sitæ sunt ordine enumerasse, sed per eas ita me stylo vagatum, uti ad earum quamque vel prius vel posterius Elei sacra faciunt. Pelopis areæ adjuncta est ara Bacchi et Gratiarum communis. Dehinc duæ, Musis una, altera Nymphis positæ.

CAPUT XV.

De reliquis memorandis in Alti, ædificio, Phidiæ officina dicto — Leonidæo — Oleastro Callistephano — Mœragetæ et Jovis ὑψίστου aliisque aris — Prytaneo — Eleorum prisco sacrificandi ritu — sacris Junonis Ammoniæ et Parammonis — Doricis quæ in Prytaneo canuntur carminibus.

Extra Altin ædificium est, quæ Phidiæ officina nuncupatur. In illis ædibus Phidias operis partes est fabricatus. Est in iisdem ara diis omnibus communis, redeuntibus autem ad Altin e regione Leonidæi. (2) Extra fani ambitum est id Leonidæum, prope eum ad Altin aditum, per quem unum pompa sacrorum traducitur, et ex eo Pompica via est appellata. Est hoc ab uno ex indigenis dedicatum, ætate vero mea diversorium fuit Romanorum in Græcia magistratuum. Inter Pompicam viam et Leonidæum unica media est Agyia: hoc enim nomine angiportum, quem Attici στενωπὸν, vocant Elei. (3) Estetiam in Alti, si ultra Leonidæum ad sinistram tendas, ara Veneris et post eam ara Horarum. Ubi posticum templi est, ad dexteram oleaster se ostendit, quem Callistephanum (pulchras s. honestas coronas præbentem) appellant. Ex ea enim arbore solenne est Olympicis victoribus coronam decerpere. Proxima oleastro est Nymphis sacra ara. Eas Nymphas Callistephanos et ipsas nuncupant. (4) Est etiam intra Altin ara Agorææ (Forensis) Dianæ, ad Leonidæi dexteram. Habet et dea, quam Dominam vocant, aram suam. Dominam vero quam dearum nominent Græci, in rerum Arcadicarum commentario docebimus. Post hanc ara est Jovis Forensis: et ante locum eum, quam Proedriam (primam sedem) appellant, ara Pythii Apollinis; et post ea Bacchi ara. Hanc postremam aram neque multis ante ætatibus positam et a plebeiis hominibus dedicatam ferunt. (5) In ea, quæ ad equorum carceres via ducit, ara est cum inscriptione Moeragetæ. Esse illud Jovis cognomen dubitari non debet. Unus enim ipse quid sit vel non sit homini a Parcis concessum novit. Adjuncta est Parcarum ara, oblonga figura: est post eam Mercurii; et deinde Jovis, cui cognomen Altissimo, aræ duæ. Intra ipsos carceres 251sub divo, medio fere loco, aræ se ostendunt Equestris Neptuni et Equestris Junonis. Adhæret pilæ Castorum ara. (6) In primo ingressu ejus loci, quem ἔμβολον (Rostrum) nominant, ab uno latere ara est Martis Equestris, ab altero Minervæ Equestris. Jam vero intra rostrum ingressis est Bonæ Fortunæ ara; Panis deinde et Veneris. In intimo rostri recessu, Nympharum, quas Acmenas nuncupant. A porticu vero ea, quem Elei de nomine architecti vocant Agnapti porticum, inde redeuntibus, ad dexteram Dienæ se ara monstrat. (7) Rursus Altin per Pompicam viam intrantibus secundum Junonium sunt Cladei amnis et Dianæ aræ: tum Apollinis post eas; quarta Dianæ Coccocæ (hoc enim est deæ cognomen); quinta Apollinis Thermii. Quid hoc Thermii cognomen sibi velit, mihi quoque conjectura in mentem venit, esse eum Attica lingua Thesmium. Quamobrem vero Coccocam Dianam appellent, nunquam adhuc discere potui. (8) Ante Theecoleonem, quem vocant, ædificium est. In ejus ædificii angulo Panis ara dicata. Prytaneum habent Elei intra Altin, prope ipsum exitum, qui est ultra gymnasium. In hoc curricula sunt et athletarum palæstræ. Ante portam Prytanei est Dianæ Agroteræ ara. (9) At in ipso Prytaneo, quum ad eam accesseris cellam, ubi focum habent, ad primi ingressus dexteram Panis aram videas. Focus ille quoque e cinere substructus est et perpetuo igni tam interdiu quam nocte adoletur. Solenne est transportari ab hoc foco cinerem ad Olympii aram eo ritu, quem suo loco exposuimus; neque illa aliunde magis in altitudinem proficit. (10) Et ad earum, quas hactenus enumeravimus, ararum singulas quolibet mense Elei sacra faciunt, prisco quodam ritu, thura et melle subactum triticum in aris iilis adolentes: et aras quidem oleagina fronde velant; vino in libando utuntur. Solis tamen Nymphis et Dominæ ad communem etiam deorum omnium aram vino libare religione prohibentur. Sacrificia curantur a theecolo, qui in singulos menses honorem habet, a vatibus item, libationum ministris, sacrorum interprete, tibicine et lignatore. (11) Quæ vero in Prytaneo inter libandum effari consueverint, aut quos decantent hymnos, neutiquam his censui commentariis inserendum. Neque illi Græcorum tantum diis libant, verum etiam Libyco deo et Ammoniæ Junoni, et Parammoni, quod Mercurii cognomen est. Satis enim constat usos olim Eleos Libyco oraculo: nam aræ adhuc in Ammonis exstant ab illis dedicatæ; et in illis, de quo consuluerint, et quid responsi acceperint, et qui ab Elide publice missi fuerint ad Ammonem incisis literis testatum 252est. (12) Hæc in Ammonis. At Elei heroibus etiam et eorum uxoribus libant, tum iis, qui passim in Elea terra, tum et illis, qui apud Ætolos in honore sunt. Et carminum quidem effata in Prytaneo Dorica enunciant lingua; sed quis eorum fuerit auctor, non traditur. Est Eleis etiam Cœnatio intra Prytaneum e regione illius cellæ, in qua focus est. In eo cœnaculo epulum præbetur iis, qui Olympia vicerunt.

CAPUT XVI.

De Junonis templo — virginum cursus certamine, Heræa dicto — hujus certaminis origine — sedecim feminarum collegio — Physcoa et Narcæo.

Postulat jam hic locus, ut ad Junonis templum accedam, et quæ in eo memoratu digna sunt, stylo persequar. Primum omnium Elei tradunt Scilluntios, quæ Triphyliæ civitas est, templum erexisse, annis ferme octo posteaquam Elidis regnum Oxylus iniit. Totius quidem operis ædificatio Dorica est, columnis circumquaque ambientibus: et earum quidem, quæ in postico templi sunt, altera e quercu est. Porrigit se templum in longitudinem pedes tres et sexaginta. ** Architectus, qui operi præfuerit, certus nemo proditur. (2) Ac Junoni quinto quoque anno peplum feminæ sedecim pertexunt, eædemque ludos faciunt Junonia. In his cursus certamen virginibus proponitur, non omnibus simul, sed in classes ex ætate descriptis. Primæ enim currunt impuberes puellæ, tum grandiores, postremo natu maximæ. (3) Currunt autem hoc ornatu: passus capillus, dimissa tunica ad genua, exsertus usque ad pectus dexter humerus. Descendunt et ipsæ in Olympicum stadium; sed curriculum parte fere sexta detracta minuitur. Accipiunt victrices ex olea coronam, et e bove, qua Junoni litatum fuerit, partem. Et pictas quidem earum imagines dedicare fas est. Feminis sedecim, quæ ludis præsunt, totidem ministræ attributæ sunt. (4) Hoc ipsum etiam virginum ludicrum ad res priscas referunt. Hippodamiam enim, Junoni de Pelopis nuptiis ut gratiam referret, sedecim illas mulieres convocasse et cum eis primam Junonios ludos instituisse perhibent. Memoriæ est etiam proditum, Chloridem Amphionis filiam, solam cum unico de marium fratrum numero superstitem e tota sobole de virginum cursu palmam tulisse. De Niobes equidem prole quicquid compertum habui, quum Argivorum res persequerer, exposui. (5) Quod attinet autem ad sedecim feminarum collegium, præter ea, quæ paulo superius scripta sunt, hoc etiam amplius memorant: Demophontem Pisæ tyrannum multis ac gravibus incommodis Eleos affecisse: eo mortuo, quod ille nihil egerat de publico civitatis consilio, facile Elei adducti sunt, ut de iis quas acceperant injuriis æquo jure cum 253Pisæis disceptarent. Ac tunc sane inter ipsos convenit, ut, quum civitates id temporis in Elea sedecim vigerent, singulæ feminam unam ederent, quæ tum ætate, tum vitæ ac generis dignitate ceteras anteire videretur, atque ut his omnium controversiarum arbitrium permitteretur. (6) Urbes vero, e quibus feminas elegerunt, erant Elis ** Ex his urbibus ortæ feminæ Pisæis et Eleis pacis conditiones tulere. Eisdem vero postea et ludos, quæ Junonis sunt appellata, faciendi, et peplum Junoni pertexendi cura mandata est. Duos eædem choros celebrant; Physcoæ unum, alterum Hippodamiæ vocitant. Fuisse Physcoam tradunt ex Elide cui Cœlæ (cavæ) cognomen: domicilium in curia Elidis habuisse, quæ Orthia dicta est: (7) a Baccho adamatam, ei filium, cui Narcæi nomen, peperisse: Narcæum ipsum jam adultum cum finitimis bellasse: magnas inde opes consecutum, et Minervæ, quam de se Narcæam appellavit, ædem dedicasse; primumque omnium a Narcæo et Physcoa Baccho honores decretos esse. Physcoæ et alii honores habiti et chorus alter sedecim feminarum ab ea nomen sumsit. Servant Elei nihilominus quum cetera * quamvis urbibus. In tribus enim octo distributi, e singulis binas mulieres deligunt. (8) Neque vero aut sedecim feminæ, aut Hellanodici Eleorum ullam attingunt munerum suorum partem, priusquam se piaculari sue et aqua lustrarint. Eam lustrationem ad Pieram fontem suscipiunt. Est fons ille in campis, per quos iter est ex Olympia Elidem contendentibus. Hæc sane ita se habent, uti exposita sunt.

CAPUT XVII.

De multis signis in templo Junonis — arca Cypseli — scribendi ratione βουστροφηδὸν dicta — arcæ Cypseli accurata descriptio.

Junonis est in templo Jovis **; tum Junonis signum est in solio sedens. Adstat barbatus quidam et galeam capiti impositam ferens. Hæc rudis cujusdam opificii opera sunt. Sedentes vero deinceps in soliis Horas fecit Smilis Ægineta. Quod proximo loco Themidis (mater enim ea Horarum est) signum positum est, fecit Doryclidas Lacedæmonius, Dipœni et Scyllidis discipulus. (2) Hesperides vero quinque opus fuere Theoclis, item Lacedæmonii, quem Hegyli filium fuisse, et ab iisdem magistris Dipœno et Scyllide artem didicisse ferunt. At Minervam casside armatam, hasta et scuto, Medontis Lacedæmonii esse opus memorant: fratrem hunc Doryclidæ fuisse, et eosdem magistros habuisse. (3) Sedent e regione Ceres et Proserpina: adversi sibi stant Apollo et Diana. Posita sunt ibidem Latonæ, Fortunæ, 254Bacchi et volucris Victoriæ signa. Atque hæc quidem cujus artificis opera sint compertum non habeo; valde autem mihi prisca esse videntur. Et sunt, quæ hac in parte recensui, omnia ex ebore et auro. Posteriorum ætatum et alia sunt dona in Junonis templo: e marmore Mercurius infantem Bacchum portans, Praxitelis opus; et Cleonis Sicyonii ex ære Venus. (4) Fuit Cleonis doctor Antiphanes. Hic a Periclyto didicerat, Argivi Polycleti discipulo. Sedet ad Veneris pedes inauratus pusio nudus; quem Chalcedonius elaboravit Boethus. Atque huc transpositus est ex æde, quod Philippeum vocatur ** sunt hæc itidem ex auro et ebore, Eurydice Philippi filia ** (7) Arca fabricata est e cedro, cum aureis et eboreis emblematis, partim vero ex eadem cedro cælatis. In arcam hanc Cypselum, qui Corinthi postea tyrannidem est adeptus, mater sua abdidit, quum recens natum Bacchidæ magna cum sollicitudine deposcerent. Arcam deinde in Olympia dedicarunt ipsius posteri, qui Cypselidæ sunt appellati, ob servatum gentis suæ principem et parentem. Fuisse vero hoc nominis Cypselo traditur, quod ejus ætatis Corinthii arcas appellabant cypselas. (6) In arca incisæ sunt priscis literis inscriptiones ad plerasque figuras. Earumque literarum aliæ in rectum tendunt, alias earundem figuras Græci βουστροφηδὸν (a boum arantium conversione) appellant. Id est hujusmodi: postquam exaratus est versus unus, versus alter a fine præcedentis ducitur ordine converso, perinde ut fit in diauli cursu. Inscriptiones in arca etiam alias perplexis et inexplicabilibus flexibus scriptæ sunt. Quodsi ab ima arca exorsus omnia oculis persequare, in primo latere hæc contineri videas: (7) Œnomaum, qui Pelopem cum Hippodamia fugientem urget. Bigis uterque invehitur, sed pinnati sunt Pelopis equi. Tum Amphiarai domus est, et Amphilochum infantem portans anus nescio quæ. Pro foribus monile præferens Eriphyle stat. Adsistunt filiæ, Eurydice, Demonassa, et nudus puer Alcmæon. (8) Asius autem poeta suis carminibus Alcmenam etiam ex Amphiarao et Eriphyle genitam memorat. Baton, Amphiarai auriga, equorum habenas una, altera manu lanceam tenet. Amphiaraus ipse in currum alterum jam pedem imponit, ensem vero stringit in uxorem conversus, ac vix, quin ira incensus in eam irruat, satis animum in potestate continens. (9) Post Amphiarai domum ludi ficti sunt Peliæ funebres: circumstant spectatores certantium; et in solio sedens Hercules, cujus a tergo stat mulier: eam quæ sit nulla significat inscriptio: ceterum tibias non Græcas, sed Phrygias inflat. Bigas agitant Pisus Perieris, et Asterion Cometæ filius, qui ipse quoque in numero fuisse Argonautarum dicitur. Pollux præterea et Admetus: de hinc Euphemus, 255quem Neptuni satu ortum poetæ vulgarunt, eundemque Iasonis in expeditione Colchica comitem fuisse. Hic e bigarum curriculo victor discedit. (10) Descendit in cæstuum certamen Admetus et Mopsus Ampycis filius. Stat inter eos tibicen eo ritu tibiis canens, quo solent nostra quoque ætate modos saltantibus præcinere quinquertionibus. Luctantur ibidem Iason et Peleus æquo certamine: et Eurybotas discum ejaculatur, de quo incertum, quisnam sit, haud dubie disci jaciendi olim fama florens. Cursus certamen qui ineunt, sunt Melanion, Neotheus, Phalareus: quartus in eo numero est Argius, quintus Iphiclus. Huic jam victoriam adepto coronam offert Acastus. Fuerit is Protesilai pater, qui unus fuit de iis ducibus, qui Ilium oppugnatum iere. (11) Expositi sunt victoribus præmia tripodes. Adstant Peliæ filiæ. Ex illis uni adscriptum est nomen Alcestidi. Jam vero Herculis laborum voluntarius comes Iolaus de quadrigis palmam aufert. Atque hic extremus est actus eorum qui in honorem Peliæ facti sunt ludorum. Post hæc Herculi adsistit Minerva, dum ille hydram belluam ad Amymones flumen sagittis configit. Et ipsi quidem Herculi, quod nempe facile ex operis argumento et corporis habitu ac figura agnosci potest, nomen non est appositum. Adest etiam Phineus Thracum rex, et abigentes Harpyias Boreæ filii.

CAPUT XVIII.

Descriptionis arcæ Cypseli continuatio.

In altero vero arcæ latere, quod est a læva, ordinem operis in orbem oculis persequenti femina primum expressa est puerum consopitum dextera album sustinens; nigrum sinistra, et hunc dormientis effigie, distortis ambobus pedibus. Indicant inscriptiones, quod facile tamen, ut nihil scriptum sit, conjicere possis, eorum puerorum unum Mortem esse, alterum Somnum, mulierem illam Noctem utriusque nutricem. (2) At formosa illa mulier, quæ fœda facie alteram manu altera obstricto collo trahit, altera fuste cædit, Justitiam significat, quæ Injuriam male mulcat. At alteras duas feminas, quæ pistillis mortaria tundunt, medicamentorum artem calluisse arbitrantur, sed nulla, quæ illæ fuerint, inscriptio indicat. At quæ illa sit mulier, quæ virum sequitur, ex adscriptis versibus hexametris facile colligas, qui sunt hujusmodi:

(3) Prope est tunica amictus vir, dextera calicem, altera torquem tenens: et Alcmena quidem ea est, quæ de ejus manibus illa sumit. Et est illud inter Græcos poetarum carminibus celebratum, Jovem simulata Amphitryonis forma cum Alcmena congressum. Jam Menelaus loricam indutus stricto gladio Helenam invadit, capto scilicet Ilio eam interempturus. Sedenti in solio Medeæ a dextera 256Iason, a læva adsistit Venus. His epigramma adscriptum hocce:

(4) Sunt et Musæ canentes, modos præeunte Apolline. Appositi versus sunt hujusmodi:

Alas, uti fabulis vulgatum est, humeris cœlum et terram sustinet; idemque Hesperidum mala fert. Ecquisnam vero ille sit, qui ense accinctus ad Atlantem contendit, nulla indicat inscriptio peculiaris; satis vero per se quisque conjecerit, Herculem eum esse. Id unum his adscriptum est:

(5) Mars arma indutus Venerem abducit. Inscriptio in eo est Enyalius. Thetis virgo adhuc ibidem expressa est. Eam Peleus prensat: at Thetidis e manu serpens in Peleum irruere parat. Medusæ sorores pinnatæ Perseum volantem insectantur: sed uni Perseo est nomen adscriptum.

6. In tertio latere arcæ militaria videas. Major exercitus pars pedestre agmen est, equestrium tamen etiam copiarum aliquid in bigis fictum est. Ac partim quidem manum jam conserturi videntur milites, partim vero se consalutatione facta mutuo agnituri. Variat interpretum sermo. Sunt enim qui dicant Ætolos, Oxylo duce, contra priscos Eleos instructos; utrosque antiquæ consanguinitatis recordatione positis inimicitiis ad concordiam spectare. At alii in prœlium descendere Pylios et Arcadas ad Pheam urbem et amnem Iardanum. (7) Verum illud nemini probari possit, Cypseli proavum, quum esset Corinthius, in arca, quam in suo esset instrumento habiturus, consulto insculpi noluisse res patrias Corinthiorum, exterorum vero res gestas, neque illas valde insignes, celebrandas in ea curasse. Equidem hoc ipse possum conjectura assequi, quod quum Cypselo ejusque majoribus origo fuerit e Gonussa supra Sicyonem sito oppido et inter abavos eorum numeretur Melas Antasi filius, (8) hunc Melanem cum agmine suo (uti ante in commentario de Corinthiorum rebus exposui) recipere in civitatis ejusdem communionem recusabat Aletes, quod ex Delphici Apollinis quodam responso fidem ei minus habebat. At enim, quum ille omnibus Aleten modis sibi conciliare studuisset et rejectus multis cum precibus redire non dubitasset, ab invito quidem Alete receptus tamen est. Quare Melanis illas esse copias, quæ in ea parte arcæ spectantur, facile existimari possit.

Descriptionis arcæ Cypseli continuatio.

Quod quartum arcæ latus est, si a læva ambire eam cœperis, Borean habet Orithyiam rapientem. Anguium illi caudæ pro pedibus sunt. Pugnat cum Geryone Hercules; ex trinis virorum corporibus junctis compositus Geryones. Est Theseus lyram tenens; cui adstat Ariadna coronam præferens. Tum Achilli et Memnoni pugnantibus sua eorum utrique adest mater. (2) Sunt ibidem Melanion; et juxta eum Atalanta, hinnulum tenens. Ajaci præterea ex provocatione et Hectori singulari certamine congressis adsistit Discordia, facie illa quidem fœdissima. Ad hujus exemplar finxit Calliphon Samius Discordiam in templo Dianæ Ephesiæ, quum ad Græcorum naves commissam pugnam pingeret. In eadem arcæ regione et Castores sunt: eorum alter impuber, et media inter eos Helena. (3) Est Æthra Pitthei filia abjecta humi ad Helenæ pedes cum pulla veste. Apposita est inscriptio versu heroico una voce longiore:

(4) Sic ille versus compositus est. Iphidamas præterea Antenoris filius humi stratus. Pro eo contra Agamemnonem pugnat Coon. In Agamemnonis clypeo Pavor expressus est leonis capite. Inscriptio est hujusmodi ad Iphidamantis mortui corpus:

In Agamemnonis vero scuto:

(5) Exin adducit ad Alexandrum Priami filium Mercurius in judicium de forma deas. Rem indicat inscriptio:

Jam vero Dianam quam ob causam volucrem fecerint, nescio. Humeris certe alæ applicatæ sunt; dextera pardalim præfert, leonem altera. Ad hæc Ajax Cassandram a Minervæ signo divellit. Inscriptio super eo posita rem prodit:

(6) Ex Œdipi filiis Polynicem in genu collapsum frater Eteocles urget. A tergo Polynicis adsistit femina dentibus et aduncis manuum unguibus quavis fera immanior. Testatur inscriptio Κῆρα (Fatum) illam esse: et fati quidem vi Polynicem succubuisse, Eteoclem vero merito suo cecidisse. In antro Bacchus jacet barbatus, auream præferens 258pateram, talari amictus tunica: arbores antrum vestientes vites sunt, et mali, et punicæ.

7. Arcæ latus supremum (nam sunt quinque numero) nullam omnino inscriptionem habet; ex ipsa vero emblematum facie argumenta conjicias. Intra speluncam mulier cum viro in lectulo decumbit: Circen et Ulyssem eos esse facile ut credamus adducimur, quum ad ancillarum præ foribus numerum, tum vero ad earum opificia respicientes. Nam et quattuor sunt mulieres, et iis intentæ operibus, quæ versibus de illis loquens Homerus persequitur. Adstat Centaurus. Non omnes ei pedes equini sunt, sed anteriores humani. (8) Equorum præterea bigæ insculptæ sunt, et in illis insistentes feminæ. Equis aureæ sunt alæ, et earum feminarum uni vir quidam arma tradit. Hæc ad Patrocli cædem pertinere ex re conjiciunt. Et eas quidem, quæ bigis vehuntur, Nereidas esse: Thetin autem a Vulcano arma accipere. Nam et vir ille non satis firmis esse videtur pedibus, et famulus eum forcipem tenens sequitur. (9) Quin et Centaurum illum Chironem esse dictitant, qui jam vitæ muneribus perfunctus ac in deorum numerum receptus, præsto Achilli est, ejus luctum levaturus. Jam vero insidentes mulis virgines duas, quarum altera habenas tenet, altera vero velato capite sedet, Nausicaam Alcinoi filiam esse putant, cum ancilla ad lavacra contendentem. At qui sagittis Centauros petit et ex iis aliquot jam confecit, dubitari non potest quin sit Hercules. Nam et hoc de Herculis certaminibus unum fuit. Arcæ opifex quisnam fuerit, conjicere nunquam ego utique potui. Inscriptiones vero alius fortasse fecit; ego tamen maxime adducor ut ab Eumelo Corinthio factas putem. Hanc ego tum ex aliis ejus operibus, tum vero maxime ex eo carmine, quod Prosodium in Delum fecit, conjecturam duco.

CAPUT XX.

De aliis donariis in æde Junonis Olympiæ, Iphiti disco, et mensa, in qua coronæ victoribus positæ — de cadavere militis saucii reperto narratio — de Œnomai columna — templo Matris Deorum, Matroo dicto, et Philippeo.

Spectantur et alia ibi dona, et inprimis modicus quidam lectus ebore magna ex parte exornatus; Iphiti discus, et mensa, super qua victoribus coronæ deponuntur. Et lectulum quidem Hippodamiæ ferunt ludicrum fuisse. Iphiti vero disco induciæ, quas Olympicorum ludorum tempore provulgant Elei, non recto versuum ductu inscriptæ sunt, sed literæ in ora disci orbiculari textu exaratæ. (2) Mensa ipsa partim ex ebore, partim ex auro fabricata est. Opificem fuisse aiunt Coloten, quem ab Heraclea oriundum affirmant: etsi, quibus fictorum origines curiosius inquirere curæ fuit, Parium essse, Pasitelis (Praxitelis?) vero discipulum testantur; Pasitelem (Praxitelem?) autem per se ipsum artem didicisse. Juno exinde, Juppiter, Deûm Mater, 259Mercurius, cum Diana Apollo ficti sunt. In tergo tota ludorum descriptio. (3) In uno laterum Æsculapius, et filiarum Æsculapii una Hygiea: Mars præterea, et prope ipsum Agon (Certamen). At in altero Pluto est et Bacchus; tum Proserpina et Nymphæ duæ, quarum altera pilam, clavem altera tenet. Est enim clavis Plutonis insigne: eaque, ut fama est proditum, a Plutone inferorum sedes ita clausa est, ut nemini inde reditus pateat. (4) Jam vero, quod Aristarchus rerum Olympicarum interpres memoriæ prodidit, id nequaquam præterierim. Sua igitur ille ætate, quum Elei Junonis ædem sartam tectam, quod vitium templi lacunar fecisset, locassent, inter tabulatum, quod ad speciem expolitum est, et contignationem, cadaver cum gravi armatura saucii hominis repertum memorat. Hunc virum existimabamus dimicasse pugna intra Altin ab Eleis contra Lacedæmonios commissa, (5) et, quum propugnatores templis deorum et omnibus omnino excelsis locis conscensis hostem repellerent, vulneribus confectum, jam moribundum illuc perreptasse, cadaver autem ejus tam diu integrum permansisse, quod, in illis latebris abditum, nec per æstatem vaporum, nec per hiemem frigoris noxam contrahere potuerit. Addidit Aristarchus, elatum cadaver extra Altin et cum iisdem armis humatum fuisse. (6) Œnomai quam appellant ipsi etiam Elei columnam, ea exstat ab ara maxima ad Jovis ædem contendentibus. Quattuor erectæ sunt ad lævam columnæ quibus lacunar sustinetur. Fulciunt eadem ligneam columnam jam vetustate ruentem et multis locis incinctam vinculis. Columnam eam fama pervulgavit in Œnomai domo fuisse solamque stetisse, quum domus reliqua fulmine conflagrasset. (7) In ænea tabella ante ipsam columnam incisi elegi sunt hujusmodi:

(8) Accidit vero ætate mea quiddam hujusmodi. Quum Romanus quidam senatorius vir palmam in Olympicis adeptus, victoriæ suæ relinquere vellet monumentum, cum inscriptione statuam ex ære, scrobem altius effodiendam curavit prope Œnomai columnam: repererunt, qui opus conduxerant, armorum, frænorum et. armillarum fragmenta; quæ ipse, dum eruerentur, vidi. (9) Ædem quandam insigni magnitudine, Dorico opere, Matroum (Matris Deûm templum) priscum retinentes nomen appellant: neque vero in ea ullum exstat Deûm Matris signum; statuæ tantum Romanorum Imperatorum ibi erectæ sunt. Est hoc ipsum Matroum intra Altin; et eodem in loco rotunda figura cella, quod Philippeum. vocant. In ejus Philippei summa testudine æneum papaver eminet, quod fibularum caput est cellæ trabibus. (10) Situm est ædificium hoc circa 260Altis exitum ad lævam Prytanei, e coctili laterculo exstructum, columnis circumquaque cingentibus. Hoc opus erigendum curavit Philippus, quum ad Chæroneam graviter Græcorum fortunas attrivisset. Et dicatæ illic statuæ sunt Philippo et Alexandro, Amyntæ etiam Philippi patri. Tam eas quam Olympiadis et Eurydices statuas fecit ex auro et ebore Leochares.

CAPUT XXI.

Recensio donariorum Olympiæ positorum et signorum — Jovis signa sex, Zanes dicta, et ex pecunia multatitia ob largitionem in certaminibus Olympicis erecta — alia sex de Callippi mulcta — alia duo — memorantur alii, qui in ludis Olympicis largitionibus usi multati sunt, Philostratus — Apollonius — Didas et Garapammon — Damonicus — de Echus porticu et Sarapione ob timiditatem multato.

Venio jam ad statuarum et donariorum expositionem, in qua diversa genera permiscere non placuit. Nam Athenis quidem in arce quæ posita sunt, sive statuæ, sive aliud quodvis genus sint, diis omnia dicata sunt: at in Alti quædam in honorem divini numinis sunt dedicata; statuæ vero, qui victoribus sunt positæ, et ipsæ honorarii præmii loco eis sunt tributæ. Sed harum quidem posterius fiet a nobis mentio: in præsentia ad ea, quæ præcipua sunt donaria diis facta, se convertet oratio. (2) A Metroo ad stadium recta contendentibus, ad lævam circa Cronii montis finem, crepido est lapidea monti subjecta. Ex ea gradus in clivum assurgunt. Ad crepidinem locata sunt aliquot ænea Jovis simulacra; conflata illa quidem de multatitia pecunia, athletis, qui fraudem ludis fecissent, irrogata. Appellantur ea simulacra ab indigenis Zanes (Joves). (3) Eorum sex primi erecti sunt octava et nonagesima Olympiade. Nam quum Eupolus Thessalus ex iis, qui ad pugilum certamen convenerant, Agetorem Arcadem et Cyzicenum Prytanin pecunia corrupisset et præter eos Phormionem etiam Halicarnassensem, qui in Olympiade superiore victoriam adeptus fuerat, quum ipsum Eupolum, tum eos, qui pecuniam cepissent, multarunt Elei: atque hanc primam fuisse dicunt corruptelam ludorum ab athletis perpetratam atque hos primos esse multatos. Ex eo signorum numero duo fecit Cleon Sicyonius; quattuor qui reliqua finxerint, non habeo dicere. (4) Tertium et quartum signum ubi præterieris, elogia ceteris adscripta videas elegiacis versibus. Monet eorum primum, non pecuniis, sed pedum pernicitate et corporis robore, Olympicam palmam acquiri. Secundo inscriptum epigramma docet, erectum signum esse, ut ea re honor deo haberetur, Eleorum religio declararetur, athletisque iis, qui contra leges agunt, terror incuteretur. E duabus reliquis inscriptionibus altera Eleos quum aliis nominibus ornat, tum illis magnæ inprimis laudi tribuit, quod pugiles notarint: altera edicit signa illa documento Græcis cunctis esse, non debere cuiquam Olympicæ victoriæ spem in pecunia esse repositam. (5) Post Eupolum 261memoriæ proditum est Atheniensem Callippum ab adversariis quinquertii coronam pretio sibi emisse, idque Olympiade duodecima et centesima esse factum. Et multam quidem quum a Callippo, et ejus in certamine adversariis petissent Elei, miserunt Athenienses Hyperidem eam multam deprecatum. Verum quum exorari non potuissent Elei, eam Athenienses animi elationem præ se tulerunt, ut ne Olympicorum quidem celebritate prohibiti judicatum solvere prius voluerint, quam Delphicus Apollo percontantibus responsum dedisset, non responsurum se, antequam debitam Eleis multam dedissent. (6) Sic tandem data, ex ea pecunia signa itidem sex Jovi erecta sunt, et his quoque elegi adscripti, nihilo dexterius facti, quam qui sunt de Eupoli multa. Et indicat prima quidem inscriptio, oraculi jussu Eleorum de quinquertionum fraude judicium comprobante, ea signa dedicata. Secunda item et tertia in laudem ejusdem Eleorum de quinquertionibus judicii. (7) Quarta ad Olympicam victoriam non pecunia, sed virtute adspirandum docet. Quinta, quam ob rem signa posita sint, ostendit. Sexta responsum Delphici Apollinis Atheniensibus redditum commemorat. (8) Duo præterea signa sunt de multa palæstritarum erecta; sed eorum nomina vel me vel ipsos priscarum apud Eleos rerum interpretes fugiunt. Appositæ his quoque suæ sunt inscriptiones. Earum una declarat, Rhodios fraudem palæstritæ Olympio Jovi pecunia luisse: altera, positum signum de multa, quæ iis irrogata fuisset, qui donis ultro citroque datis et acceptis luctam iniissent. (9) Reliqua ejusdem generis signa interpretes priscarum apud Eleos rerum tunc dedicata memorant, quum Olympiade octava et septuagesima supra centesimam a Philostrato nummos acceperit Eudelus: eum Philostratum fuisse Rhodium. Verum in publicis Eleorum monumentis, quibus eorum, qui Olympia vicerunt memoria commendata est, diversa ab his repperi: Stratonem scilicet Alexandrinum centesima septuagesima octava Olympiade, eodem die de pancratio et lucta coronatum. Alexandriam quidem in Canopico Nili ostio Alexander Philippi filius condidit: fuisse tamen et ante non magnum eodem in loco Ægyptiorum oppidum Rhacotin, memoriæ proditum est. (10) Ante Stratonem hunc, oleastri coronam de pancratio et de lucta tres viri cepisse perhibentur, et totidem post eum; et primus quidem Caprus fuit ex Elide ipsa; ex ea Græcia, quæ trans Ægæum est, Rhodius Aristomenes et e Magnetibus, qui sunt ad Lethæum, Protophanes. Ex iis, qui post Stratonem easdem victorias retulerant, Marion Stratonis illius civis, et Stratonicensis Aristeas, sed olim et urbs et 262regio Stratonicensium Chrysaoris appellata est: septimus denique Nicostratus fuit e maritima Cilicia, etsi nihil ei cum Cilicibus præter nomen commune fuit. (11) Hunc enim Nicostratum adhuc pæne infantem, neque obscuro loco natum, e Prymnesso, quæ Phrygum urbs est, prædones abduxerunt, eumque ad Ægeas, incertum cui, vendiderunt. Aliquanto post visus est per somnium videre sub lectulo, in quo cubabat, humi stratum leonis catulum. Atque ubi jam adoleverat quum alias tum ex Olympicis ludis de pancratio et lucta palmas abstulit. (12) Pecunia autem quum alios postea tum Alexandrinum pugilem, Elei multarunt Olympiade ducentesima ac duodevicesima: nomen ei fuit Apollonio, cognomen (patrium enim Alexandrinis fuit cognomina habere) Rhanti. (13) Damnatus hic primus Ægyptiorum est ab Eleis, non ob datam aut captam pecuniam, sed ob aliam hujusmodi in ludis noxam. Non adfuerat præstituto tempore: ideoque reliquum erat, ut ab Eleis ex legum præscripto ludis prohiberetur. Quod enim prætexebat, fuisse se in Cycladibus insulis a ventis detentum, Heraclides, qui et ipse Alexandrinus erat, fraudulentum esse coarguit, quum docuisset hominem in cogenda ex Ioniæ ludis pecunia occupatum fuisse. (14) Apollonium igitur Elei, et pugiles alios, si qui forte ad condictam diem non adfuissent, exegerunt; Heraclidi coronam intacto partam pulvere decreverunt. Hic Apollonius, ut forte ad pugilatum erat loris illigatus, in Heraclidem jam coronam capientem invasit, et hominem ad ludorum præsides confugientem est persecutus: quæ illi vecordia magno utique stetit. (15) Jam duo alia signa nostræ ætatis opera sunt. Sexta enim et vicesima supra ducentesimam Olympiade pugiles deprehensi sunt de victoria ipsa certamen inisse, pacta mercede. Ob eam rem multa illis imposita. Simulacrorum ex ea pecunia Jovi dedicatorum ad lævam alterum est, alterum ad dexteram, qua aditus ad stadium patet. Pugilibus nomen alteri Didas fuit; et ei, qui pecuniam dedit, Garapammon, ex eadem tribu Arsinoite, quæ Ægypti recentissima est tribuum. (16) Per hercule mirum fuit, exteros homines nihil Jovis numen veritos, ob certamen munera vel accepisse vel dedisse. Sed in miraculo posuerim majore, Eleos ipsos eandem in se admisisse fraudem. Admisit autem Damonicus Eleus: secunda enim et nonagesima supra centesimam Olympiade, quum in luctæ certamen Damonici filius Polyctor, et Sosandri Smyrnæi filius patri cognominis descendissent, cuperet vero impensius Damonicus filium suum victorem discedere, Sosandri filio dicitur pecuniam dedisse, ut facile se vinci pateretur. (17) Ejus 263rei ubi innotuerat indignitate commoti Hellanodicæ, multam irrogant ipsis parentibus: ab illis enim noxa commissa fuerat. Ex ea pecunia signa duo erecta sunt, alterum in Eleorum gymnasio; ante porticum, quæ in Alti est, alterum. Appellatur ea porticus Pœcile (Varia,) a picturæ scilicet varietate, qua olim parietes exornati fuerant. Eandem multi Echûs porticum nominant, quod vocis emissæ imago septies et nonnunquam sæpius reciprocat. (18) Narrant vero etiam, Sarapionem Alexandrinum pancratiastam prima post ducentesimam Olympiade, pridie quam pancratium committeretur, adversariorum metu aufugisse: hinc timiditatis damnatum. Id uni illi accidisse, et nemini præter eum, sive Ægyptius, sive e quavis terra fuerit, affirmant. Atque ea quidem, quæ jam enumeravi signa, quibus ante dictum est causis dicata comperi.

CAPUT XXII.

De aliis Jovis signis Olympiæ positis — signis in basi quadam lapidea — Abantide regione — signo Jovis a Metapontinis erecto — signo Jovis a Phliasiis et alio a quibusdam Leontinis posito.

Sunt et alia Jovis simulacra, partim publico, partim vero privato ære dedicata. Ad aram vero, qui in Alti est, prope aditum eum, qui ad stadium ducit, nihil ulli deorum immolant Elei: tubicines tantum et præcones in eo positi prisco ritu de palma certant. Prope eam aram suggestum est ex ære, et in eo positum Jovis signum, altitudine cubitûm sex: utraque manu fulmen tenet: dedicarunt Cynæthaenses. Qui adstat torque cinctus impuber, eum Phliasius Cleolas dicavit. (2) Jam vero juxta ædem, quod vocant Hippodamium, e lapide suggestus est, hemicycli forma. In eo Juppiter, et Jovi pro liberûm salute supplicantes Thetis et Aurora. Hæc signa in medio suggestu posita sunt: in utroque semicirculi extremo, accincti ad pugnam sunt, ab altera parte Achilles, Memnon ab altera. Similiter etiam alius alii e regione oppositus stat, barbarus Græco, Ulysses Heleno, quod hi sapientiæ laude in suo uterque exercitu præstitere. Jam propter vetus odium Menelao Paris, Diomedi Æneas, Ajaci Telamonis filio Deiphobus oppositi. (3) Opera hæc fuere Lycii Myronis filii: dedicarunt autem Ionii maris accolæ Apolloniatæ, sicuti priscis literis incisi elegi ad Jovis pedes indicant:

Abantis quidem regio, et in ea Thronium oppidum, in Thesprotide Epiri fuere, ad montes qui dicuntur Ceraunii. 264(4) Disjecta enim tempestate, quum Græci ab Ilio redirent, classe, Locri Boagrii fluminis accolæ, e Thronio, et Abantes ex Eubœa, octo navibus ambo ad Ceraunios montes delati sunt. Ibi quum consedissent, et oppidum Thronium condidere et agrum quantum occupaverant, communi consensu Abantidem regionem appellarunt. Pulsi deinde sunt finitimorum Apolloniatarum bello. Apolloniam e Corcyra deductam aiunt ** nonnulli prædæ participes fuisse dicunt etiam Corinthios. (5) Paululum hinc progressis, in conspectu Juppiter est, ad orientem solem conversus, altera manu aquilam avem, fulmen altera tenens. Imposita est corona capiti e liliis floribus. Fuit hoc Metapontinorum donum, Aristonoi vero Æginetæ opus: incertum vero mihi, quis Aristonoi magister fuerit; incertum etiam, quo tempore floruerit. (6) Dedicarunt etiam Phliasii Jovem, et Asopi filias, Asopum etiam ipsum. Ea signa ita disposita sunt: prima omnium est Nemea sororum natu maxima: post eam Juppiter Æginam prensans. Adsistit Æginæ Harpina, cum qua Mars, uti Eleorum et Phliasiorum sermone proditum est, consuetudinem habuit et ex ea genuit Œnomaum, qui Pisæ regnavit. Proxima illi est Corcyra, et deinceps Thebe; omnium postremus Asopus. Corcyram quidem a Neptuno cognitam tradunt. Versibus Pindarus similia mandavit de Thebe et Jove. (7) Leontini quidam privata, non publica pecunia Jovem erexerunt, septem cubitûm magnitudine: læva aquilam, dextra jaculum præfert, ex poetarum scilicet descriptione. Qui dedicarunt, erant Hippagoras, Phrynon et Ænesidemus: et hunc quidem Ænesidemum alium ab eo arbitror fuisse, qui tyrannidem in Leontinis adeptus est.

CAPUT XXIII.

De Jovis signo a Græcis posito, qui ad Platæas pugnarunt, cum civitatum nominibus inscriptis — ex his illæ recensentur, quæ Pausaniæ tempore deletæ erant — de ænea columna, in qua fœdus Atheniensium cum Lacedæmoniis in triginta annos incisum — signo Jovis a Megarensibus — ab Hyblæis — a Clitoriis Olympiæ posito.

Ubi viam præterieris, quæ in curiam deducit, Juppiter stat sine ulla inscriptione. Ad septentriones vero quum flexeris, Jovis item signum videas ad ortum solis conversum: dedicarunt quicunque ad Platæas e Græciæ populis contra Mardonium Persarum ducem steterunt. Incisa vero sunt in dextro basis latere earum civitatum nomina, quarum opera in eo prœlio pugnatum est. Primi omnium Lacedæmonii, post eos Athenienses: adscripti his ordine sunt, tertii quartique Corinthii, et Sicyonii, quinti Æginetæ: tum vero Megarenses et Epidaurii: (2) ex Arcadum concilio Tegeatæ et Orchomenii: ad eos Phliasii, Trœzenii, Hermionenses: ex Argivorum finibus Tirynthii; soli vero e Bœotis Platæenses: ex Argivorum urbibus Mycenæi: ex insulis Cii, Melii, Ambraciotæ e Thesprotide Epiri; Tenii et Lepreatæ, 265sed Lepreatarum soli qui sunt e Triphylia. Ex Ægæo autem et Cycladibus non Tenii soli, sed Naxii etiam et Cythnii. Ab Eubœa Styrenses. His accesserunt Elei, Potidæatæ, Anactorii: extremi omnium Chalcidenses Euripi accolæ. (3) Ex his urbibus hæ erant nostra ætate desertæ: Mycenas et Tirynthem exciderunt Argivi post ejectos e Græcia Persas. Ambraciotas et Anactorios Corinthiorum colonias Imperator Romanorum ad Actium promontorium deduxit, ut Nicopolin incolis frequentaret. Potidæatas bis domo sua pulsos, a Philippo Amyntæ filio semel, et ante ab Atheniensibus, postea restituit quidem Cassander; sed quæ Potidæa fuit, amisso vetere nomine, Cassandrea nuncupata est a conditore. Signum hoc communi impensa harum civitatum in Olympia erectum fecit Anaxagoras Ægineta: cujus tamen ab iis, qui res ad pugnam Platæensem pertinentes conscripsere, nulla omnino facta mentio est. (4) Ante hoc Jovis signum est ænea columna, in qua fœdus incisum Atheniensium cum Lacedæmoniis in triginta annos. Fecerunt Athenienses fœdus hoc redacta iterum in ditionem Eubœa, anno tertio Olympiadis (octogesimæ tertiæ), in qua Crison Himeræus stadio vicit. Sancitum in conditionibus illis hoc quoque est: ejus pacis communionem ad Argivorum civitatem nihil pertinere; privatim Atheniensibus liciturum cum illis amicitiam jungere. (5) Atque hæc quidem illo fœdere continentur. Aliud etiam Jovis positum est signum, non longe a Cleosthenis curru, de quo posterius nobis erit sermo. Jovis id signum dedicarunt Megarenses: fecerunt Thylacus (Phylacus?) et Onæthus fratres, eorumque filii. Quibus vero illi temporibus fuerint, quave patria nati, aut a quibus artem didicerint, mihi sane ignotum est. (6) Prope Gelonis currum stat Juppiter prisci admodum operis, sceptrum tenens. Hyblæorum donum esse aiunt. Fuere Hyblæ Siciliæ civitates duæ; cognomine Gereatis una; altera ut erat, ita etiam vocabatur Major. Retinent hac etiamnum ætate prisca nomina; et earum altera in agro Catinensi plane deserta est; altera Gereatis in iisdem finibus ad vici formam redacta. In hac fanum est Siculorum celebritate religiosum, deæ, quam Hyblæam vocant, dicatum. Ab hoc ego populo signum arbitror in Olympiam deportatum. Nam ostentorum et somniorum interpretes esse, et ceteros, qui in Sicilia sunt, barbaros deorum cæremoniis colendis anteire, Philistus Archomenidis (Archonidis) filius memoriæ prodidit. (7) Prope Hyblæorum donum suggestus est ex ære; et super eo Jovis statua, altitudinis pedum (quantum conjicere possum) decem et octo. Eam qui dedicarint, quique fecerint, inscripti elegi declarant:

Hos homines non omnibus Græcis in notitiam venisse existimo: nam si nobiles essent, haberent quid de iis Elei dicerent, et multo etiam plura, ut de suis civibus, Lacedæmonii.

CAPUT XXIV.

Multa alia Jovis signa a populis et singulis hominibus in Alti posita recensentur — de signo Jovis Horcii in curia posito, ad quod athletæ jurare solent — signo Alexandri Magni Jovis habitu.

Exin ara est Laœtæ Jovis, Laœtæ etiam Neptuni. Adjuncta est aræ basis ænea, quæ Jovem sustinet, Corinthiaci populi donum, Musi opus, quisquis Musus is fuerit. Inde a curia ad magnum templum contendenti, ad lævam signum est Jovis cum corona velut e floribus; dextera fulmen tenet. Fuit hoc Ascari Thebani opus, quem docuit Sicyonius ** et Thessalorum esse dicit. (2) Hi vero si bello quodam contra Phocenses suscepto e Phocensium manubiis dedicaverunt, non fuerit id, quod Sacrum vocant, bellum, sed illud, quod gesserunt, antequam Xerxes cum Persarum copiis in Græciam transmitteret. Non procul hinc Juppiter positus est, quem ex voto quum superiores e prœlio discessissent, dedicasse Psophidios testatur inscriptio. (3) Dextera in parte magni templi ad Solis ortum Juppiter est altitudinis pedum duodecim: quem dicatum tradunt a Lacedæmoniis, quum rebellantes Messenios altero bello vindicare essent adorti. Adscripti elegi sunt:

(4) Romanorum omnino nullus, neque privatæ conditionis, neque senatorius, ante Mummium, quod ego sciam, in Græcorum templis donum ullum ponendum curavit. Primus Mummius de manubiis Achæorum Jovem in Olympia æneum dedicavit, ad lævam ejus, qui a Lacedæmoniis dedicatus fuerat, proxime ad primam templi columnam. Quod vero maximum omnium æneorum signorum, quæ in Alti posita sunt, Jovis est signum ab ipsis Eleis confecto Arcadico bello dedicatum, altitudinis pedum septem et viginti. (5) Justa vero Pelopis delubrum pila est modice a solo eminens, et super ea parvum Jovis simulacrum altera manu prolata. Ex adverso alia sunt perpetua serie collocata signa: inter ea Jovis et Ganymedis. Homerus quidem carminibus mandavit suis, raptum a diis Ganymedem Jovi ut pocula ministraret: pro eo vero equos Troi patri datos. Dedicavit Gnathis Thessalus: fecit Aristocles discipulus et filius Cleœtæ. (6) Alius ibidem Juppiter est impuber, inter Micythi dona. Quis hic Micythus fuerit, unde oriundus, et quam ob causam multa in Olympia dona posuerit, suo loco exponemus. Paululum hinc recta progressis aliud est Jovis 267impuberis signum. Dedicarunt Elaitæ, qui Æolidem tenent primi, si e Caici campo ad mare descendas. (7) Aliud proxime positum est Jovi signum: inscriptio testatur, Cnidios Chersonesi incolas de hostium spoliis dedicasse. Jovi hinc Pelopem, illinc Alpheum amnem apposuerunt. Et Cnidiorum quidem urbis pars maxima in continenti Cariæ terra condita est, et ibi sunt quæ apud ipsos habentur maxime memoratu digna. Quæ vero Chersonesus dicitur, insula est continenti terræ proxima et ponte cum ea conjuncta. (8) Et ii quidem, qui hic habitant, Olympiæ donaria illa Jovi dedicaverunt, perinde ac si Ephesiorum ii, qui eam, quæ Coressus vocatur, urbis partem tenent, communi Ephesiorum nomine donum se dedicasse dicant. Est etiam ad Altis murum appositus Juppiter ad solis occasum conversus, sine inscriptione. Vulgavit fama hunc quoque a Mummio de Achaicis manubiis dicatum. (9) In curia Jovis est signum specie perfidiosis hominibus quam maxime formidanda. Horcius ei cognomen, id est Jurisjurandi vindex. Utraque manu fulmen tenet. Solenne vero athletis omnibus, eorumque parentibus, fratribus, gymnasii magistris, super exsecti suis testibus verbis conceptis dejerare, nihil se fraudis facturos, quominus Olympici ludi rite fiant. Athletæ quidem ipsi hoc amplius jurant, se decem perpetuos menses accurate meditatos, quæ ad exercitationem requiruntur. (10) Jurant præterea qui vel de viris, vel de pullis equorum in certamen prodeuntium pronunciaturi sunt, judicaturos juste nec ob rem judicandam pecuniam se ullam capturos: qua vero re adducti quemvis aut probarint aut improbarint, se non esse in vulgus prolaturos. Jam vero sus ille confecto athletarum jurejurando cuinam sit usui, percontari in mentem non venit. Veteri quidem religione sancitum scio, ne victima vescerentur homines, super qua jusjurandum conceptum fuisset. (11) Id Homerus etiam perspicue testatur, quum exsectum illum suem, super quo Agamemnon jusjurandum concepit, Briseidem se non attigisse, in mare a præcone abjectum dixit:

Atque hoc quidem prisci fuit ritus institutum. Ante Horcii Jovis pedes ænea tabella est, in qua incisi elegi sunt ad pejerantium terrorem compositi. Jam enumeravimus quam accuratissime, quicunque Jovi intra Altin signa posita sint. Nam quod prope maximum templum Corinthius quidam dedicavit (non de priscis ille quidem Corinthiis, 268sed de iis quos Imperator in urbem deduxit), hoc signum est Alexander Philippi filius, in Jovis habitum videlicet fictus.

CAPUT XXV.

Alia præter Jovis signa recensentur, signa chori puerorum a Messaniis naufragis Olympiæ posita — puerorum ab Agrigentinis in muro Altis posita — de populis qui Siciliam incolunt — binis Herculis signis — signis eorum, qui ad certamen cum Hectore ineundum sorte ducti sunt — signo Herculis de cingulo cum Amazone certantis - signo Herculis a Thasiis posito.

Jam vero et ea persequemur signa, quæ Jovem non exprimunt: imagines autem quæ non religionis causa, sed ad homines honestandos positæ sunt, eas recensebimus in athletarum commemoratione. (2) Quum Messanii freti accolæ ex antiquo instituto Rhegium pueros triginta quinque, cumque his chori magistrum et tibicinem misissent ad patrios quosdam Rheginorum ludos, nave fracta, pueri omnes periere et ne unus quidem servatus est. Est enim fretum illud fœdissimis in toto mari tempestatibus infame: (3) siquidem venti e diversa superi inferique maris regione (quæ maria Adriam e Tyrrhenum vocant) spirantes, ab alto undas cient, et procellis infestissimas reddunt. Quin et quum venti posuere, ea est influentis et refluentis pelagi concitatio, tam gravis belluarum magna copia innatantium odor, ut naufragis in hoc freto nulla salutis reliqua fiat spes. Quodsi navem ibi Ulixes fregisset, non ille quidem in Italiam incolumis enatasset. Sed nimirum deorum lenitas in omnibus infortuniis malorum aliquam allevationem affert. (4) Tum vero Messanii istum puerorum interitum lugebant, et quum alios illis honores habuere, tum statuam ex ære suam singulis posuere, cumque iis una chori magistro et tibicini. Vetus inscriptio donum esse Messaniorum indicat freti accolarum. Interjecto dein tempore, Hippias, qui inter Græcos sapientiæ laude claruit, elegis titulos earum statuarum composuit. Sunt illæ quidem Callonis Elei opus. (5) Est ad Pachynum (immo Lilybæum) Siciliæ promontorium, quod in Libyam et ad Austros controversum est, Motye urbs, quam Libyes Pœnis permisti tenent. Cum ea barbarorum civitate Agrigentini bello commisso et præda ex iis acta, de manubiis puerorum æneas posuere statuas, dexteras tendentium, et vota se Jovi nuncupare significantium in ipsis Altis muris: Calamidis opus esse statuas illas et ipse suspicabar, et hominum sermone vulgatum est. (6) Siciliam quidem gentes hæ incolunt, Sicani, Siculi, Phryges: et illi quidem ex Italia, Phryges vero a Scamandro fluvio et Troade regione eo transmisere. At Libyes et Pœnos una et eadem 269classe in coloniam deduxere Carthaginienses. Atque hi quidem e barbaris gentibus Siciliæ inquilini. E Græcis vero Dores, et Iones eam incolunt, Phocici etiam et Attici nominis pars non utique magna. (7) In eodem Altis muro præter Agrigentinorum dona sunt et Herculis signa duo nuda, ætate puerili: unus idem ad ejus imaginem expressus, qui sagittis in Nemea leonem confecit. Hunc cum leone dicavit Tarentinus Hippotion, Nicodami Mænalii opus; alterum vero signum Anaxippi Mendæi dedicatio fuit, et in hunc locum ab Eleis transportatum est, quum ante positum esset in fine ejus viæ, quæ in Olympiam ex Elide ducit, et Sacra dicitur via. (8) Dedicarunt vero communi impensa Achaici concilii populi eorum signa, qui ex provocatione cum Hectore, sorte ducti, erant singulari certamine congressuri: atque hi quidem hastis et clypeis armati prope magnum templum stant: e regione insistit basi alteri Nestor, conjectis in galeam sortibus. (9) Et sorte quidem novem exiere, sed octo duntaxat exstant: nam Ulyssem (fuit enim et ipse in eo numero) Nero Romam asportasse dicitur. Eorum igitur octo signorum uni tantum, Agamemnoni scilicet, nomen adscriptum est, a dextera quidem in lævam partem excurrentibus literis. (10) Et is quidem, cujus in scuto pro insigni gallus gallinaceus, Idomeneus est Minois nepos, a Pasiphae Solis filia oriundus: gallinaceum autem Soli sacram avem celebrant, quod cantu solis ortum nunciet. Incisi sunt hi in basi elegi:

Hoc igitur in illo loco scriptum est: sed opificis nomen in ipso inscriptum est Idomenei scuto:

(11) Non longe ab Achæorum dono Hercules est, cum equestri Amazone pro balteo pugnans. Euagoras quidem Zanclæus dedicavit, fecit Cydoniates Aristocles. Potest hic Aristocles inter vetustissimos numerari; nec certo quisquam ejus ætatem prodere queat. Hoc constat, fuisse illum antequam Zancle eo nomine, quo ætate nostra appellatur, Messana vocaretur. (12) Dedicarunt et Thasii, qui e Tyro et reliqua Phœnice oriundi, ad Europam quærendam cum Thaso Agenoris filio classi profecti sunt, Herculem in Olympia æneum, super ænea basi. Ejus signi magnitudo est cubitûm 270decem: dextera clavam, arcum læva tenet. Et Thasi quidem audivi Tyrium esse Herculem, quem Thasii ab initio essent venerati: sed enim quum se illi Græcis adjunxissent, cœptos ab iis Amphitryonis etiam filio honores haberi. (13) Adscripti sunt Thasiorum dono hi elegi:

Onatam hunc, quamvis genus Ægineticum in statuis suis expresserit, tamen nulli secundum ducimus eorum, qui a Dædalo ex Attica officina nobiles artifices exstitere.

CAPUT XXVI.

De signo Victoriæ a Doribus Messeniis Olympiæ posito — Micythi donaria recensentur — inter ea signum Agonis (Certaminis) halteres portantis — de Micytho — Minervæ et Victoriæ non alatæ signo — signis Herculis quorundam laborum ab Heracleotis positis et de Heraclea ipsa.

E Doribus Messeniis ii, qui olim Naupactum ab Atheniensibus acceptam tenuere, Victoriæ signum super pila dedicarunt. Opus hoc est Mendæi Pæonii, de manubiis hostium factum, ex Acarnanum (sicuti ego existimo) et Œniadarum bello. At Messenii ipsi monumentum esse prædicant rei ad Sphacteriam cum Atheniensibus gestæ, atque id eo maxime argumento, quod hostium nomen adscripturi fuerint, si Acarnanes illi aut Œniadæ fuissent, duorum certe simultatem veriti non fuissent: at ne Lacedæmonios offenderent, de industria inscriptionem missam fecisse. (2) Et Micythi quidem multa offendi passim posita dona: primum post Iphiti Elei ab Ecechiria (quasi Inducia) coronam accipientis imaginem hæc Micythi dona collocata sunt, Amphitrite, Neptunus, Vesta; quæ omnia fecit Glaucus Argivus. Idem Micythus ad lævum magni templi latus alia dedicavit: Proserpinam, Venerem, Ganymeden, Dianam: e poetis Homerum et Hesiodum: deos rursus alios, Æsculapium, et Hygieam. (3) Et inter cetera Micythi dona Agonis (Certaminis) etiam signum est, halteres portantis. Halteres isti speciem præferunt semicirculi, non exacte rotundi, sed oblongioris; ita vero sunt fabricati, ut manuum digiti per eos trajici possint, veluti per amenta clypeorum. Hæc halterum figura est. Prope Agonis signum est Bacchus, Orpheus Thrax, et Jovis, cujus ante mentionem feci, signum. Sunt hæc omnia Argivi Dionysii opera. Alia item dedicata a Micytho memorant, quæ Nero amoverit. (4) Opificum ipsorum Dionysii et Glauci Argivorum certi magistri non produntur: quo vero fuerint tempore, ex ipsa donatoris signorum Micythi ætate intelligi potest. Micythum enim Herodotus scripsit Anaxilæ Rheginorum tyranni servum, ac deinde dispensatorem fuisse; mortuo vero Anaxila, Tegeam migrasse. (5) Testantur præterea inscriptiones 271donariorum, Chœrum illi patrem, Græcas urbes Rhegium patriam, et Messanam, quæ ad fretum est, domicilium fuisse. Epigrammata quidem eum Tegeæ habitasse non testantur: dona vero in Olympia ex voto posuit, liberato filio tabidi morbi periculo. (6) Qua in parte majora sunt Micythi dona, quæ fecit Argivus Glaucus, prope est Minerva galeam et ægidem induta, Nicodami Mænalii opus, ab Eleis dedicata. Adsistit Minervæ Victoria, quam Mantinenses dedicarunt; sed inscriptiones non declarant quonam bello confecto. Calamis fecisse dicitur: alas vero non addidit, exemplar secutus signi ejus prisci, quod Athenis est, et Involucris Victoria nuncupatur. (7) Proximo vero loco minoribus Micythi donis, quæ Dionysius fecit, Herculis positi sunt labores: pugna cum leone Nemeæo, et cum hydra; Cerberi raptus, apri ad Erymanthum fluvium cædes. Hæc omnia in Olympia Heracleotæ dedicarunt evastatis finitimis Mariandynorum finibus. Accolæ Euxini Ponti sunt Heracleotæ, Megarensium colonia: sed etiam e Bœotiis Tanagræi coloniæ deducendæ participes fuerunt. E regione horum, quæ jam enumeravimus, donariorum alia sunt continenter posita signa, ad meridiem conversa, proxime ad fanum illud, quod Pelopi dedicatum est.

CAPUT XXVII.

Donaria Phormidis Olympiæ — inter ea equus, cui hippomanes inest — de muro cinere in duobus Lydiæ templis — signo Phormidis — signis Mercurii arietem portantis et Mercurii cum caduceo — bobus æneis a Corcyræis et Eretriensibus Olympiæ positis — tropæo æneo ab Eleis erecto — Pentathli signo, Mendæorum donario.

Inter hæc etiam illa spectantur, quæ dicavit Phormis Mænalius. Hic a Mænalo quum in Siciliam transmisisset ad Gelonem Dinomenis filium, multa dedit bellicæ virtutis documenta, pluribus expeditionibus partim a Gelone, partim deinde a Gelonis fratre Hierone susceptis. Quare ad luculentam adeo provectus est fortunam, ut non hæc duntaxat Olympio Jovi, sed alia etiam Delphico Apollini dona dicarit. (2) Olympica ejus dona sunt equi duo, aurigæ totidem: adsistit enim suus utrique equo auriga. Priorem equum cum homine fecit Dionysius Argivus, Ægineta Simon alteros. Incisa est in prioris equi latere inscriptio, cujus prior pars non est metro adstricta: hoc fere modo,

(3) Hic est ille equus, cui hippomanes infusum esse Elei tradunt. Apertum autem nonnisi magi artificio illa equo accidere. Magnitudine ille quidem et specie inferior est equis plerisque intra Altin positis; insuper deformiorem cauda præcisa reddit. (4) Sed illum mares equi non vere tantum, sed plane quavis anni parte et die appetunt. Irrumpentes 272enim vel effractis vinculis intra Altin, vel e rectorum manibus elapsi, illum invadunt, nihil hercle minus furenter, quam si viventem pulcherrimam equam gregalem inituri adorirentur. Cedunt illis quidem ungulæ; non prius tamen desinunt hinnitu omnia late complere, rabidoque impetu identidem in eum insilire, quam scuticis et acriori aliqua vi edomiti ab illo ære abstrahantur. (5) Atque aliud in Lydia ipse miraculum vidi, illud quidem a Phormidis equo diversum, nec tamen minus magorum artis expers. Sunt in Lydis, qui Persici cognomine vocantur, urbium Hierocæsareæ quæ dicitur et Hypæporum templa. In utroque templo est cella cum ara; super ea cinis alio longe colore a vulgari cinere. (6) Huc ingressus magus ubi, foco aridis lignis impositis, tiara caput velarit, invocat deum nescio quem: ex libro enim carmen recitat barbaricum, lingua plane ignota Græcis. Ubi peroravit, sponte sua e lignis, nullo igne admoto, purissima emicat flamma. Sed ut redeat, unde huc digressa est oratio, (7) inter Phormidis donaria ipsius Phormidis statua visitur cum hoste cominus dimicans, uno, et item altero ac tertio. Adscriptum est, pugnantem illum militem Phormin Mænalium esse: dedicatum fuisse a Syracusano Lycorta. Satis perspicuum cuivis esse potest, dedicasse Lycortam necessitudine adductum Phormidis. A Græcis (Ab Eleis?) tamen, quæ Lycortæ fuerunt dona, Phormidis appellantur. (8) At Mercurius arietem sub ala portans, galea caput armatus, idemque amictus tunica et chlamyde, nihil omnino is ad Phormidis donaria pertinet. Olympio enim Jovi Pheneatæ ex Arcadia illum dedicarunt. Fecisse Onatam Æginetam, et cum eo simul Callitelem, indicat inscriptio. Fuit autem Onatæ vel discipulus vel filius, uti ego arbitror, Calliteles. Non longe a Pheneatarum dono aliud est Mercurii signum: caduceum is tenet: testatur inscriptio positum a Glaucia Rhegino, opificem fuisse Callonem Eleum. (9) Duæ item ex ære boves ibidem sunt: alteram Corcyræi, Eretrienses alteram dedicarunt, Eretriensis Philesii opus. Quam ob rem vero Corcyræi bovem in Olympia unam, et unam item Delphis dedicarint, quum ad Phocensium res pervenerit historia, exponemus. Jam quod de Olympica eorum bove me audire memini, id hujusmodi est: (10) parvulum puerum, quum sub ea bove sedens pronus luderet, sublatum temere caput tam vehementer æri impegisse, ut ex eo vulnere non ita multis post diebus e vita excesserit. Elei bovem cædis ream extra Altin exportare in animo habebant; sed Apollinis Delphici oraculo moniti sunt, ut bovem eo ritu expiarent, quo solent Græci inconsultæ cædis fraudem eluere. (11) Est sub platanis circa 273medium fere Altis ambitum æneum tropæum: titulus in affixo ibi clypeo incisus docet, Eleos victis Lacedæmoniis illud erexisse. Hæc nempe illa fuit pugna, in qua miles iste animam exhalavit, cujus cadaver, quum Junonis templum sartum tectum curarent, inter tecti fastigium et lacunar cum armis repertum est. (12) Mendæorum, qui sunt in Thracia, donum propemodum me fefellit, ut quinquertionis statuam esse putarem. Posita illa quidem est juxta Eleum Anauchidan, halteres priscos tenens. Verum in ejus femore inscriptio elegiacis versibus hæc est incisa,

Sipte Thraciæ castellum vel urbs esse videtur. Mendæi ipsi e Græcia atque adeo ex Ionia oriundi sunt. Sedes eorum ab eo mari, quod Ænum urbem alluit, tendunt versus superiorem regionis partem.

CAPUT I.

Post exordium recensentur signa et donaria insigniorum in ludis Olympicis victorum Olympiæ posita.

Postulat dehinc suscepti operis ordo, ut post votivorum donariorum expositionem, equos certaminibus nobiles, et athletas, eos etiam qui athleticam non profitebantur, persequamur. Et eorum quidem, qui victores e ludis Olympicis discessere, non omnium positæ sunt statuæ: sed multi sunt, qui vel certantes præclare se gesserunt, vel virtutis alio modo specimen aliquod dedere, statuarum tamen honorem non sunt consecuti. (2) Hos præterire me jubet ratio operis. Neque enim athletas, qui in Olympicum stadium descendere, quibusve palma delata est, persequi mihi propositum; sed quum in reliquis donis, tum vero maxime in statuis exponendis hæc fuit opera sumenda. Quin ex iis etiam, quibus posita statua fuit, multos mihi prætermittendos censui, quum scirem non paucos per sortis fortuitam aleam, non virtute, esse oleastrum adeptos. At eorum omnium, qui vel merito suo gloriam assecuti sunt, vel quorum statuæ artificio ceteris præstant, ego faciam mentionem. (3) Ad dexteram Junonis templi palæstrici hominis imago est: patria Eleus fuit, Symmachus Æschyli filius: prope quem ex Pheneo Arcadiæ Neolaidas est Proxeni filius, qui e puerorum pugilatu palmam tulit. Post hos Archedamus Xeniæ filius, pueris in palæstra superatis, ipse etiam Eleus. Horum, quos jam nominavi, imagines fecit Alypus Sicyonius, Argivi Naucydis discipulus. (4) Sileni vero filium Cleogenem inscriptio ex indigenis unum esse testatur; et desultorio equo de suo ipsius grege vicisse. Adhæret Cleogeni Dinolochus Pyrrhi et Troilus Alcini filius, quibus 274est itidem ex Elide genus. Non vero ejusdem ludicri palma iis obtigit: nam Troilus illo tempore præfectus Hellanodica, simul de equiriis præmia tulit: bigis enim integræ ætatis equorum et pullorum curru vicit secunda supra centesimam Olympiade. (5) Lege vero post hanc victoriam cautum ab Eleis est, ne quis ex Hellanodicis in posterum equos in certamen mitteret. Hujus fecit statuam Lysippus. Dinolochi vero mater per visum in quiete videre sibi visa est filium se coronatum in complexum suum recepisse. Eo somnio monitus Dinolochus strenue se ad gymnicorum certamina exercebat et pueros cursu antevertit; ejus statuam fecit Cleon Sicyonius. (6) De Cynisca vero Archidami filia, ejusque genere, omnia et in Olympicis palmis et ea in parte historiæ sunt explicata, qua in enumerandis Lacedæmoniorum regibus operam sumsimus. Prope Troili statuam crepido quædam lapidea exstat, superque ea equorum quadrigæ et auriga; ipsius etiam Cyniscæ statua ab Apelle facta, cum aliquot in eam inscriptionibus. (7) Post Cyniscam sunt Lacedæmonii aliquot deinceps positi, qui equis vicere. Primus Anaxander de curuli certamine renunciatus est. Testatur inscriptio, Anaxandri avum ante hunc quinquertii coronam cepisse. Est hic quidem in modum deo vota nuncupantis ornatus. Succedit Polycles, qui Polychalci cognomen cepit, quadrigis et ipse victor, tæniam dextera tenet. Adsistunt pusiones duo: eorum alter trochum præfert, tæniam alter appetit. Idem vero Polycles, ut testatur inscriptio, etiam e Pythicis, Isthmicis et Nemeis equestri certamine victor rediit.

CAPUT II.

Statuæ Lacedæmoniorum equis alendis inclitorum — de statua Thrasybuli vatis et prisca ex animalium extis vaticinandi ratione — Iamidis vatibus — Timosthenis et Antipatri aliorumque statuis — Messenii e Peloponneso ejecti victoriarum in ludis Olympicis expertes sunt et reducti illarum participes evadunt.

Pancratiastæ vero, quæ proxima est, statuam elaboravit Lysippus. Primus ille quidem vir quum reliquorum Acarnanum, tum eorum qui Stratum urbem incolunt palmam pancratii tulit: ** Xenarces ei nomen; Philandridæ filius fuit, Lacedæmonii certe post irruptionem Persarum in Græciam Græcis omnibus equos alendi studio præstitere. Quare, præter eos, quorum superius mentionem feci, hi alii sunt e Spartanis equis alendis nobilitati, quorum imagines post Acarnanis athletæ effigiem positæ, Xenarces, Lycinus, Arcesilaus, et Arcesilai filius Lichas. (2) Et Xenarces quidem insuper etiam Delphica, Argolica et Corinthiaca victoria claruit. Lycinus quum ad ludos in Olympiam pullos adduxisset et eorum unus deterior visus esset, in equorum jam adultorum certamine hos pullos commisit et per eos victoriam est adeptus. Dedicavit ille in Olympia statuas duas, quas Myron Atheniensis 275fecit. Arcesilao Lichæ patri Olympiæ victoriæ duæ obtigerunt: Lichas vero, quum Lacedæmoniis tunc ludorum aditu interdictum esset, Thebani populi nomine currum introduxit, victoremque aurigam sua ipse manu tænia redimivit: atque ob eam rem flagellarunt eum Hellanodicæ. (3) Hunc propter Licham Lacedæmonii Agidis regis ductu cum exercitu Eleos invaserunt pugnamque intra Altin cum eis commiserunt. Finito bello, hoc in loco statuam Lichas posuit. Indicant Eleorum literæ quibus victores Olympici recensentur, non Lichæ, sed Thebano populo eam palmam decretam. (4) Non longe a Licha statua posita est Thrasybulo Æneæ filio vati, ex Iamidarum familia, qui suam Mantinensibus contra Agidem Lacedæmoniorum regem, Eudamidæ filium, operam navavit; qua de re agam pluribus, quum ad Arcadum res venero. Per Thrasybuli dexterum humerum in effigie stellio repit: prope canis jacet bipartito dissectus, nudato jecinore. (5) Vetus est et antiquitus hominibus instituta ex hœdis, agnis, vitulis aruspicina. Suem primi omnium Cyprii addidere. Cane vero ad extorum significationes nullæ omnino gentes utuntur. Peculiarem itaque credi facile potest e caninis visceribus divinationem sibi Thrasybulum instituisse. Vates, qui Iamidæ nuncupantur, ab Iamo oriundi sunt, quem Apollinis satu ortum et a patre divinandi peritiam accepisse, carmine prodidit Pindarus. (6) Prope Thrasybuli effigiem Timosthenes Eleus positus est, qui pueros in stadio vicit. Milesius deinde Antipater, Clinopatri filius, qui pueros in pugilatu perculit. Hujus Antipatri patrem Dionysii Syracusani legati ad Olympium Jovem cum muneribus missi, pecunia delinitum adduxerant ut filium victorem Syracusanum renunciari vellet. At Antipater contemptis tyranni donis, Milesium se esse et ex Ionibus primum in Olympia statuam dedicasse; elogio testatus est. (7) Fecit eam statuam Polycletus: Timosthenis effigiem elaboravit Eutychides Sicyonius, Lysippi discipulus. Hic idem Eutychides Syris quoque Orontæ accolis Fortunæ signum fecit, quod magna cum religione apud eas gentes colitur. (8) Proxime ad Timosthenis statuam in Alti Timon positus est, et cum eo Æsepus filius tener adhuc, equo insidens, qua scilicet ætate equo injuge vicit. Timon quidem de curuli certamine victor renunciatus est. Ejus et filii effigiem fecit Dædalus Sicyonius, qui etiam, victis prœlio Laconibus, tropæum Eleis in Alti erectum elaboravit. (9) Posita etiam est Samio pugili statua cum inscriptione, quæ dicatam testatur a Mycone gymnicorum magistro; eademque Samiis in athleticis certaminibus et navalibus pugnis præ ceteris Ionibus laudem summam tribuit: de pugile autem ipso nominatim nulla mentio. (10) Positus ibidem est Messenius Damiscus, qui 276annos natus duodecim palmam ex Olympicis ludis tulit. Fuit autem ea mihi res haud minus quam alia quævis admirationi, quod eadem ferme fortuna Messeniis et patriam et Olympicorum ludorum gloriam eripuerit. Neque enim postquam e Peloponneso ejecti sunt, aut ex Naupacto, aut e Sicilia, præter Leontiscum et Symmachum freti accolas, quisquam e Messeniis victor declaratus est; quum tamen Siculi hos non Messenios, sed de priscis Zanclæis fuisse contendant. (11) Sed postquam in Peloponnesum rediere, pristina etiam eos comitata est fortuna Olympica: siquidem uno post Messenen restitutam anno ludos Eleis facientibus hic ipse Damiscus pueros stadio vicit; et quinquertii post hanc ei partim Nemeæ, partim vero Isthmicæ victoriæ obtigere.

CAPUT III.

Recensio signorum athletarum Olympiæ positorum continuata — de tempore expeditionis Eleorum et Thebanorum contra Sicyonios — statua Cratini ex Ægira, illius ætatis hominum pulcherrimi — statua Œbotæ, quem pugnæ ad Platæas non interesse potuisse ex temporum ratione patet — statua Diconis Cauloniatæ et de Cauloniæ urbis fatis — statua Lysandri Lacedæmonii.

Damisco proxima est viri nescio cujus statua: nomen enim ejus non produnt. Dedicavit Ptolemæus Lagi filius; qui se Macedonem inscribendum curavit, quum Ægypti rex esset. Chæream Sicyonium pugilem puerum titulus docet adolescentulum palmam meruisse, Chæremone patre genitum: nominat item statuæ opificem Asterionem Æschyli filium. (2) Post Chæream Sophius Messenius puer et Eleus vir Stomius collocati sunt: in cursu ille pueros antevertit; Stomius vero quinquertii Olympicis ludis unam, tres Nemeis palmas tulit. Hoc amplius ei inscriptio tribuit, Eleorum equitatum duxisse et hoste fuso tropæa erexisse, hostium ducem ex provocatione occidisse. (3) Fuisse vero illum ex Sicyone et Sicyoniis imperasse Elei referunt: arma vero se cepisse contra Sicyonem adductos Thebanorum amicitia, et Bœotiorum tunc auxilia præsto sibi fuisse. Bellum igitur cum Sicyoniis ab Eleis et Thebanis gestum existimari potest post Lacedæmoniorum Leuctricam cladem. (4) Positus deinceps est Labax Euphronis filius, pugil e Lepreo Eleorum; Thrasidis præterea filius Aristodemus vir palæstrita ex ipsa Elide, cui duæ etiam Pythicæ obtigere victoriæ. Effigiem Aristodemi fecit Sicyonius Dædalus, discipulus Patroclis. (5) Hippum Eleum, pugilatu puerorum victorem, fecit Damocritus Sicyonius, qui ad quintum a se retro magistrum Atticum Critium refertur. Ptolichus enim Corcyræus ab ipso didicit Critio: is Amphionem docuit; Amphionis discipulus fuit Pison e Calaurea; a quo artem Damocritus didicit. (6) Positus etiam Cratinus ex Ægira Achaici conventus civitate, qui quum sui temporis omnium esset formosissimus, luctandi etiam 277arte longo intervallo omnibus præstitit. Is pueris in palæstra dejectis obtinuit ab Eleis, ut ludicræ exercitationis magister proximo sibi loco statueretur. Statuam ejus fecit Sicyonius Cantharus, Alexide genitus, artem ab Eutychida edoctus. (7) Eupolemi Elei imaginem Dædalus idem Sicyonius elaboravit: indicat inscriptio vicisse Eupolemum in stadio ludis Olympicis viros, et quinquertii e Pythicis coronas duas, unam e Nemeis reportasse. De Eupolemo proditus est sermo, quum curriculo Hellanodicæ tres præessent, ex iis duos palmam Eupolemo dedisse, tertium Leonti Ambraciotæ: Leontem eorum utrumque, quorum sententia inferior discesserat, apud Olympicum senatum acceptæ pecuniæ accusasse. (8) Œbotæ statuam Achæi ex Apollinis Delphici responso posuere Olympiade octogesima, cui Olympiade sexta palma de stadio est adjudicata. Qui ergo Œbotas potuit in Græcorum acie ad Platæas prœliari, quum Olympiade septuagesima quinta ad Platæas Persæ duce Mardonio fusi fuerint? Ea quidem quæ ferunt Græci necesse habui commemorare, credere vero omnia nulla me res cogit. At Œbotæ ejusdem casus alios non prætermittam, quo loco Achæorum res persequar. (9) Antiochi statuam Nicodamus fecit. Fuit Antiochus ex Lepreo oriundus. Is pancratio viros in Olympia semel, in Isthmicis et Nemeis quinquertio bis utroque certamine superavit. Neque enim Lepreatas quominus ad Isthmia accederent quicquam deterrebat, uti Eleos. Sic Hysmo Eleus, cui prope Antiochum erecta statua est, quum ad quinquertii certamen se applicuisset, Olympicis unam, Nemeis alteram palmam tulit; ab Isthmicis vero æque hic atque ceteri Elei exclusus est. (10) Huic quum puer adhuc esset fluxum in nervos descendisse ferunt, eumque hanc ob causam ad quinquertium adjecisse animum, ut scilicet isto laboribus pulso morbo sanitatem recuperaret. Atque erat ei hæc disciplina multas et illustres postea victorias paritura. Statua ejus Cleonis opus est, et priscos halteres tenet. (11) Secundum Hysmonem positus est palæstrita puer ex Heræa Arcadum civitate, Nicostratus Xenoclidæ filius. Pantias hanc statuam fecit, qui ab Aristocle Sicyonio per manus traditam artem septimo ejus discipulorum gradu accepit. (12) Dicon Callimbroti filius quinque e Pythico curriculo, tres ab Isthmico, quattuor e Nemeis; ex Olympicis unam de pueris, duas de viris palmas tulit. Atque ei quidem totidem statuæ quot victoriæ fuere erectæ sunt in Olympia. Et puer sane, Cauloniates, sicuti etiam erat, renunciatus est: at largitionibus postea corruptus Syracusanum se renunciari curavit. 278Est Caulonia in Italiam ab Achæis colonia deducta: dux ejus coloniæ fuit Typhon Ægiensis. (13) Bello autem a Pyrrho Æacidæ filio et Tarentinis contra Romanos suscepto multæ Italiæ civitates a Romanis aliæ, aliæ vero ab Epirotis ad vastitatem et solitudinem redactæ sunt. Inter eas Caulonia fuit a Campanis capta et deleta, quorum maxime auxiliis Romani nitebantur. (14) A ** Diconis statua non longe distat Xenophon Menephyli filius, ab Ægio Achivorum pancratiasta; et Ephesius Pyrilampes in longiore curriculo (δόλιχον vocant Græci) victor. Illi effigiem fecit Olympus; huic cognominis et statuarius Pyrilampes, non is Sicyone, sed Messenæ ad Ithomen natus. (15) Lysandrum Aristocriti filium Spartanum in Olympia posuerunt Samii, a quibus inscriptiones duæ positæ, quarum altera hæc est:

Hæc qui dedicarint docet. Altera ipsum Lysandrum ornat inscriptio:

(16) Ex quo quidem facile intelligas, Samios et Ionas reliquos de una fidelia (uti ipsorum verbum est) parietes duos dealbasse. Etenim quum Alcibiades Atheniensium classem instructam et ornatam circa Ioniam haberet, plerique Iones eum colebant, atque adeo Samii statuam ei æneam in Junonis erexerunt. Superatis vero navali prœlio ad Ægospotamos Atheniensibus iidem Samii Lysandro in Olympia statuam posuere. Quin et Ephesii in Dianæ templo Lysandri, Eteonici, Pharacis et alioram Spartanorum minime clari inter Græcos nominis, imagines dedicarunt. (17) Jam vero commutata rursum fortuna quum ad Cnidum et Dorium montem ab Atheniensibus Cononis ductu classe victi fuissent Lacedæmonii, eousque Ionum studia in diversa abierunt, ut Cononem ex ære, Timotheum etiam, Sami apud Junonem positos videas, itidemque Ephesi apud deam Ephesiam. Et profecto eadem quovis tempore fuit omnibus gentibus quæ Ionibus mens, ut hominum studia ad eos qui opibus ac viribus præstarent propensiora essent.

CAPUT IV.

Recensionis signorum athletarum Olympiæ positorum pars reliqua — statua Sostrati Sicyonii cognomine Acrochersitæ et Leontisci — Olympias CIV ab Eleis non notata, quia Pisæi et Arcades tunc ludos celebrarunt — puer tænia redimitus, unicum Olympiæ signum a Phidia confectum — Chilonis Patrensis signum — Aristotelis Stagiritæ — Archidami, regis Lacedæmoniorum — Ergotelis Cretensis.

Proxima est Lysandri statuæ effigies Ephesii pugilis, qui de puerorum certamine victoriam est adeptus: nomen ei fuit Alhenæus. Adsistit etiam Sostratus Sicyonius, pancratiastes; cui cognomen fuit Acrochersites, quod adversariorum summas manus fam fortiter apprehendebat, ut non 279prius eos dimitteret quam elisis digitis dolore confectos intelligeret. (2) Duodecim ei partim Nemeorum, partim vero Isthmiorum palmæ datæ sunt; Pythicæ duæ, Olympicæ tres. Quartam vero supra centesimam Olympiadem, qua Sostratus primum vicit, non conscribunt in suis commentariis Elei: pro illis enim ejus Olympiadis ludos ordinarunt Pisæi et Arcades. (3) Prope Sostratum positus est palæstrita Siciliensis Leontiscus, e Messana quæ ad fretum est. Coronam is ab Amphictyonibus et bis ab Eleis accepit. Et in lucta quidem Leontiscus haud alio more quam Sostratus in pancratio adversarios perculisse fertur: neque enim colluctantes sternendi callidum fuisse, sed victoriam digitis collidendis extorsisse. (4) Statuam ei fecit Pythagoras Rheginus, fingendi peritia si quis alius sollers. Didicisse eum artem ferunt a Clearcho Rhegino, Euchiri discipulo: Euchirum autem esse Corinthium, et præceptoribus usum Syadra (?) et Charta Spartanis. (5) Puer tænia caput redimitus, Phidiæ causa et eximiæ ejus in fingendis statuis sollertiæ nobis non fuit prætermittendus, quod scilicet alioqui neminem novimus cujus effigiem expresserit Phidias. Satyrus Eleus Lysianacte patre genitus, ex Iamidarum gente, e Nemea quinque de pugilatu, duas e Pythicis ludis et ex Olympicis totidem palmas tulit. Ejus fecit statuam Atheniensis Silanion. At Polycles et ipse Attici nominis fictor, Stadiei Atheniensis discipulus, Amyntam fecit pancratiasten, puerum ex Epheso, Hellanici filium. (6) Chilon Achæus Patrensis Olympicis duabus de lucta virorum, Delphica una, quattuor Isthmicis, tribus Nemiacis nobilitatus est coronis. Sepulcrum ei publica impensa Achæi erexere. Et prœlians quidem mortem oppetiit. Testata res his versibus epigrammatis Olympi:

(7) Hæc quidem inscriptio est. Quodsi quo bello ceciderit ex ætate Lysippi, qui statuam ejus fecit, conjectandum est, vel ad Chæroneam in acie stetit cum Achæis omnibus, vel pro virilis animi ardore solus e cunctis Achæis prœlio ei interfuit quod ad Lamiam in Thessalia cum Antipatri et Macedonum exercitu commissum est. (8) Post Chilonem duæ deinceps statuæ erectæ: Molpioni una, quem ab Eleis coronam cepisse testatur inscriptio. Alterius nullus est titulus; sed eam Aristotelis esse memorant Stagiritæ e Thracia, sive discipulus ei sive miles quispiam gratia apud Antipatrum florenti et ante apud Alexandrum honorem 280hunc habuerit. (9) Sodamas ex Asso in Troade ad Idam montem sita Æolensium ex eo tractu primus in Olympico stadio vicit pueros. Prope Sodaman Archidamo Lacedæmoniûm regi, Agesilai filio, statua posita est. Ante hunc Archidamum nulli cuiquam regum extra fines statuam a Lacedæmoniis erectam comperi. Archidamo vero et ob alia merita et mortis causa, ut mea fert sententia, statuam in Olympia dedicandam censuerunt, quod et inter Barbaros occubuit et unus ex omnibus Spartanorum regibus sepulturæ honore caruit: (10) quod ipsum plenius a me in commentario de rebus Laconicis expositum est. Euanthi Cyziceno pugili palma una evenit Olympica in virorum certamine; in puerorum Nemiaca et Isthmica. Juxta Euanthem vir est equorum studiosus currusque et puella currum conscendens. Lampus viro nomen: patria ei Macedoniæ civitatum recentissima, cui a Philippo Amyntæ filio nomen. (11) Cynisco e Mantinea puero pugili statuam Polycletus fecit. Ergoteles autem Philanoris filius, qui duas longioris curriculi in Olympia, totidem in Pythicis, Isthmicis et Nemeis palmas est adeptus, non Himeræus fuisse primitus, quod inscriptio indicat; sed Cretensis e Gnosso fertur: unde per seditionem pulsus, ab Himeræis, ad quos profugerat, est in civitatem receptus, et aliis item honoribus affectus: quare merito sese ut Himeræum in ludis renunciandum curaturus erat.

CAPUT V.

Signum Pulydamantis, qui statura corporis omnes superavit, heroibus exceptis — de Scotussæ, Pulydamantis patriæ, fatis — Pulydamantis alia, præter victoriam Olympicam, fortiter facta narrantur — de Pulydamantis interitu.

Jam vero qui e celsa pila eminet, quem Lysippus fecit, is omnium hominum, heroibus et si qua fuit alia hominum ante heroas natio exceptis, omnium certe ætatis nostræ hominum statura corporis maximus fuit, Pulydamas Niciæ filius, (2) cujus patria Scotussa hodieque deserta est. Alesander enim Pheræorum tyrannus, dum induciarum fœdera durabant, de improviso urbem cepit; ac de Scotussæis eos qui in theatrum confluxerant (forte enim eis tunc indicta erat concio) peltatorum et sagittariorum manu undique circumseptos ad unum omnes jaculis confodit; puberes etiam quotquot essent trucidandos curavit; feminas et pueros sub corona vendidit; de pretio mercenario militi stipendium dedit. (3) Oppressit exitium hoc Scotussæos Phrasiclide archontis magistratum Athenis gerente, alterius et centesimæ Olympiadis, qua secundum palmam Damon Thurius tulit, anno secundo. Neque diu steterunt quæ perniciem illam effugerant Scotussæorum reliquiæ, sed quum sua Græcos universos fortuna altera jam clade fractos Macedonum armis perculisset, Scotussæi quoque ad extremam imbecillitatem redacti, urbem 281suam deseruerunt. (4) Fuerunt et alii quidem maxime illustres de pancratio victoriis; verum ad Pulydamantis titulos peculiaris quædam accessit fortitudinis gloria. Montana Thraciæ regio, qui intra Nestum est, qui fluvius Abderitarum fines perlabitur, et alias belluas, et leones alit. Tam vero multi illic gignuntur, ut in Xerxis camelos, qui commeatus convectabant, impetu facto magnam eorum stragem olim fecerint. (5) Errant hi non raro usque per subjacentem Olympo monti agrum: ejus enim montis latus alterum in Macedoniam, in Thessaliam alterum et ad Peneum amnem conversum est. In hoc ipso monte Pulydamas prorsus inermis ingentem et præferocem leonem confecit, quum in hoc se periculum Herculis incensus æmulatione demisisset. Illum enim ad Nemeam leonem stravisse fama vulgavit. (6) Alterum præterea memoriæ proditum est fortitudinis ejus viri miraculum: apprehensum e grege medio maximum et ferocissimum taurum posteriorum pedum alterius ungulis, subsultantem et contranitentem tam obnixe detinuit, ut vix et relictis quidem ungulis effugere potuerit. Aiunt eundem Pulydamantem incitante equos auriga, altera tantum manu retactos a tergo currus sistere solitum. (7) Hac fama impulsus Darius, Artaxerxis ex pellice filius, is qui multitudinis Persarum studiis adjutus Sogdium legitimum Artaxerxis filium regno expulit et loco ejus imperium obtinuit, magnis per legatos donis et promissis invitatum Pulydamantem, de cujus factis inaudiverat, Susa ad se evocavit. Quo quum venisse unus ex provocatione tres de cohorte regia, qui Immortales vocabantur, catervatim se solum oppugnantes occidit. Quæ commemoravi facinora partim in statuæ basi spectantur Olympiæ, partim vero inscriptione testante cognoscuntur. (8) At enim Pulydamanti quoque virium suarum fiducia, quam exitio multis esse solere Homerus carminibus vaticinatus est, perniciem erat allatura. Nam quum per ætatem speluncam intrasset cum aliquot sodalibus accubiturus, fors iniqua ita tulit, ut superior speluncæ pars late fatisceret, manifesto statim collapsuræ neque duraturæ diutius. Ibi Pulydamas, ceteris imminentis periculi metu delapsis, quasi unus tantam labem sustinere posset, manere decrevit et sublatis manibus montem fulcire conatus ruinæ mole oppressus est.

Pergit recensio signorum athletarum Olympiæ positorum — de Euthymo pugili — Herois dæmonis cultu Temesæ instituto, eoque ab Euthymo superato — pictura huc pertinente.

Prope Pulydamantem statuæ erectæ athletis tribus, Arcadibus duobus et Attico uni. Ex iis Mantinensem Protolaum, Dialcis filium, qui pueros in pugilatu vicit, Rheginus Pythagoras fecit: Narycidam, Damareti filium, palæstritam e Phigalia, Sicyonius Dædalus, Callian denique Atheniensem pancratiasten Micon pictor, et ipse Atheniensis. At Mænalium pancratiasten Androsthenem Lochæi filium, qui duas tulit viriles palmas, Mænalius item Nicodamus fecit. (2) Post hos Eucles statuæ honorem habet, Callianactis filius Rhodius, e domo Diagoridarum, quippe qui e Diagoræ filia genitus est. Olympicam hic coronam cepit de virorum pugilatu: Naucydes opifex fuit. Palæstritam vero puerum Thebanum Agenorem Polycletus Argivus elaboravit, non is qui Junonis signum fecit, sed omnino alius, qui Naucydæ discipulus fuit. Huic Agenori Phocensium commune statuam posuit, quod Theopompus Agenoris pater Phocicæ gentis publicus apud Thebanos esset hospes. (3) Nicodamus e Mænalo fictor, cujus jam mentionem feci, Damoxenidam pugilem Mænalium finxit. Est ibidem Lastratidæ Elei pueri imago, qui de lucta coronam cepit: de pueris et impuberibus alteram in Nemeis ludis victoriam idem reportavit. Paraballonti, Lastratidæ hujus patri, de curriculo iterato palma decreta est. Reliquit idem etiam posteris honoris studium, victorum Olympicorum nominibus in Olympico gymnasio perscriptis. Hactenus de his. (4) Non præterierim autem quæ de Euthymi pugilis victoriis deque reliqua ejus gloria memoriæ prodita sunt. Patria ei fuit Locri in Italia ad Zephyrium promontorium, pater Astycles: etsi cives eum sui non hujus, sed Cæcinæ amnis satu genitum memorant. Fluvius hic Locrensem agrum a Rhegino dividens cicadarum miraculo est memorabilis. Nam quæ in Locride sunt citra Cæcinam, æque atque aliæ omnes argutæ sunt: at in Rheginorum finibus trans Cæcinam nulla est omnino cicada vocalis. Hujus itaque amnis Euthymus filius fuisse dicitur. (5) Is quum ex Olympia de pugilatu palmam tulisset quarta et septuagesima Olympiade, haudquaquam pari eventu ea quæ insecuta est Olympiade certaturus erat. Theagenes enim Thasius unis ludis pugilatus et pancratii palmam appetens Euthymum quidem pugilatu vicit; oleaginam vero de pancratio accipere non potuit ut qui pugna adversus Euthymum jam ante confectus esset. (6) Eam ob rem Theagenes Hellanodicarum 283sententia talentum unum Jovi, sacram multam; alterum item talentum Euthymo noxæ illatæ nomine dependere jussus est, qui hoc pugilatus certamen adversus Euthymum suscepisse videretur non alia de causa quam ut contumelia eum afficeret. Itaque damnatus est ad pecunias privatim ipsi Euthymo exsolvendas. Et in Olympiade quidem sexta supra septuagesimam Jovi Theagenes quod erat imperatum argenti exsolvit; Euthymum vero ut remuneraretur, ad pugilatus certamen non descendit. Illa itaque et altera deinceps Olympiade Euthymo pugilatus corona decreta. Statua ejus Pythagoræ opus fuit, cum primis, quæ spectetur, dignissima. (7) In Italiam is quum transmisisset, pugnam cum Heroe commisit: de quo, quæ sunt memoriæ prodita, sic propemodum se habent. Ulixem aiunt errantem everso jam Ilio tempestatibus huc illuc et ad alias Italiæ ac Siciliæ urbes et Temesam etiam appulsum: ibi de navalibus sociis ejus unum virgine per vinum violata ab oppidanis contumeliam vindicantibus lapidibus obrutum: Ulixem quidem nulla cædem ulciscendi inita ratione inde profectum: (8) perempti vero socii manes finem nullum sæviendi in cujuslibet ætatis homines fecisse Temesæ, priusquam cogitantes Italiam relinquere Temesenses, Pythici Apollinis responso Temesæ manere et Heroem placare jussi sunt, et consecrato ei solo templum excitare: devovere ei præterea quotannis virginem unam, quæ ipsis formosissima visa esset. (9) Quod quum illi ex oraculo facere pergerent, nihil omnino gravius ab eo dæmone passi sunt. Forte vero quum venisset Euthymus Temesam eo ipso tempore quo solenne numini sacrum fiebat, re tota cognita se intromitti illum aiunt in templum postulasse. Ibi virginem conspicatum primo misericordia commotum, deinde etiam amore incensum; ac puellam quidem, si ab eo servata esset, se in ejus manum conventuram fidem dedisse. Armis igitur captis Euthymus congressum dæmonis exspectavit: (10) atque eum vicit. Jam Heros finibus ejectus, ex hominum conspectu cessit in mare se demergens, Euthymo autem, civitate universa a dæmonis calamitate liberata, maxime illustres celebratæ sunt nuptiæ. De eodem vero Euthymo et illud accepimus: longissimam eum ætatem vivendo implesse, et mortem effugisse quidem, sed alio quodam modo hominem esse desiisse. Habitari hac etiamnum ætate Temesam ex nautici negotiatoris oratione cognovi. (11) Hæc ego auditu percepi: sed memini etiam me in hanc incidere picturam, quæ ex vetusto exemplari accurata imitatione fuerat descripta: adolescentulus Sybaris, Calabrus fluvius, Lyca fons, sacellum insuper et Temesa urbs fuere; in iis dæmon quem ejecit Euthymus: colore fuit is vehementer atro, omnique cetera specie maxime 284formidabilis; amictus lupi pellis erat: Lycan nomine literæ in ea pictura prodebant. Sed hæc hactenus.

CAPUT VII.

Statua Diagoræ et Diagoridarum — de Dorieo ejusque morte — porro recensentur athletarum signa Olympiæ posita.

Post Euthymi statuam suæ sunt positæ Pytharcho Mantinensi stadii decursori, et Charmidi Eleo pugili, pueriles utrisque palmas adeptis. Hos ubi spectaveris, in conspectu erunt Rhodii athletæ, Diagoras et ejus omnis proles perpetua serie et habitu quem dicam collocati. Primus eorum est Acusilaus de virili pugilatu accepta corona. Succedit Dorieus natu minimus, cui de pancratio Olympiadibus continuis tribus victoria adjudicata est. Sed ante Dorieum Damagetus quoque pancratii competitores vicerat. (2) Atque hi quidem fratres fuere, Diagoræ filii. Postremus est ipse Diagoras: virilem is pugilum palmam meruit. Ejus Diagoræ statuam elaboravit Callicles Megarensis, Theocosmi filius ejus, qui Megaris signum Jovis fecit. Diagoræ etiam e filiabus nepotes Olympicas coronas de pugilatu meruere; virilem Eucles, e Callianacte et Callipatira Diagoræ filia genitus: puerilem Pisirrhodus, quem mater ipsa in gymnici magistri modum ornata, ad ludos Olympicos deduxit. (3) Positus hic idem Pisirrhodus in Alti proxime ad avi materni statuam. Diagoram ipsum tradunt Acusilaum et Damagetum filios in Olympiam deduxisse; quem victores jam declarati juvenes per mediam multitudinem, quæ ad solennes istos ludos maxima frequentia convenerat, humeris exportarunt, conjicientibus in eum flores Græcis et liberûm causa beatum prædicantibus. Duxit maternum genus Diogoras a Messene, atque adeo ab ipsius Aristomenis filia. (4) Ejus filius Dorieus præter Olympicas palmas, octo victoriis Isthmicas, una pauciores e Nemeis abstulit. Pythicam etiam intacto pulvere coronam cepisse dicitur. Hic et Pisirrhodus præconis voce renunciati sunt Thurii, quod illi, Rhodo a factione pulsi, Thurios in Italiam commigraverant. Verum Dorieus aliquo post tempore Rhodum postliminio reversus unus omnium apertissime Lacedæmoniorum studia est professus: quocirca et propriis triremibus navali bello cum Atheniensibus pugnavit; et quum per Atticas triremes victus et captivus Athenas pertractus esset, (5) Athenienses, qui ante vehemente ira impulsi extrema omnia illi fuerant comminati, simulatque in concionem captivi habitu productum conspexerunt tantum virum cujusque nomen tam insigni gloria esset auctum, conversa ad mansuetudinem sententia, incolumem et impunitum dimiserunt, quum tamen multas haberent justi in eum odii causas. (6) Quæ ad Doriei hujus vitæ exitum pertinent, perscripta sunt ab Androtione in rerum Atticarum commentariis. Quum ad Caunum, inquit, esset regia classis ejusque classis dux Conon populo Rhodiorum 285persuasisset, ut desertis Lacedæmoniis in regis et Atheniensium societatem transiret, Dorieum peregrinantem circa Peloponnesi regiones comprehensum, ad Spartam in vinculis deductum ibique a Lacedæmoniis majestatis damnatum noxam capitali supplicio luisse. (7) Quodsi vera omnino exposuit Androtion, videtur mihi voluisse ejusdem temeritatis Lacedæmonios arguere, cujus crimine se obligarunt Athenienses, quum Thrasyllum et collegas, qui ad Arginusas classe pugnaverant, inconsiderate capitis damnarunt. Ac Diagoras quidem et ejus posteritas ad hoc gloriæ fastigium pervenerunt. (8) Tulit etiam Alcænetus Lepreates, Theanti filius, cum suis liberis Olympicas palmas: ipse quidem virilem e cæstuum certamine, quum ante etiam puerilem cepisset: Hellanicus et Theantus ejus filii victores de puerili pugilatu renunciati sunt; ille nona et octogesima Olympiade, Theantus proxima posteriore: et horum spectantur omnium in Olympia statuæ. (9) Succedunt Alcæneti filiis Gnatho Dipæensis ex Mænaliorum finibus, et Lycinus Eleus: horum etiam uterque victor puerili pugilatu ex Olympia discessit. Gnathonem quidem valde puerum palma potitum inscriptio testatur. Hunc effinxit Megarensis Callicles. (10) Adsistit Stymphalius Dromeus (i. e. Cursor) congruenti sane cum exercitatione nomine. De longiore enim curriculo Olympicas duas, totidem Pythicas, Isthmicas tres, quinque Nemiacas meruit. Primum carnibus vesci in animum induxisse ferunt, quum athletæ ante ipsum caseo e fiscellis alerentur. Hunc Pythagoras, loco ei proximum Pythoclem quinquertionem Eleum, Polycletus expressit.

CAPUT VIII.

Athletarum signa Olympiæ posita porro enumerantur — de Damarchi mutatione in lupum narratio — de Timanthe ejusque vitæ exitu — Timasithei rebus gestis et morte.

Socratis vero Pellenensis, a quo pueri cursu superati, et Amertæ Elei, qui pueros item in Olympica palæstra prostravit, idemque Pythicis ludis viros certamen ingressos, deinceps positas imagines videas. Superiorem qui fecerit, non traditur: Amertæ effigiem fecit Phradmon Argivus. Euanoridas Eleus puerilis luctæ victoriam Olympiæ ac Nemeæ adeptus. Idem quum Hellanodica factus est, ipse etiam eorum, qui ludis Olympicis vicerant, nomina conscripsit. (2) De pugile vero Parrhasio ex Arcadia, cui nomen Damarcho, quæ memoriæ prodita sunt, præter Olympicam victoriam, fabulatorum hominum figmenta esse arbitror, quod scilicet in Jovis Lycæi sacris in lupum conversus decimo rursus anno pristinam recepisset hominis 286figuram: quod certe commentum ex Arcadum ipsorum sermone neutiquam ortum videri potest. Ejus enim rei nulla est in statuæ Olympicæ inscriptione mentio. Ea sic se habet:

Hactenus versus illi loquuntur. (3) At Eubotas Cyrenæus, quum ei Libycum oraculum victoriam e curriculo prædixisset, statuam ante ipse faciundam sibi curavit, eamque quo die palmam est adeptus eodem etiam dedicavit. Vicisse eundem curuli quoque certamine ea ipsa Olympiade memorant: quam tamen, quod ludis Arcades præfuerint, Elei pro adulterina habent. (4) Cleonæo Timanthi, qui virilem coronam pancratii accepit, Myron Atheniensis; Baucidi vero Trœzenio, qui luctatores vicit, Naucydes statuam fecere. Huic Timanthi vitæ exitum in hunc modum contigisse tradunt: abjunxerat se ætatis causa ab athletarum certaminibus; attamen quo vires pristinas exercitationibus tueretur, magnum quotidie arcum intendebat. Verum quum peregre profectus exercitationem illam intendendi arcus intermisisset, eam reversus domum voluit repetere. Sed enim quum non amplius valeret, rogo exstructo vivum se in ignem conjecit. Hoc vero et similia qui fecerit aut in posterum sit facturus, mea profecto sententia, insaniæ potius affinis videri possit, quam laudem fortitudinis assequatur. (5) Post Baucidis imagines sunt athletarum ex Arcadia: Euthymenes primum e Mænalo, palma accepta de virili palæstra, quum prius etiam de puerili unam cepisset: ex Pellana deinde Azan Philippus de pugilatu inter pueros victor: tum Critodamus e Clitore, et ipse e cæstuum puerili ludicro victor renunciatus. Horum imagines fecerunt, Euthymenis pueri Alypus, Damocriti Cleon, Philippi Azanis Myron. De Promacho Pelleneo Dryonis filio pancratiaste tunc erit agendi locus, quum ad Achæorum res gestas deducta fuerit oratio. (6) Non longe a Promacho, Timasitheo Delpho statua posita est, Ageladæ Argivi opus. Duas hic Olympicas de pancratio, tres Pythicas palmas abstulit. Ejusdem fuit et belli gloria insignis, ob audaciam nec minorem felicitatem: extremi tamen prœlii fatalis ei fuit conatus. (7) Quum enim Isagoras Atheniensis ipsam Athenarum arcem dominandi cupiditate incitatus occupasset, particeps fuit ejus facinoris Timasitheus. Quare iis oppressis, qui se in arcem concluserant, capitis damnatus Atheniensibus injuriæ pœnas dedit.

Theogneti aliorumque signa — de Gelone ejusque curru Olympiæ posito — Cleomede et iis quæ ei acciderunt.

Theognetus vero Ægineta e lucta puerorum palmam est adeptus: ejus fecit statuam Ptolichus Ægineta. Magister quidem Ptolicho fuit pater Synnoon; illi Aristocles Sicyonius, Canachi frater, neque multo eo inferior gloria. Cujus autem rei causa sativæ pinus et punicæ mali fructum Theognetus præferat, equidem non valui conjicere: ipsi fortasse Æginetæ hac de re habent patriis aliquid historiis proditum. (2) At secundum ejus hominis statuam quem Elei idcirco non fuisse in victorum numerum relatum tradunt: quod de bigis equarum calpe dictis victor fuerit renunciatus, post illius effigiem luctatori Mænalio Xenocli statuam posuere. Pueros hic in lucta perculit. Adstat Alcetus Alcinoi filius Arcas, et ipse e Clitore, qui pueros in pugilatu superavit. Et hujus quidem statuam Cleon fecit, Xenoclis Polycletus. (3) Proximus loco est Aristeus Argivus: e longiore is curriculo palmam tulit: pater vero ejus Chimon in lucta vicit. Modico eorum statuæ distant intervallo: illam fecit Pantias Chius, qui artem a patre Sostrato didicit: Chimonis duæ, de nobilissimis (meo judicio) sunt Naucydæ operibus, quum scilicet ea quæ in Olympia est, tum quæ Argis Romam in Pacis templum est deportata. A Chimone in lucta stratum Taurosthenem Æginetam memorant: ipsum Taurosthenem insequenti Olympiade omnes dejecisse, qui in luctæ certamen descenderant. Eodem quo coronatus est die spectrum Taurostheni persimile Æginæ victoriam ejus nunciasse dicitur. (4) Jam Phillen Eleum, qui pueros in lucta vicit, Cratinus Spartanus finxit. Quod vero ad Gelonis currum attinet, mea opinio paululum dissidet ab iis quæ alii ante me de eo prodidere. Aiunt enim currum illum Gelonis Siciliæ tyranni donum fuisse. Testatur quidem inscriptio, Gelonem Dinomenis filium Geloum dedicasse. Et vicit hic Gelon, de quo nunc sermo est, Olympiade tertia supra septuagesimam. (5) Verum Gelon tyrannus Syracusis rerum potitus est Olympiadis septuagesimæ secundæ anno secundo; quo anno archon fuit apud Athenienses Hybrilides; e stadio autem victor ea Olympiade discessit Tisicrates Crotoniata. Manifestum ergo est, Gelonem se Syracusanum renunciandum, non Geloum fuisse curaturum. Credi igitur facile potest, privatum hominem hunc Gelonem fuisse, cujus pater tyranni patri, ipse tyranno cognominis fuerit. Glaucias quidem Ægineta et currum et statuam Gelonis fecit. (6) Superiore Olympiade Cleomedem Astypalæensem memoriæ proditum in pugilatu Iccum Epidaurium interemisse: eo crimine erepta palma damnatum ab Hellanodicis, animi ægritudine mentis impotem factum: inde Astypalæam reversum quum in ludum literarium introisset, in quo pueri erant ferme sexaginta, columnam, qua 288tectum fulciebatur, convellisse. (7) Quare oppressis ruina pueris, quum cives ipsum eum lapidibus insectarentur confugisse in Minervæ; moxque se in arcam, quæ in templo erat, conclusisse. Ejus arcæ operculum Astypalæenses quum diu conati tollere non potuissent, postremo arcam effregisse: aperta, Cleomedem neque vivam neque mortuum visunt. Missis igitur Delphos de rei miraculo consultoribus, (8) his versibus responsum a Pythia redditum:

Et Cleomedi ab eo tempore Astypalæenses tanquam heroi honores habent. (9) Prope Gelonis currum Philonis erecta statua est, Æginetæ Glauciæ opus. In hunc Philonem elegos fecit egregie scitos Simonides Leoprepis filius:

Stat ibidem Mantinensis Agametor pueris pugilatu victis.

CAPUT X.

Glauci Carystii statua et de eo narratio — porro athletarum signa recensentur.

Præter eos quos jam percensuimus videas et Glaucum Carystium, quem ex Anthedone Bœotiorum genus deducere a Glauco marino deo memorant. Pater huic fuit Carystius Demylus. In agro vero colendo a puero versatum tradunt: quumque forte refixum vomerem, manu pro malleo usus, restituisset in pristinum aratri locum, (2) Demylus quum id facientem animadvertisset, puerum in Olympicum pugilatum deduxit. Ubi quum Glaucus ab adversariis male mulcaretur, quippe qui prorsus erat artis ejus imperitus, quumque congressus eum eo, cui extrema obtigerat sors certaminis, vulneribus jam prope confectus succumbere crederetur, inclamasse dicitur pater, «Illam fili ab aratro» (i. e. manum in aratro spectatam ei impinge): ea itaque voce puerum excitatum acriore plaga adversario perculso mox victorem judicatum. (3) Coronas idem cepisse dicitur Pythiorum duas, octonas Nemeorum et Isthmiorum. Glauco filius statuam posuit: opifex fuit Glaucias Ægineta. Umbratilis pugnæ habitum præ se fert, quod omnium suæ ætatis manus ad certam gesticulationis legem movendi dexterrimus erat Glaucus. Quum decessisset, a Carystiis in ea insula sepultum tradunt, quæ ætate etiam nostra Glauci dicitur. (4) Damareto Heræensi, Damareti filio et nepoti, binæ Olympiorum victoriæ obtigerunt: ipsi quidem Damareto quinta supra sexagesimam Olympiade, qua primum inductus est armaturæ gravis cursus: et ea item quæ consecuta est. Statua ejus clypeum more nostri 289temporis militum præ se tenet: galea caput, crura ocreis armata sunt. Eum in cursu ludicri morem posteris deinde temporibus Elei et reliqui item Græci sustulerunt. Theopompus deinde Damareti filius, et hujus item filius patri cognominis de quinquertio palmas adepti sunt. Minori Theopompo de lucta etiam victoria obtigit. (5) Luctatoris hujus a quo facta fuerit statua nescimus: patris vero et avi statuas Eutelidæ et Chrysothemidis Argivorum opera esse testatur inscriptio. A quibus vero illi didicerint non docet. Inscriptionis ejus versus hi sunt:

Iccus Nicolaidæ filius, Tarentinus, Olympicam coronam de quinquertio cepit; ac deinde insequentibus temporibus athletarum fuit magister ætatis suæ præstantissimus. (6) Post Iccum Pantarces Eleus victis in lucta pueris erectus est. Fuit hic Phidiæ in deliciis. Proximo loco Cleosthenis viri Epidamnii currus, Ageladæ opus. A tergo positus est Jovis quem Græci ex manubiis Platæensis pugnæ dedicarunt. Vicit Cleosthenes Olympiade sexagesima sexta. Neque vero suam unius, sed equorum etiam et aurigæ simulacra posuit. (7) Inscripta sunt etiam equorum nomina, Phœnix et Corax: et qui eodem sunt juncti jugo ad dexteram Cnacias, ad lævam Samus. Elegi ad currum adscripti sunt hi:

(8) Et omnium quidem Græcorum, qui equorum alendi studio clari fuere, primus hic Cleosthenes statuam Olympiæ posuit. Sunt certe et Miltiadis Atheniensis et Spartani Euagoræ similia dona: verum hujus currus modo est, nec insistit in curru Euagoras. Jam quæ ac qualia Olympiæ dona Miltiades curaverit statuenda, alio instituti operis loco exponetur. Agrum Epidamnii nostra ætate tenent, quem jam ante ab initio: oppidum non idem, quod priscis temporibus, sed quod a vetere urbe non longe abest et a conditore Dyrrhachium appellatur. (9) Sequuntur Lycinus Heræensis, Epicradius Mantinensis, Tellon Oresthasius, et Eleus Agiadas, qui victores de puerilibus ludicris coronas cepere, Lycinus quidem e cursu, reliqui quos dixi de pugilatu. Epicradium fecit Ptolichus Ægineta, Agiadan Serambus et ipse Ægineta, Lycini statua Cleonis est opus. Tellonem quis fecerit non est memoriæ proditum.

CAPUT XI.

Signa regum Macedoniæ, Philippi, Alexandri, etc. — de Theagene varia narrantur — Theagenis signa in multis Græciæ locis posita et culta.

Proxime sunt ab Eleis Philippo Amyntæ, et Alexandro ejus filio, statuæ dedicatæ, cumque his Seleuco et Antigono. 290Equestres reliquorum, Antigoni pedestris est. (2) Ab his regibus non longe abest Timosthenis filius Theagenes Thasius; etsi Thasii Timosthenis filium Theagenem negant fuisse: nam quum sacrificulus Herculis, qui Thasi colitur, Timosthenes esset, cum matre Theagenis spectrum Herculis Timostheni simile congressum aiunt: puerum inde natum: hunc quum annum jam ferme nonum ageret, dum e ludo domum rediret, dei (incertum cujus) æneum signum, quod in foro fuerat erectum, conspicatum et ejus simulacri pulchritudine allectum, e sede sua avulsum et alteri humero impositum domum suam deportasse. (3) Incitata vero ob id factum in eum multitudine virum quendam summa inter cives existimatione, magno jam natu, sententia sua puerum minime occidendum censuisse: imperasse tantum ut signum domo in forum reportaret. Id quum ille fecisset, ejus robur longe lateque per totam Græciam hominum sermone celebrari cœptum. (4) Et facinora quidem Theagenis hujus maxime illustria, quæ ad Olympicos ludos pertinuere, ante exposuimus: quo loco etiam commemoravimus, Euthymum pugilem ut perculerit et quæ multa ei ab Eleis fuerit imposita. Ac tunc quidem palmam de pancratio primus omnium quos novimus sine pulvere tulisse dicitur Dromeus, patria Mantinensis: ea deinde, quæ consecuta est, Olympiade eodem pancratii certamine Theagenes ipse vicit. (5) Adeptus idem est de pugilatu Pythicas coronas tres; Nemiacas novem, Isthmicas decem, de mixtis pugilatus et pancratii certaminibus. Phthiæ vero in Thessalis, omisso pugilatus aut pancratii studio, ut in cursu etiam ad nominis celebritatem apud Græcos perveniret, operam dedit. Quare et in longiore curriculo palmæ competitores vicit: et cum Achille fuit ei (mea sententia) æmulatio, quod in patria heroum omnium pernicissimi victorem se cursus declarari concupierit. Fuerunt numero coronæ ejus cunctæ mille et quadringentæ. (6) Quum e vita jam decessisset Theagenes, ex ejus inimicorum numero quidam ad ejus statuam nocte qualibet accedens eam flagris cædebat, non aliter quam si in eo ære ipsum viventem ulcisceretur. Quum autem eum statua subito casu oppressisset, mortui hominis filii statuam de cæde postularunt: estque ea, de Thasiorum sententia, in mare abjecta, Draconis scilicet lege qui anima etiam carentia urbe agroque exterminanda, quum Atheniensibus leges de cæde scriberet, sanxit, si quid forte eorum corruens hominem peremisset. (7) At enim quum per aliquot deinceps annos frugem fere nullam terra Thasiis redderet, qui sciscitatum Delphos missi fuerant, hoc a deo responsum tulere: exules revocandos. Neque tamen exulibus revocatis finem sterilitatis reperere. Quare quum Delphos redissent questi, se quidem dicto audientes fuisse, non esse vero deorum iram ulla ex parte placatam, (8) respondit rursus Pythia:

Ibi quum ea cogitatio sollicitos haberet quanam arte statuam Theagenis recuperarent, piscatores aiunt in altum provectos piscatum, rete comprehensam effigiem Theagenis in litus exposuisse. Ea quum in suum locum reposita fuisset, a Thasiis divinis celebratur honoribus. (9) Multis vero etiam aliis in locis, tum Græcorum, tum barbarorum, Theageni posita simulacra comperi, et divinos ei honores ab indigenis haberi, existimantibus ægris et quopiam affectis morbo salutare ejus numen esse. Statua Theageni in Alti posita Æginetæ Glauciæ opus est.

CAPUT XII.

Dinomenis, Hieronis filii, donaria Olympiæ — de Hierone, Hieroclis filio, et Dinomene — Arei, Lacedæmoniorum regis, et Arati aliorumque donariis et signis.

Proxime est æreus currus in quem vir ascendit. Currui adstant utrinque singuli equi desultorii, quibus pueri insident. Sunt autem monumenta de Olympicis victoriis Hieronis Dinomenis filii, qui fratri Geloni in Syracusanorum tyrannide successit. At dona ista non sunt ab Hierone missa, sed votum deo persolvit Dinomenes Hieronis filius. Currus Onatæ Æginetæ, Calamidis qui utrinque stant equi et insidentes illis pueri opera sunt. (2) Prope ad Hieronis currum vir est eodem quo Dinomenis filius nomine, et ipse Syracusarum tyrannus, Hieron Hieroclis filius. Is post Agathoclis, qui prius tyrannidem occuparat, mortem, novus est Syracusanis tyrannus exortus, dominatu potitus centesimæ vicesimæ sextæ Olympiadis anno secundo: ea vero Olympiade victor e stadio discessit Idæus patria Cyrenæus. (3) Fuit huic Hieroni cum Pyrrho Æacidæ (immo Alexandri) filio hospitium prius, deinde et affinitas, quod Pyrrhi filia Nereis nupserat Geloni ejus filio. Et idem sane Hieron, quum bellum Punicum ab Romanis de Sicilia gereretur et ejus insulæ pars major in Carthaginiensium officio esset, primum ad illorum se studia adjunxit: mox quum Romanorum copias majores et firmiorem esse amicitiam intelligeret, ad eos descivit. (4) Hunc (immo Hieronynum) Dinomenes, Syracusanus et tyrannidi infensissimus, de medio sustulit. Neque multo post idem Hippocratem Epicydæ fratrem, qui quum paulo ante ab Herbesso Syracusas venisset, multitudinem seditiosis fuerat vocibus sollicitare aggressus, stricto telo est adortus: verum quum præsenti se ille animo tueretur, Dinomenes satellitum impetu oppressus occubuit. Hieronis statuas equestrem unam, alteram vero pedestrem, Olympiæ dedicarunt Hieronis ipsius filii: opera fuere Miconis Syracusani Nicerati filii. (5) Post Hieronis, Arei Acrotati filii, Lacedæmoniorum regis, et Arati Cliniæ filii erectæ sunt statuæ. 292Est alia quoque Arei statua equo insidentis: sed illam Elei dedicarant, Aratum Corinthii. Arei sane et Arati mentio non est in superioribus commentariis prætermissa. Renunciatus est Aratus de curuli certamine Olympiæ victor. (6) Timoni Æsepi filio, homini Eleo, a quo ad Olympicum ludicrum missi equi sunt, ** hic æneus est currus: in eum virgo, Victoria quantum conjicio, ascendit. Callonem deinde Harmodii filium, et Moschionis Hippomachum, Eleos patria, qui cæstu pueros vicere, ibi positos videas. Illum Daippus finxit: Hippomachi opifex ignoratur. Is adversarios tres dicitur perculisse, neque plaga, neque vulnere in ulla corporis parte accepto. (7) Erecti ibidem sunt, Theochrestus Cyrenæus, qui equos Libyum more aluit, et avus paternus ei cognominis: tulere uterque Olympicas de equorum ludicro palmas. Isthmicam præterea Theochresti patrem coronam cepisse indicat currus inscriptio. (8) Agesarchi Hæmostrati (?) filii Tritæensis de virili in Olympia pugilatu, in Isthmo etiam, Pythone et Nemea victorias elegi testantur: quibus quum Arcades Tritæenses appellantur, esse id a vero alienum comperi. Nam illustrium Arcadiæ civitatum non sunt origines et conditores incogniti, quæ vero ab initio obscuriores propter imbecillitatem ac deinde auctæ, eæ in Megalopolitano nomine comprehenduntur ex communi Arcadum populi decreto. (9) At nullam omnino aliam Tritæam quam quæ Achæorum fuit invenias. Tunc autem quam versus illi scripti fuere, facile quis existimarit Arcadici Tritæenses nominis fuisse, quemadmodum et nunc Arcades sunt qui se Argivis contribuerunt. Agesarchi statuam Polyclis filii fecere, de quibus etiam posterius mentionem faciemus.

CAPUT XIII.

Pila Chionidis victorias enumerans — Hermogenes Equus dictus, et Polites cursu insignis — Leonidas cursu celebratissimus — aliorum athletarum signa recensentur — de Phidolæ equa — equo pilæ insistente, victoriæ Lyci monumento.

Astylus autem Crotoniata Pythagoræ opus est. Is Olympicas deinceps tres de cursu repetito palmas tulit. Et hujus quidem, quod Hieronis Dinomenis filii studio ductus Syracusanum se renunciandum curasset in posterioribus duabus victoriis, domum Crotoniatæ ad publici carceris usum destinarunt, et statuam in Laciniæ Junonis templo dedicatam everterunt.

2. Exstat Olympiæ pila, in qua Lacedæmonii Chionidis victoriæ incisæ sunt. Parum autem quid dicant attendunt, qui dedicatam ab ipso Chionide, non publice a Lacedæmoniis eam pilam arbitrantur. Nam quum dictum in ea sit, quod pro vero utique haberi potest, tum nondum fuisse cursum cum clypeo institutum, qui divinare Chionis valuit, Eleorum lege hoc etiam ludicri genus aliquando sancitum iri? Ac multo sunt quidem hebetiores, qui hærentem 293pilæ statuam Chionidis esse effigiem censent, quum sit Atheniensis Myronis opus. (3) Accessit prope ad Chionidis gloriam Lycius homo, Hermogenes Xanthius, qui ludis tribus Olympicum oleastrum octies abstulit: is Hippi (Equi) cognomentum a Græcis obtinuit. Possunt jure Politæ etiam victoriæ cum admiratione audiri. Fuit hic e Ceramo [Thraciæ] Cariæ oppido, omnemque in Olympia pernicitatis laudem est meritus. A longissimo enim et diutissime durante cursu post tempus minimum transiit ad brevissimum et celerrimum cursum, et eodem die dolichi continuoque stadii reportavit victoriam, et his duabus victoriis tertiam addidit diauli. (4) Polites quidem secunda * * et quattuor, ut quibusque sors obtigerit, non universos e carceribus emittunt: quique ex ordinibus singulis vicerint, iis rursus cum aliorum ordinum victoribus de eodem præmio decertandum: quo fieri potest ut victor palmam duplicem stadii auferat. In eo cursus genere maxime excelluit Leonidas Rhodius. Is enim per quattuor Olympiadas vires et pernicitatem servavit integram et de cursu duodecim palmas unus abstulit. (5) Non longe a Chionidis pila stat Scæus, Duridis filius Samius, de puerili pugilatu victor. Opus ea statua Hippiæ est. Vicisse Scæum testatur inscriptio eo tempore quo Samii ex insula ejecti erant. Opportunitatem vero, qua in suas jam pristinas fuissent sedes restituti * * * (6) Juxta tyranni effigiem Diallo Pollidis filio statua posita est. Fuit hic patria Smyrnæus; et Ionici nominis hunc primum de puerili pancratio coronam Olympicam cepisse inscriptio dicit. Jam vero Thersilochum Corcyræum, et Aristionem Epidaurium, Theophilis filium, quorum hic cæstibus, Thersilochus pueros vicit, Polycletus Argivus fecit. (7) At Bycelum, qui primus e cunctis Sicyoniis pueros in pugilatu vicit, finxit Canachus Sicyonius, Polycleti Argivi discipulus. Prope Bycelum stat Mnaseas Cyrenæus gravi accinctus armatura, Libys cognomento: cujus finxit statuam Pythagoras Rheginus. Cyziceno Agemacho e continenti Asiæ terra * * Argis esse factam testatur apposita inscriptio. (8) Naxi quidem urbis, quam in Sicilia condidere quondam Chalcidenses Euripi accolæ, ne ipsa quidem ruinarum fragmenta ætate mea exstant. Quod vero ejus nomen ad posteros proditum fuerit, jure Tisandro Cleocriti filio fuerit ea laus tribuenda. Is enim quater viros pugilatu vicit Olympiæ, et toties Pythicam etiam palmam abstulit. Nondum vero tunc neque a Corinthiis neque ab Argivis omnes (Isthmii et) Nemeatæ victores in commentarios referebantur. (9) Phidolæ Corinthii equa prætereunda non est, cui Auræ nomen fuisse memorant Corinthii. Hæc ab ipsis statim carceribus sessore suo delapso, et cursum æque ac si rectorem haberet retinuit et circa metam se convertit: audito vero tubæ sonitu ad cursum concitata es vehementius: 294quumque ad Hellanodicas antevertisset, jam victoriæ se quasi intelligens compotem constitit. Elei Phidola victore renunciato, ei ut et equæ simulacrum dedicaret imposuerunt. (10) Contigerunt et Phidolæ filiis victoriæ desultorio equo partæ. Insistit pilæ victor equus cum hac inscriptione:

Non tamen huic inscriptioni cum tabulis Eleorum, quibus Olympiorum victores celebrantur, satis convenit. Octava enim et sexagesima Olympiade, neque ultra eam, Eleorum monumenta Phidolæ filiorum victoriam ponunt. Et hæc quidem ita se habere sciendum. (11) Stant deinceps Elei viri Agathinus Thrasybuli filius, et Telemachus. Victor hic exstitit de equorum cursu: Agathinum ex Achaia Pellenenses posuere. Posuit et Atheniensium civitas Aristophontem Lysini filium, qui pancratiastas vicit ludis Olympicis viros.

CAPUT XIV.

Athletarum signa, et qui ad illos pertinent, porro recensentur — signum Milonis Crotoniatæ, de cujus ingenti robore varia narrantur — Milonis mors — Pyrrhi regis signum — pila Pythocrito tibicini erecta et aliorum signa.

At Pherias Ægineta (proximus enim is est ad Atheniensem Aristophontem positus) octava supra septuagesimam Olympiade, quod erat admodum adolescens neque in luctandi certamine videbatur ullo pacto par adversario fore, de medio est jussus recedere; anno deinde insequenti admissus pueros in lucta vicit. Prorsus dissimilis Pheriæ fuit Nicasyli Rhodii in Olympicis ludis fortuna. (2) Annum enim duodevicesimum natus rejectus ille quidem est, quominus cum pueris lucta congrederetur; verum de viris palmam adeptus, victor est renunciatus; idemque postea acceptis Nemeorum et Isthmiorum coronis, annum quum ageret vicesimum, præpropera ereptus est morte, priusquam patriam Rhodum et penates suos reviseret. Sed Rhodii audaciam luctatoris mea sententia Artemidorus Trallianus vicit; qui quum tener admodum pancratium puerile inisset Olympiæ, amissa ob ætatis infirmitatem palma, (3) mox in Ioniam ad Smyrnæos, quum ludos agitarent, venit. Tantum vero ei jam roboris accesserat, ut eodem die et eos quos in Olympia adversarios habuerat, et in puerili ludicro quos imberbes appellabant, et jam tertio loco, quod optimum erat, viros pancratio superarit. Et impuberum quidem in certamen gymnici magistri hortatu; in virorum autem convicio pancratiastæ lacessitum descendisse ferunt. Virilem certe palmam Olympicam Artemidorus cepit Olympiade duodecima post ducentesimam. (4) Prope Nicasyli statuam equum ex ære non utique magnum posuit Crocon Eretriensis, accepta de equo desultorio corona. Equo proximus est Telestas 295Messenius puerilis pugilatus victor. Hunc Silanion fecit. (5) At Milonem Crotoniaten Diotimi filium Dameas et ipse Crotoniates finxit. Milo autem Olympicas adeptus est palmas sex, de lucta omnes, ex iis puerilem unam; sex Pythicas e virorum, unam e puerorum certamine. Quum septimum in Olympiam luctaturus venisset, Timasitheum civem suum non potuit superare juvenem adhuc et propius accedere caventem. (6) Suam ipse statuam dicitur Milo intra Altin suis humeris deportasse. Traduntur ejusdem hæc de punico malo et de disco memoratu digna. Punicum malum ita manu compressa tenebat, ut neque qui conatus esset extorqueret, neque ipse tamen illud elideret. Peruncto disco quum institisset, omnes ludibrio habebat qui se detrudere quantovis impetu facto conarentur. Verum hujusmodi etiam alia dedit roboris documenta. (7) Frontem chorda circumligabat perinde ac si tæniam sibi circumdaret aut coronam: intercluso deinde compressis labiis spiritu, quum venæ capitis sanguine plurimo intumuissent, venarum robore nervum rumpebat. idem ubi porrecta dextera cubitum lateri admovisset sublatoque pollice reliquos digitos junctim intendisset, minimum nemo erat qui ullo nisu posset a ceteris abjungere. (8) Ferarum hunc laniatu periisse memorant. Conspicatus enim hiantem immissis cuneis lignum aridum in Crotoniatarum finibus, robore suo pristino fretus truncum illum manibus dicitur rescindere conatus. Ibi quum relaxatis cuneis comprehensus manibus Milo detineretur, a lupis, quæ fera frequentissima est in Crotoniatarum agro, deprehensus et discerptus est. Fuit hic fatalis Milonis exitus. (9) Pyrrhum Æacidæ filium, Thesprotidis Epiri regem; magnis et memoratu dignissimis rebus gestis, quas exposui in libro de rebus Atticis, in Alti dedicavit Thrasybulus Eleus. Prope Pyrrhum vir quidam pusillo corpore super pila stat tibias tenens. Huic Pythicæ palmæ de tibiarum cantu, primo post Sacadam Argivum, decretæ sunt. (10) Sacadas vero primum iis ludis vicit, quos Amphictyones instituere, nondum coronarios (quibus victores coronari nondum obtinuerat); bis deinde iterum, quum corona præbebatur. Pythocritus insequentibus ludis Sicyonius Pythicas tulit palmas sex, tibicinum omnium solus. Satis constat eundem Olympiæ in quinquertio [senis] ludis præcinuisse. Honoris causa pila ei est erecta cum hoc titulo:

296(11) Ætoli quoque concilii sui decreto Cyloni statuam dedicarunt, qui Eleos Aristotimi tyranni dominatu liberaverat. Jam Gorgum Eucleti filium, Messenium, victorem quinquertii, Bœotius Theron, Damaretum vero, et ipsum Messenium, de puerorum pugilatu coronatum, Atheniensis Silanion finxit. Anauchidas, Philyis filius, Eleus de puerili lucta coronam cepit, posterius de virili etiam: sed quis ejus statuam fecerit, compertum utique mihi non est. Anochus, Adamatæ filius, Tarentinus, qui de stadio et repetito curriculo victor exstitit, Ageladæ Argivi opus est. (12) Puerum equo insidentem adsistente viro testatur inscriptio Xenombrotum esse ex Co Meropide, equestris victoriæ præconio nobilem. Eam statuam finxit Philotimus Ægineta: Xenodicum vero in puerorum pugilatu victorem Pantias fecit. At Pythis Andromachi filii, patria Abderitæ, fecit quidem Lysippus, dedicarunt vero milites statuas duas. Ducem enim mercenariorum aut alioqui bellicis rebus clarum Pythem fuisse, facile judices. (13) Positi sunt etiam, de cursu victores pueri, Meneptolemus ex Apollonia, quæ ad Ionium sinum est; et Corcyræus Philon. Ad hos Hieronymus Andrius, a quo dejectus est in Olympico quinquertio Tisamenus Eleus, is nempe quo postea in Platæensi prœlio contra Mardonium Persarum ducem augure Græci usi sunt. Proximus huic Hieronymo positus est puer palæstrita et ipse Andrius, Procles Lycastidæ filius: illum Stomius, Proclem Somis fictores fecere. Æschini Eleo duæ quinquertii palmæ evenere et totidem erectæ fuerunt statuæ.

CAPUT XV.

Athletarum signa Olympiæ porro recensentur — Pantarcis signum — Clitomachi signum ejusque facta — Archidami, Agesilai filii, ac Demetrii ejusque filii, Antigoni, signa — Arei, Lacedæmoniorum regis — Ptolemæi, Lagi filii, Capri Elei signa.

Archippo Mytilenæo, qui adversarios cæstibus vicit, hujusmodi aliud cives sui ad nominis celebritatem tribuunt: coronas enim tradunt eum Olympicas, Pythicas, Nemiacas et Isthmicas cepisse, quum annum nondum excessisset vicesimum. Xenonem autem Callitelis filium, e Lepreo Triphyliæ, victorem e puerorum stadio Pyrilampes Messenius finxit. Clinomachum Eleum quinquertii victoria nobilitatum quis fecerit, plane ignoro. (2) Pantarcem quidem Eleum ab Achæis dedicatum ipsa testatur inscriptio, quod scilicet pacis inter Achæos et Eleos sequester fuisset, quodque iis qui ab utrisque bello capti essent liberam dimissionem impetrasset. Quare quum desultorio equo Olympiæ vicisset, hoc ei Achæi monumentum posuerunt. Eleum Olaidan dedicavit Ætolorum natio. At Charinus Eleus de repetito cursu deque graviter armatorum ludicro victoriæ monumentum 297habet. Prope ipsum Ageles Chius, victis pugilatu pueris, Theomnesti Sardiani opus. (3) Clitomachi Thebani effigiem statuit Hermocrates, Clitomachi pater. Ejus maxime illustria opera hæc fuerunt: ad Isthmum viros palæstritas perculit; eodemque die de pugilatu palmam tulit, et eos, qui in pancratium descenderant, luctando vicit. De pancratio Pythicæ ejus palmæ fuere numero tres. In Olympia secundus hic Clitomachus post Thasium Theagenem de pancratio simul et pugilatu victor renunciatus est. (4) Et pancratii quidem palmam centesima quadragesima prima Olympiade erat adeptus. Nam ea, quæ consecuta erat, pancratio et cæstibus depugnavit. Prodiit vero eodem die Caprus Eleus palæstram simul et pancratium professus: (5) delata vero jam Capro de palæstra palma docuit Clitomachus Hellanodicas, jus esse pancratium committi integris corporibus et priusquam vulnus ullum ex pugilatu acciperetur. Qui quum recte dixisse videretur et vocarentur pancratiastæ, in pancratio quidem Capro succubuit: contra pugiles vero summa animi præsentia et corpore usus est firmissimo. (6) Erythræi ex Ionia Epithersen Metrodori filium, bis Olympiæ de cæstibus, toties in Pythicis, Isthmicis quoque et Nemeis victorem declaratum dedicarunt. At Syracusani duas Hieroni publice, unam eidem ipsius filii statuam posuere. Paullo quidem superius ostendi, et hunc Hieronem idem Dinomenis filio nomen habuisse et Syracusarum itidem dominatum. (7) Posuerunt etiam Palenses, quarta Cephalleniorum tribus, Timoptolin Eleum, Lampidis filium. Prisco nomine hi Palenses Dulichienses sunt appellati. Et suus ibidem honos est habitus Archidamo, Agesilai filio; juxta quem est vir nescio quis, venatoris in modum ornatus. Demetrium vero qui contra Seleucum bello suscepto in pugna captus est, ejusque filium Antigonum, sciendum Byzantiorum dedicationes esse. (8) Spartano Eutelidæ octava et tricesima Olympiade inter pueros de palæstra una, de quinquertio palma altera delata est. Tunc enim prima ac ultima vice quinquertii puerilis ludicrum committebatur. Eutelidæ effigies pervetusta est; quæque in basi incisæ literæ, sunt ipsa jam vetustate pæne abolitæ. (9) Post Eutelidan est rursum Areus Lacedæmoniorum rex, eique proximus Eleus Gorgus, cui ad meam usque ætatem uni Olympicæ palmæ de quinquertio quattuor, de repetito cursu et de cursu armatorum singulæ decretæ. (10) Virum illum, cui adsistunt pueri, Ptolemæum esse aiunt Lagi filium. Proximo loco statuæ duæ Capri Pythagoræ filii, Elei, qui palæstræ pancratiique eodem die palmam cepit: et ei quidem primo hominum omnium binæ 298de illis certaminibus palmæ eodem die evenere. Et in pancratio sane quem habuerit et vicerit adversarium, superius exposui, in palæstra vero Pæanium Eleum stravit, qui superiore Olympiade victor de eadem palæstra renunciatus fuerat: idemque Pythicis ludis pueros in pugilatu vicerat, rursusque in virorum certamine eodem die palæstræ cæstuumque coronam acceperat. Capro igitur haudquaquam parvo negotio aut labore levi suæ obtigere victoriæ.

CAPUT XVI.

Athletarum signa Olympiæ — Timonis — Hellados et Elidis signa — de equestri curriculo — curru Polypithis et signis Eleorum, qui athletæ non fuerunt — pila Dinosthenis, quæ viam ex Olympia Lacedæmonem metitur — aliorum athletarum signis.

Sunt etiam Olympiæ Anauchidæ et Pherenici statuæ. Elei fuere et in puerorum lucta victoriam sunt adepti. Plistænum filium Eurydami, Ætolorum contra Galatas ducis, Thespienses dedicarunt. (2) Eleus Tydeus Antigonum Demetrii patrem et Seleucum posuit. Seleuci vero quum ob alias res gestas, tum præcipue ob captum bello Demetrium illustre fuit apud omnes gentes nomen. Timoni de quinquertio ludis Græciæ omnibus delatæ sunt palmæ, Isthmicis tamen exceptis; quibus ei sicuti ceteris Eleis interdictum fuit. Indicat titulus hæc quoque ad ipsum pertinentia: Ætolis eum stipendia fecisse adversum Thessalos; Ætolorumque amicitia ductum præsidio Naupacti profuisse. (3) Non longe a Timonis statua Helladis et Elidis signa sunt: et Hellas quidem Antigonum Philippo tutorem a Demetrio patre datum una, Philippum ipsum altera manu coronat: at Elis Demetrio, qui Seleuco et Ptolemæo Lagi filio bellum intulit, coronam imponit. (4) Aristidi autem Eleo Olympicam palmam de cursu armatorum, et de iterato curriculo Pythicam decretam inscriptio indicat, e Nemeis etiam victorem redisse de equestri puerorum cursu. Est hujus cursus spatium duo iterata curricula. Hunc currendi morem Nemiacis et Isthmicis ludis intermissum Argivis restituit Adrianus Imperator, eumque hibernis Nemeorum ludis celebrari jussit. (5) Proxime ad Aristiden Menalcas Eleus Olympici quinquertii victor stat, et Philonides Zoti filius, patria is quidem e Cretensi Chersoneso, Alexandro vero Philippi filio ex eo cursorum genere, qui sunt Hemerodromi (id est diarii cursores) appellati. Post Philonidem Brimias est Eleus virili pugilatu victor, et Leonidas e Naxo Ægæi maris insula, a Psophidiis Arcadum gente dedicatus. Asamonis deinde statua, qui viros pugilatu vicit; tum Nicandri, qui de repetito cursu Olympicas duas, e Nemeis de cursu varias palmas sex abstulit. Fuerunt Asamon et Nicander Elei: hujus Daippus, Asamoni Pyrilampes Messenius effigiem fecere. (6) Proximi sunt Eualcidas Eleus, et Seleadas Lacedæmonius, quorum ille cæstuum pueros, Seleadas luctæ certamine viros vicit. Ibidem currus positus est non magnus Polypithis Laconis; et super 299eadem pila Calliteles Polypithis pater, palæstra clarus: lucta Calliteles, at Polypithes equis coronam promeritus. (7) Homines Eleos, artem ludricam non professos, Lampum Arnisci, et * Aristarchi, vel quod proxeni sui fuerint vel aliorum causa meritorum Psophidii posuerunt. Medio stat inter eos loco Lysippus Eleus, victis qui in luctæ certamen descenderant pueris. Andreas Argivus Lysippi statuam finxit. (8) Dinosthenes Lacedæmonius e stadio viris devictis Olympicam palmam tulit sibique in Alti pilam et statuam posuit. Ab ea quidem pila, via, qua ex Olympia Lacedæmonem iter est, ad pilam alteram, quæ Lacedæmone erecta est, stadia intersunt sexcenta et sexaginta. Theodorum, qui in quinquertio victoriam est adeptus, et Pyttalum Lampidis filium, qui cæstibus pueros vicit, Neolaidan præterea, qui de stadio et armatorum cursu coronam cepit, neminem fugiat Eleos fuisse. De Pyttalo amplius hoc traditum est, quod fuerit ab Arcadibus et Eleis de agrorum finibus disceptantibus arbiter captus. Est ejus statua Olynthii Sthenidis opus. (9) Succedit Ptolemæus equo insidens. Prope eum Eleus athleta, Pæanius, Damatrii filius, qui de lucta Olympiæ unam, e Pythicis ludis duas abstulit palmas. Clearetus deinde Eleus, qui de quinquertio corona donatus est. Spectatur et Atheniensis viri Glauconis Eteoclis filii currus: renunciatus ille victo erat de curuli certamine integra ætate equorum.

CAPUT XVII.

Athletarum signa ab alia Altis parte posita — Ptolemæi, nepotis Ptolemæi Lagi, signum — Hermesianactis — Eperasti vatis — Gorgiæ rhetoris signum et de eo memoranda.

Quæ adhuc commemorata sunt, qui in Altin introierint ea via quam ego significavi, maxime insignia spectare possint, A Leonidæo vero rursus ad aram maxima dextera via contendentibus, digna quæ literis mandentur hæc sunt. Primi ante oculos sunt Democrates Tenedius, et Criannius Eleus: hic de cursu armatorum, ille de virorum lucta præmia tulere: et Democratis Milesius Dionysicles Criannii Lysus Macedo statuas fecere. (2) Herodoto Clazomenio, et Philino Coo Hegepolidis filio, sua utrique patria statuæ honorem habuit. Clazomenii Herodoto, quod primus ex ea civitate Olympicorum ludorum victor est declaratus victis in stadio pueris; Philino Coi, quod illustri admodum fuit gloria: de cursu enim Olympicas quinque, Pythicas quattuor, Nemeorum totidem; ab Isthmo unam amplius quam decem palmas abstulit. (3) Jam vero Ptolemæus, Ptolemæi filius, Lagi nepos, Aristolai Macedonis donum fuit. Eo ipso in loco et pugil positus est Butas Milesius, Polynicis filius, de pueris palmam nactus. Callicrates etiam a Magnesia ad Lethæum: vicit bis in armatorum cursu. Callicratis hæc imago Lysippi opus est. (4) Spectantur deinde Emaution (Himantion?), de puerili 300stadio, et Alexibius, de quinquertio victores. Fuit huic patria Heræa Arcadum oppidum: imaginem Acestor elaboravit. Emautionis patriam quænam fuerit non indicat inscriptio; ex Arcadia tantum fuisse illum significat. Colophonii exin Hermesianax Agonei filius, et Icasius Lycini ex Hermesianactis filia, pueros uterque in palæstræ certamine superarunt: et Hermesianacti quidem publice Colophonii statuam posuere. (5) His proximi Elei a quibus pueri in pugilatu victi, Sthenis Olynthii Chœrili opus, et Theotimus a Dætonda Sicyonio factus. Theotimus iste patre natus erat Moschione, qui Alexandro contra Darium et Persas bellanti stipendia fecit. Jam duo item ex Elide Archidamus quadrigis, et Theogoni filius Eperastus armatorum cursu victor. (6) Eperastum hunc vatem etiam fuisse e Clytidarum familia, extrema indicat inscriptionis clausula:

Melampus enim Amythaonem patrem habuit: filium ipse Mantium genuit, Mantius Œclem. Œclis nascitur satu Amphiaraus: cujus Alcmæon fuit, qui Clytium suscepit e Phegei filia: hic Elin migravit ab avunculis secedens, quod eos cædem sciebat Alcmæoni machinatos. (7) Statuas deinceps non valde illustribus videas permistas donis, Alexinicum Eleum, Sicyonii Canthari opus: tulit hic de puerili palæstra palmam. Tum Leontinum Gorgiam, quem dedicatum tradunt ab Eumolpo Deicratis nepote, cui soror nupserat Gorgiæ. (8) Natus est Gorgias patre Carmantide, et primus neglectam prorsus dicendi ex arte rationem excitasse dicitur et ab hominum oblivione vindicasse. Dedit magnum eloquentiæ specimen Gorgias et in quinquennali Olympiæ celebritate et in ea legatione, qua functus est, Tisiæ collega, apud Athenienses. Quanquam et Tisias quum alia in artem dicendi ornamenta intulit, tum Syracusanæ mulieri pecuniariam litem movit tam gravibus persuasionum momentis, ut omnes sui temporis oratores superarit. (9) Sed enim multo fuit apud Athenienses clarior Gorgias. Et hunc sane Iason, qui in Thessalia tyrannide potitus est, pluris multo fecit, quam Polycratem, qui nulli fuit in Atheniensium scholis eloquentiæ laude inferior. Vixisse autem Gorgiam annos ferunt quinque amplius quam centum. Leontinorum urbs olim deleta a Syracusanis ætate mea restituta est.

Cratisthenis Cyrenæi currus Olympiæ positus — Anaximenis rhetoris et historici signum, ac de ejus ad Alexandrum Magnum legatione — de ejus cum Theopompo simultate — Sotadæ signum — primorum athletarum signa.

Spectatur eo in loco et Cratisthenis Cyrenæi currus æreus; in quem ascendit Vicloria, tum ipse etiam Cratisthenes. Ex quo facile conjicias equis illum vicisse. Dicitur vero Mnaseæ cursoris, quem cognomento Libyn Græci appellaverunt, filius fuisse. Hujus Olympici doni Pythagoras Rheginus opifex fuit. (2) Reperi eodem etiam in loco Anaximenis effigiem. Is et priscas Græcorum et Philippi Amyntæ filii et post eum Alexandri res gestas diligenter perscripsit. Hunc ei Olympicæ statuæ honorem Lampsacenorum civitas habuit. Hoc ad memoriam sui meritum reliquit Anaximenes: Alexandrum Philippi filium, minime mitem, sed vehementer iræ indulgentem, hac arte circumvenit. (3) Quum Lampsaceni ad Persarum regem vel jam defecissent vel defectionis essent suspecti, Alexander, ira in eos effervescens, extrema omnia interminabatur. Igitur illi de liberis, uxoribus et universa plane patria solliciti, Anaximenem tum Alexandro tum Philippo etiam ante probe cognitum, deprecatum miserunt. Cognita adventus causa quum Alexander verbis conceptis jurasset, Græcorum deos testatus, facturum se contraria omnia eorum quæ ille rogasset, (4) hac eum est Anaximenes oratione adortus: «Hoc a te, rex, precibus contendo, ut Lampsacenorum conjuges et liberos in servitutem redigas, urbem totam exscindas et deorum templa exuras.» His Alexander ambagibus circumventus quum nec inveniret quibus dicta illa eluderet, et jurisjurandi religione teneretur, Lampsacenis invitus pepercit. (5) Idem etiam Anaximenes inimicum suum non minus erudite, quam invidiose ultus dicitur. Nam qui ingenio sophista esset, quum sophistarum orationem aptissime imitaretur, suscepta cum Theopompo, Damasistrati filio, simultate historiam conscripsit maledictorum in Athenienses, Lacedæmonios et Thebanos plenissimam. Ad unguem vero quum Theopompi stylum expressisset, supposito ejus nomine per Græciæ civitates librum divulgandum curavit; quæ res Theopompo magnam apud omnes plane Græcos invidiam concitavit. (6) Ante eundem Anaximenem nemo subita oratione conatus est dicere. Jam qui in Alexandrum scripti versus ejus nomine circumferuntur, mea quidem sententia falso Anaximeni attribuuntur. Sotades longioris curriculi victor Olympiade nona supra nonagesimam, Cretensis, uti fuit, renunciatus est: qua vero consecuta est Olympiade accepta publice ab Ephesiis pecunia, Ephesium se prodidit. Quo crimine ei exilii pœna est a Cretensibus inflicta. 302(7) Primæ athletarum omnium Olympiæ statuæ dedicatæ sunt, Praxidamantis Æginetæ qui cæstibus vicit Olympiade undesexagesima; et qui sexagesima prima Olympiade pancratiastas perculit, Rhexibii Opuntii. Positæ sunt non procul ab Œnomai columna. Lignea utraque est, sed Rhexibii e fico, e cupresso Praxidamantis, et multo sane minus quam altera detrimentum est passa.

CAPUT XIX.

De thesauris in Alti super crepidine porina exstructis — Sicyoniorum thesauro — Tartessio flumine et urbe — de Carthaginiensium thesauro — Epidamniorum binis thesauris — Sybaritarum thesauro — Libyum in Cyrene ac Selinuntiorum — Metapontinorum — Megarensium — Geloorum thesauro.

Est in Alti crepido ex lapide porino, ad eam Junonis templi partem quæ ad Aquilonem spectat, a tergo autem se Cronii montis juga extendunt. Super ea crepidine thesauri locati sunt, quales Græci Delphico quoque Apollini fecerunt. Unus quidem eorum qui Olympiæ sunt, Sicyoniorum appellatur. Dedicavit Myron Sicyoniorum tyrannus, (2) ædificatum post partam curulem victoriam Olympiade tertia et trigesima. Thalamos duos intus fecit, Dorico alterum, alterum opere Ionico. Utrumque ex ære fabricatos ipse conspexi. Neque vero e Tartessiaco sint ære, quod Elei affirmant, necne, satis compertum habeo. (3) Tartessium certe fluvium Iberiæ esse tradunt ostiis duobus in mare descendentem: amni cognominem urbem inter utrumque alveum sitam. Eum fluvium omnium Iberiæ fluminum maximum et marini æstus more reciprocantem Bætin recentiores nominant. Sunt et qui prisco nomine Tartessum Carpiam Iberum urbem vocitatam dicant. (4) Quod ad thalamos attinet, pondus indicat minoris inscriptio talentûm quingentorum; dedicatum vero publice a Sicyoniis, et a Myrone. In eo thesauro disci collocati sunt tres, quos ad quinquertii ludicrum promunt. Est etiam ibidem scutum ærea lamina contectum, varia interius exornatum pictura, galea præterea et ocreæ. Testatur armorum inscriptio, Jovi manubias a Myonibus dedicatas. Qui populi sint hi, variat hominum conjectura. (5) Mihi certe in memoriam venit, Thucydidem inter Locros qui Phocidi finitimi sunt et alias enumerare civitates et Myonenses. Quare qui in scuto nominantur Myones, mea quidem sententia non alii sunt, quam Locrensium continentis terræ incolæ illi Myonenses. Literæ inscriptionis illius ipsa vetustate exesæ ac jam prope abolitæ sunt. (6) Sed et alia quæ recenseantur digna eodem posita sunt loco: Pelopis ensis capulo aureo, et ebore elaboratum cornu Amaltheæ, Miltiadis Cimonis filii donum, qui primus ex ea domo in 303Thraciæ Chersoneso imperium obtinuit. Est in cornu incisa priscis Atticis literis hæc inscriptio:

Simulacrum etiam Apollinis buxeum capite inaurato eodem in loco positum est: significatur dedicatum a Locris, qui sunt ad Zephyrium promontorium; opificem fuisse Patroclem Crotoniaten Catilli filium. (7) Prope Sicyonium thesaurus est Carthaginiensium, Pothæi, Antiphili et Megaclis opus. In eo sunt Juppiter ingenti magnitudine, et linteæ loricæ tres, Gelonis et Syracusanorum dona, victis classe vel pedestri pugna Pœnis. (8) Tertius deinde et quartus thesaurus donum est Epidamniorum. ** In eo est Atlas cœlum sustinens, Hercules et Hesperidum arbor, cujus malum draco spiris involvit. E cedro sunt omnia, Theoclis Hegyli filii opus; simul cum filio eum hæc fecisse aiunt quæ in polo incisæ sunt literæ. Hesperides ipsæ, quum inde fuissent ab Eleis amotæ, in Junonis templo mea ætate sunt. Thesaurum Epidamniis Pyrrhus, et Lacrates et Hermon ejus filii fecere. (9) Ædificarunt et Sybaritæ thesaurum suum, qui proxime ad Byzantiorum thesaurum constitutus est. Ii sane, qui de Italia ejusque civitatibus curiosius sibi investigandum putarunt, Lupiam memoriæ prodiderunt oppidum esse situm inter Brundusium et Hydruntem, quod prisco nomine Sybaris fuerit. Portus in eo exstat manu factus, Adriani Imperatoris opus. (10) Contingit Sybaritarum thesaurum is quem dedicarunt Cyrenæi Libyæ civitas. In eo sunt imagines Romanorum Imperatorum. Selinuntios Siceliotas e sedibus suis expulere Carthaginienses. Ii ante suam calamitatem thesaurum istum Olympio Jovi dedicarunt; in quo est Bacchus, ore, pedibus, et manibus eburnis. (11) At in Metapontinorum thesauro (nam et hi suum juxta Selinuntiorum thesaurum dedicarunt) Endymion est. Signi ejus præter vestem ex ebore sunt omnia. Et Metapontinis quidem quæ fuerit exitii causa, compertum equidem non habeo. Ætate sane mea Metaponti urbis reliquiæ tantum exstant, theatrum et murorum ambitus: reliqua ad solum eversa. (12) Megarenses quoque, Atticæ terræ finitimi, thesaurum ædificandum curarunt. In eo reposuerunt e cedro sigilla superinducto auro, Herculis cum Acheloo pugnam: adsistunt Juppiter et Deianira, Achelous et huic opem ferens Mars; adest etiam Minervæ effigies, utpote sociæ Herculi. Minerva hæc in Junonis ad eum locum ubi Hesperides sunt, translata est. (13) Circa thesauri fastigium gigantum cum diis bellum cernitur: et in superiore fastigii parte scutum affixum est, cum inscriptione, thesaurum hunc Megarenses posuisse de Corinthiorum manubiis. Potitos ea victoria Megarenses conjicio quum 304Phorbas archon apud Athenienses esset et archon quidem dum vixit. Nondum enim illo tempore annui erant Athenis magistratus, necdum ab Eleis scripto recensebantur Olympiades. (14) Fuisse dicuntur ejus adversum Corinthios expeditionis participes etiam Argivi. Thesaurum certe Olympiæ aliquot post pugnam annis Megarenses faciendum curarunt. Signa quæ in eo sunt par est vetustiora fuisse, quum ea fecerit Donias (?) Lacedæmonius, Dipœni et Scyllidis discipulus. (15) Postremus omnium thesaurorum ipsi jam stadio proximus est. Geloorum donum esse et thesaurum et signa quæ in eo sunt indicat inscriptio. A signis tamen nunc vacuus est.

CAPUT XX.

De monte Cronio et Saturni sacris in ejus vertice — templo Lucinæ Olympiæ et dæmonis Sosipolidis sacris in eo — Sosipolide ejusque cultus origine — Hippodamio, templo Hippodamiæ, ejusque cultu — occulto in stadium introitu et de ipso stadio — sacerdote Cereris Chamynes et Endymionis monumento — carceribus equorum (ἄφερις), et quæ ad illorum formam et rationem pertinent — ara rotunda, Taraxippo dicta, et variis quæ de eo narrantur — alio Taraxippo in Isthmo et simili petra in Nemea — Hippodamiæ signo ad unam metarum.

Cronius mons, ut a me jam dictum est, crepidini cui sunt impositi thesauri imminet. In vertice rem divinam Saturno faciunt qui Basilæ appellantur, verno æquinoctio, eo mense qui ab Eleis Elaphius dicitur. (2) Ad Cronii montis radices septentrionem versus, medio inter montem et thesauros spatio, Lucinæ fanum est. In eo Sosipolis, patrius Eleorum genius, certis celebratur honoribus. Ipsam Lucinam Elei Olympiam cognominant; quæque ei sacra faciat, annuam sacerdotem deligunt. Anus etiam ea quæ Sosipolin placat, Eleorum ritu operatur: lavacrum infert et apponit deo melle subactas offas. (3) In antica igitur templi parte (geminum enim est templum) Ilithyiæ ara est, eoque aditus patet hominibus, in interiore vero parte Sosipolidi suus est honor, eoque nulli patet accessus, præterquam uni illi sacrificulæ, quæ capite et facie candido textili velata ad numinis simulacrum accedit. In Lucinæ, virgines et nuptæ remanentes hymnum decantant; odores etiam Sosipolidi quodvis genus adolent, ** vino libandi ritum sacris alienum ducunt. Jusjurandum ad Sosipolidis aram de rebus maximis concipiunt. (4) De eo hæc sunt memoriæ prodita: quum in Eleorum fines hostiliter Arcades invasissent contraque eos aciem Elei direxissent, mulierem aiunt cum pendente ab uberibus infante ad Eleorum duces venisse, ac dixisse, se quidem puerum illum peperisse, sed somnio monitam dare illum Eleis pugnæ socium. Ibi eos qui summæ rei præerant, quod mulieris verbis fidem habendam censuissent, puerum nudum ante signa collocandum curasse. (5) Impressione ab Arcadibus facta puerum in eorum conspectu in anguem mutatum. Eo prodigio hostes exterritos in fugam se protinus dedisse, acriter Eleos institisse. Parta vero insigni victoria deo a 305servata civitate nomen Sosipolis inditum: quoque loco in cavernam visus fuerat se anguis abdidisse, confecto prœlio fanum erectum. Lucinam vero cum eo coli propterea instituerunt, quod ea in lucem puerum illum ipsis ediderit. (6) Cæsis in pugna Arcadibus monumentum est in tumulo trans amnem Cladeum versus occasum. Proxime ad Lucinæ, ubi Veneris Cœlestis cognomento templum fuit rudera monstrant. Sacra certe et nunc fiunt ad aras, quæ reliquæ sunt. (7) Intra Altin, in ea qua pompæ transmittuntur semita, ædes est, quod Hippodamium appellant: area jugeri spatio maceria circumsepta. Patet huc feminis aditus stato quotannis die. Hæ faciunt Hippodamiæ rem divinam et aliis eam honoribus prosequuntur. Hippodamiam tradunt Mideam, quod Argivorum agro oppidum est, quum Pelops ob Chrysippi cædem ab ea inprimis pœnas expeteret, confugisse: ipsos postea ejus ossa ex oraculo in Olympiam reportanda curasse. (8) Eo loco, quo postrema sunt signa ex eo signorum numero quæ de multatitio athletarum ære dedicata sunt, porticus est quam Occultam nominant. Per eam et Hellanodicis et athletis ad stadium accessus est. Ipsum stadium terræ agger est; in eo ludis præfectorum sessio exstructa. (9) E regione sessionis illius ara eminet e candido lapide. In ea sedens Olympicos ludos mulier spectat sacerdos Cereris cognomento Chamynes. Quem honorem alias alia ab Eleis accipit. Neque vero virginibus interdictum ludicra spectare (?). In extremo stadio, ubi sunt cursorum carceres, Endymionis Elei sepulcrum monstrant.

10. Supra eam stadii partem in qua Hellanodicæ consident, destinatus est equiriis campus, et ibi sunt equorum carceres. Formam illi eandem prope præ se ferunt quam navis prora, verso in curriculum rostro. Qua parte autem cum porticu, cui nomen Agnapto (quasi flexu carenti), prora ipsa jungitur, ibi utrimque dilatatur. In extremo rostro æneus super regula delphinus eminet. (11) Utrumque vero carcerum latus quadringentos et amplius pedes in longitudinem patet. Exstructæ in iis domunculæ. Eas inter se sortiuntur qui in certamen descendunt. Curribus vel equis desultoriis protenditur a fronte funis pro repagulis. Ara ad mediam fere proræ partem e crudo laterculo quaque Olympiade excitatur et tectorio oblinitur. (12) Super ara ænea aquila late passis alis stat. Ea, quum machinulam quandam is commoverit cui curriculi cura mandata est, statim se in spectatorum conspectum quasi subvolatura attollit; at delphinus ad imam soli aream demittitur. (13) Prima omnium ea submittuntur repagula quæ utrimque juxta Agnapti porticum 306intenta fuerant: tum qui ea in parte sustinebantur equi statim se in pedes dant. Ii quum ad alterum equorum ordinem accesserint, eodem modo et illis sua remittuntur repagula. Idem fit omni ex carcerum parte, usquedum ad ipsum proræ rostrum exæquata fuerit cursus conditio. Ibi, equis in liberiorem se jam campum effundentibus, et aurigarum se ostentat sollertia et quadrupedum pernicitas. (14) Primus, qui eam excogitavit carcerum formam, Cleœtas fuit, cui tam excellens videbatur hoc inventum, ut statuæ suæ quæ Athenis est hos versus adscriberet:

Post Cleœtan Aristidem memorant et ipsum aliquid solertiæ ad excolendum illud machinamentum contulisse. (15) Alterum curriculi latus aliquanto longius excurrit; factum hoc etiam aggesta terra. In ipso propemodum exitu per hunc aggestum est terriculum equorum, Taraxippus, aræ rotundæ figura. Nomen ex eo inditum, quod equi, dum hac præterferuntur, vehementi pavore sine manifesta causa corripiuntur, eoque ita turbantur, ut currus sæpe toti frangantur et aurigæ vulnerentur. Eam ob rem aurigæ ibi sacrificant, et vota Taraxippo faciunt, ut se ipsis æquum et clementem præbeat. (16) Variat de Taraxippo Græcorum sententia. Sunt qui indigenæ hominis sepulcrum illud esse dicant præstantis equos regendi scientia: Olenium nomen produnt, a quo sit in Eleorum finibus Olenium saxum appellatum. Alii Dameonem fuisse, Phliuntis filium, qui in Augean expeditionis Herculi socius a Cteato Actoris filio una cum equo, quo vehebatur, sit interfectus: ab Eleis eo in loco et ipsi et equo communis habitum sepulcri honorem. (17) Non desunt qui inane ibi monumentum autument Myrtilo a Pelope exstructum, quum a se perempto parentaret, quo ejus iram placaret; Taraxippum vero vocasse, quod Myrtili dolo Œnomai equæ consternatæ fuerint. Multi etiam Œnomaum illum esse ipsum dicunt, qui in curuli certamine equos et aurigas illo exagitet pavore. Audivi etiam qui Porthaonis filium Alcathoum esse dicerent, qui quum inter procos Hippodamiæ ab Œnomao fuisset occisus et eo ipso in loco humatus, injuriæ quam ipse in curriculo passus esset atrox et infestus vindex obequitantibus exoriatur. (18) At Ægyptius quidam Pelopem aiebat acceptum nescio quid ab Amphione Thebano eo in loco defodisse, cujus arcana vi tunc conterriti fuerint Œnomai equi, et omnes deinde equi eodem afficiantur modo. Et censebat Ægyptius ille Amphionem et Orpheum Thracem in rebus magicis valde fuisse versatos, et propterea alteri feras allicere, alteri vero saxa ad muros exstruendos movere attributum. Mea vero sententia eorum est maxime probabilis oratio, qui Taraxippum cognomen esse 307dicunt Neptuni Equestris. (19) Est etiam in Isthmo Taraxippus Glaucus Sisyphi filius, ab equabus interemptus ludis funebribus quos patri suo fecit Acastus. In Argivorum Nemea nullus omnino est heros genius qui equis pavorem immittat: saxum tantum eminet supra curriculi flexum colore rutilo, cujus fulgore concitantur equi haud aliter multo quam si immissis ignibus injecta esset trepidatio. Sed qui ab Olympico exsistit Taraxippo longe est acerrimus equorum terror. Ad metarum unam ænea Hippodamiæ statua est tæniam præ se ferens, jam prope victorem Pelopem devinctura.

CAPUT XXI.

De templo Cereris Chamynæ et varia hujus cognominis ratione — gymnasio Olympiæ et signis in eo — variis memorandis trans fluvium Cladeum et Erymanthum — fluvio Diagone, templo Æsculapii Demæneti et Apollinis Leucyanitæ — templo Minervæ Cydoniæ in Pisæorum finibus — fluvio Parthenia et Harpinate — sepulcro procorum Hippodamiæ quorum nomina recensentur.

Altera hippodromi pars non agger, sed collis est minime arduus; ad cujus extremum finem ædes condita est Cereri cognomento Chamynæ. Putant quidam priscum id esse nomen: ibi enim quum Plutonis currum reciperet, terram hiasse, et coisse rursum. Alii vero Chamynum Pisæum hominem memorant a Pantaleonte Omphalionis filio, qui Pisæ tyrannidem occuparat, quod acrius illi adversaretur et ad defectionem Eleos impelleret, interemptum; de Chamyni vero pecunia templum Cereri esse ædificatum. (2) Pro veteribus nova signa reposuit deæ ipsius et Proserpinæ e Pentelico lapide Herodes Atticus. In gymnasio quod Olympiæ est certamina meditantur sua quinquertiones et cursores. Crepido sub divo lapidea eminet, in qua fuit olim erectum tropæum de victis Arcadibus. Ad lævam aditus ejus gymnasii minor est ambitus, in quo athletarum palæstræ sunt. Porticum eam gymnasii, quæ ortum solis prospectat, attingunt athletarum deversoria, in Africum et occasum conversa.

3. Trans Cladeum amnem sepulcrum exstat Œnomai, terræ tumulus lapide circumseptus. Supra monumentum ruinæ se ostendunt tectorum quæ equorum Œnomai stabula dicunt fuisse. Regionis Arcadiam versus limites in præsentia Eleis, ab initio vero Pisæis hoc in loco exstiterunt. Trans Erymanthum fluvium ad Sauri jugum (sic enim locus ille appellatur) et Sauri ipsius monumentum est et Herculis ruinosum temporibus nostris templum. Infestum fuisse viatoribus et accolis Saurum ferunt, antequam Hercules meritis eum pœnis afficeret. (4) Juxta hoc a prædone appellatum jugum fluvius a meridie in Alpheum illabitur ex adverso Erymanthi. Hic Pisæum agrum ab Arcadico dividit. Nomen ei amni Diagon. A Sauri 308jugo stadia ferme quadraginta progressis Æsculapii ædes est: cognomen deo Demænetus a conditore. Exstant hujus quoque templi duntaxat ruiuæ: erectum fuerat in edito juxta Alpheum loco. (5) Ab hoc templo modico distat intervallo Bacchi Leucyanitæ cognomento ædes. Præterlabitur amnis Leucyanias, et ipse etiam in Alpheum illabens; descendit hic e Pholoe monte. Hinc qui Alpheum transierint, Pisæorum fines ingrediuntur. (6) Intra eos primum se vertex montis ostendit præacuto fastigio: in eo Phrixæ urbis ruinæ cernuntur, et Minervæ ædes cognomento Cydoniæ. Hæc ætate mea non amplius exsistebat; at salva erat ara. Dedicasse deæ templum tradunt Clymenum, de posteris unum Idæi Herculis: venisse vero eum e Cydonia Cretæ oppido et ab Iardano amne. Pelopem etiam Elei dicunt, priusquam in curule certamen cum Œnomao descenderet, Cydoniæ Minervæ rem divinam fecisse. (7) Qui processerint paulo longius, ad Parthenian fluvium veniunt; in cujus ripa sepulcrum exstat Marmacis equorum. Hunc Marmacem procorum omnium primum ad petendam Hippodamiam venisse aiunt atque adeo primum omnium ab Œnomao interfectum: ejus vero equas, quarum alteri Partheniæ, alteri vero Eriphæ nomen fuerit, ad Marmacis tumulum Œnomai jussu mactatas et ibidem humatas: a Parthenia itaque equarum altera fluvium nomen accepisse. (8) Est in eadem regione alius fluvius, Harpinates dictus. Non procul ab eo fluvio visuntur Harpinæ oppidi quum alia rudera, tum inprimis aræ. Urbem eam condidisse Œnomaum narrant, et de matris Harpinæ nomine appellasse. (9) Hinc parvo interjecto spatio præcelsus terræ agger est, et in eo Hippodamiæ procorum tumulus. Œnomaum narrant alios prope alios neutiquam splendida sepultura curasse humandos. At Pelops commune omnibus monumentum operis magnificentia spectandum erexit, quum ut ipsis eum procis honorem haberet, tum ut Hippodamiæ gratificaretur: mea vero sententia non alia magis de causa, quam ut argumento esset opus illud quot et qualium virorum cæde exsultantem Œnomaum ipse perculisset. (10) Occubuerunt autem, sicuti iis carminibus proditum est quæ Magnæ sunt Eœæ appellatæ, ab Œnomao occisi, post Marmacem primus Alcathous, Porthaonis filius; post hunc Euryalus, Eurymachus et Crotalus. Horum ego trium parentes et eorum uniuscujusque patriam cognoscere non potui. Sed qui post hos occisus est, Acrian facile conjici possit Lacedæmonium fuisse, Acriarum conditorem. Ad hos interfectos ab Œnomao recensent Capetum, Lycurgum, Lasium, Chalcodontem, et Tricolonum. Postremum hunc nepotem et cognominem Arcades memorant Tricoloni Lycaonis filii. (11) Contigit post Tricolonum in cursu mortem oppetere Aristomachum Priantem, Pelagontem, Æolium, et Cronium. Sunt qui præter hos recenseant etiam Erythran Leuconis filium, Athamantis nepotem, a quo Bœotorum oppidulum Erythræ appellatæ fuerint; et Eionem Magnetis filium, Æoli nepotem. His omnibus commune hic erectum fuit monumentum; 309ad quod parentasse quotannis Pelopem tradunt Pisæorum quamdiu imperium tenuit.

CAPUT XXII.

De templo Dianæ Cordaces et cognominis origine — Pisæ conditore, Pisæorum certaminibus cum Eleis et Anolympiadibus — urbe Pylo ejusque reliquiis — vico Heraclea, fluvio Cythero ac Nympharum Ionidum templo et nominibus — oppidulo Letrinis ac Diana Alpheæa — Diana Elaphiæa.

Ab hoc monumento stadium ferme unum progressis reliquiæ templi sunt Dianæ cognomento Cordaces: quod Pelopis comites aiunt, quum deæ huic pro victoria ludos facerent, patriam saltationem cordacem ad Sipylum celebrari solitam usurpasse. Non longe ab eo templo ædes est non utique magna; in qua arca ænea et in ea Pelopis ossa conservantur. Murorum vel aliorum ædificiorum nullæ exstant amplius reliquiæ, sed undique vitibus consitus locus est ubi olim Pisa incolebatur. (2) Ejus urbis conditorem nominant Pisum Perieris filium, Æoli nepotem. Ipsi quidem Pisæi vehementer invisi Eleis, dum sibi Olympicorum ludorum condendi auctoritatem cupidius vindicare student, exitium sibi struxerunt. Olympiade enim octava Phidonem Argivum, impotentem tyrannum et cunctæ Græciæ invidia laborantem, advocarunt, ejusque maxime præsidio subnisi ludos commiserunt. Quarta deinde et tricesima Olympiade Pisæi comparatis undique finitimorum copiis regem suum secuti Pantaleontem Omphalionis filium, submotis Eleis, Olympicis ipsi ludis præfuerunt. (3) Has Olympiadas, et praæterea quartam et centesimam, quam Arcades condidere, Anolympiadas (ac si dicas irritas Olympiadas) vocantes Elei in fastos Olympiadum non referunt. Octava vero supra quadragesimam Olympiade Damophon Pantaleontis filius in suspicionem quasi nova moliretur apud Eleos venit; quum vero armati in Pisæorum fines excurrissent, re infecta precibus et obtestationibus domum ut redirent persuasit. (4) Quum autem in regnum successisset post Damophontem fratrem Pyrrhus Pantaleontis filius, Pisæi ultro arma Eleis intulerunt: quo tempore conjuratione facta ab Eleis defecerunt etiam Macistii et Scilluntii; hi quidem e Triphylia; ex cetera vero vicinitate Dyspontii. His enim cum Pisæis optime conveniebat, nempe qui urbis suæ primordia ad Œnomai filium Dysponteum referebant. Bellum hoc Pisæorum et omnium qui cum ipsis conspiraverant populorum internecione terminatum est. (5) Pyli Eliacæ rudera supersunt in via montana qua ab Olympia in Elidem itur. Abest a Pylo Elis stadia octoginta. Hanc urbem, sicuti superius commemoravi, condidit Megarensis Pylon, Clesonis filius. Excisa vero ab Hercule ac postea ab Eleis restituta, jam pridem infrequens et deserta est. Præter ipsam labitur Ladon amnis in Peneum. (6) Ad hanc Pylum disputant Elei Homeri versus istos pertinere:

Ac mihi sane id persuaserunt. Hanc enim regionem perlabitur Alpheus, nec ad aliam Pylum referre carmen licet. Nam per Pyliorum fines qui supra Sphacteriam insulam sunt, omnino non decurrit Alpheus; neque vero ullam cognovimus in Arcadia terra urbem eodem hoc nomine fuisse. (7) Distat quinquaginta ferme stadia ab Olympia Eleorum vicus Heraclea. Alluit eum Cytherus fluvius. Fons in fluvium se exonerat; ad quem fontem Nymphis est ædes consecrata. Sua sunt propria Nymphis nomina, Calliphaea, Synallaxis, Pegæa et Iasis. Communi quidem vocabulo Ionides nuncupantur. Saluberrimæ sunt lavantibus aquæ ad lassitudines et quosvis corporis dolores levandos. Appellatas autem Nymphas putant ab Ione Gargetti filio, quum is Athenis profectus in hunc locum coloniam deduxisset.

8. Quodsi per campos Elidem proficisci volueris, stadiis centum et viginti confectis Letrinos pervenies. Inter Letinos vero et Elidem stadia intersunt centum et octoginta. Jam tum ab initio oppidum fuere Letrini, quod a Letreo Pelopis filio conditum erat; mea vero ætate domorum paucarum exstabant reliquæ et Alpheææ Dianæ cum simulacro ædes. (9) Deæ ob causam hujuscemodi cognomen impositum memorant: Alpheum amore captum Dianæ posteaquam ad nuptias ejus conciliandas nihil se aut gratia, aut precibus profecturum intellexit, vim ei offerre conatum. Verum quum illa fugiens insequentem amatorem Letrinos usque ad nocturnos choros pertraxisset (interesse enim Nympharum lusibus consueverat), ibi deam Alphei insidias suspicatam sibi suisque comitibus luto os oblevisse. Quare quum Alpheus, ubi accesserat, a Nymphis Dianam discernere nequisset, elusum infecta re abiisse. (10) Ab hoc Alphei amore Alpheæam Dianam Letrinæos nuncupasse. At Elei, quibus cum Letrinæis pervetus est amicitia, Elaphiææ Dianæ cæremonias accepisse affirmant se a Letrinæis: et Alpheææ quidem nomine religionem primum sancitam, sed temporis longinquitate hoc Alpheææ nomen in Elaphiææ abiisse. (11) A cervorum tamen venatione Elaphiæam (quasi Cervinam) appellatam ego ab Eleis existimo. Traditum tamen ab ipsis etiam est, nutricem fuisse Dianæ Elaphion indigenam mulierem, a qua deæ fuerit nomen inditum. A Letrinis nihilo quam stadia sex longius lacus abest perennis aquæ, medium pertranseuntibus stadiorum trium.

De gymnasio in urbe Elide ejusque septo, Xysto dicto — memorandis in hoc gymnasio — alio minore gymnasii septo — tertio gymnasii septo, Maltho dicto, et memorandis in eo — curia Eleorum, Lalichmio dicta — via Siopes dicta et templo Dianæ Philomiracis.

In Elide memoratu digna sunt, gymnasium vetus, in quo athletas priusquam in Olympiam descendant omnia facere institutum est, quæ ante certamen fieri mos ritusque majorum postulat. Intra maceriam in ambitum curriculi platani consitæ sunt. Septum illud universum Xystus (quasi Rasus) ex eo appellatur, quod Hercules Amphitryonis filius ad laborum patientiam quotidianis exercitationibus se confirmans, sentes omnes qui pullularent eo in loco vellere ac eradere sit solitus. (2) Aliud est ab hoc sejunctum cursorum curriculum; Sacrum incolæ appellant. Seorsum et illud est in quo cursores [et] quinquertiones certamen meditantes decurrunt. In gymnasio locus est quod vocant Plethrium. In eo per ætates aut exercitationum genera ad luctam athletas committunt Hellanodicæ. (3) Sunt et deorum in eo gymnasio aræ, Herculis Idæ, Parastatæ (Auxiliaris) cognomento; Amoris, et contrarii numinis, quem eodem Elei quo Athenienses nomine Anterotem nuncupant; Cereris etiam et filiæ. Achilli non ara, sed inane monumentum est ex oraculo dedicatum. Ad illud Eleæ matronæ primis ludorum initiis, die stato, inclinante jam in vesperum sole inter ceteros quos Achilli habent honores solenne ritu pectus plangunt. (4) Est et minor alius gymnasii ambitus majori contiguus, quem ab ipsa figura quadrangulum nominant. Eo pro palæstra utuntur ad exercitationes athletæ. Ibidem athletas eos committunt, qui quum a lucta jam vacationem habeant, loris colludunt mollioribus. Est eo in loco alterum eorum signorum positum, quæ de Sosandri Smyrnæi et Polyctoris Elei multa Jovi dedicata fuere. (5) Est et tertius gymnasii ambitus nomine Maltho, a molli solo fundamenti dictus. Patet hic puberibus per omne ludorum tempus. In ejus angulo signum positum est Herculis exstans humeris tenus; et in palæstrarum una typus in quo Amor et Anteros cælati sunt: Amor palmæ termitem manibus tenet, quem illi Anteros de manibus extorquere conatur. (6) In utraque primi aditus parte ad eum ambitum, quem Maltho diximus appellari, stat effigies pugilis pueri: hunc, qui apud Eleos legibus conservandis præfectus est (Nomophylax dicitur) mihi narravit, patria Alexandrinum fuisse, ab ea scilicet Alexandria quæ supra Pharum insulam est, Sarapionem nomine. Honorem hunc ei habitum, quod in summa annonæ caritate ad ludos veniens frumenti Eleis præbuerit. Hujus in Eleos meriti et acceptæ coronæ Olympicæ tempus numeratur Olympias decima septima supra ducentesimam. (7) In eodem hoc gymnasio curiam suam habent Elei; et hic specimina edunt tum extemporanearum orationum, tum cujusvis generis scriptorum. 312Lalichmium locus hic de ejus qui dedicavit nomine vocatur. Affixa sunt circumquaque scuta, ad operis ornamentum, non ad belli usum. (8) A gymnasio ad lavacra per viam itur, quæ Siopes (Silentii) dicitur, præter Dianæ Philomiracis (Adolescentulorum amicæ) templum. Cognomen dea quidem sumsit a gymnasii vicinitate. Viam vero ex eo Silentii appellatam hominum sermo prodidit, quod ab Oxylo de exercitu suo speculatores missi ad exploranda Eleorum consilia, mutuis in itinere cohortationibus usi, quum propius jam ad mœnia accessissent, voce compressa propugnatorum sermones subauscultando excipiendas esse, per hanc ipsam viam intra oppidum clam irrepserunt: cognitis vero et perspectis quæ volebant omnibus, salvi ad Ætolos redierunt. Ab hoc speculatorum silentio viam nomen accepisse affirmant.

CAPUT XXIV.

De foro Eleorum, Hippodromo dicto — Hellanodiceone, domicilio præfectorum ludorum — porticu Corcyraica, Pyrrhonis sophistæ signo et monumento — templis et signis in foro, Apollinis Acesii, Solis et Lunæ, Gratiarum, Amoris — Sileni templo et Silenis — prisco templo, quod quernis columnis sustinetur — domo sedecim feminarum.

Exitus alius ad forum excurrit a gymnasio, et ad domum, quem Hellanodiceonem vocant. Est is supra Achillis tumulum: et illac ludorum præfectos, qui Hellanodicæ dicuntur, in gymnasium venire more majorum traditum est. Et ante solis quidem ortum cursores committunt: dimidiato vero jam die quinquertia et graviora quæ vocant certamina.

2. Forum autem Eleorum non eadem est descriptione, qua Ionum et Ioniæ finitimarum urbium fora, sed antiquiore multo. Porticus modicis intervallis exædificatæ sunt, semitis pluribus intersecantibus. Nostra ætate nomine Hippodromus forum ipsum appellatur. Erudiunt enim hic maxime equos indigenæ. Quæ porticus ad meridiem est, Doricam præ se fert descriptionem. Eam trifariam columnæ dividunt; in ea Hellanodicæ plerumque per totum diem sessitant; (3) ad illas columnas Jovi aras statuunt, quæ in subdiali fori parte sunt non ita multæ; dissolvuntur enim non magno negotio, utpote subito erectæ. Secundum hanc porticum ad forum accedenti, ad lævam circa extremam porticus partem est Hellanodiceon, medio calle a foro divisus. In eo perpetuos decem menses habitant qui ad ludorum præfecturam sunt delecti, totoque eo tempore a legum conservatoribus (Nomophylacas appellant) edocentur de omnibus quæ in ludorum celebratione fieri ab eis convenit. (4) A porticu ea in qua statio diurna est Hellanodicarum, aliam porticum callis unus disjungit: eam porticum Corcyraicam Elei nominant, quod quum Corcyræi ex Eleo agro appulsis navibus prædam egissent, [ipsi mox Elei-Corcyra populationibus pervastata] multis partibus plura domnum reportarint, quam quæ erepta fuerant. De prædæ itaque decima porticum erectam prædicant. (5) Est operis Dorica forma, duplici surgente columnarum ordine: 313eorum unus ad forum, alter ad eas quæ ultra forum sunt partes pertinet. Mediæ porticus lacunar non columnæ, sed continens paries sustinet, cujus utraque pars affixas habet imagines. Ad eam porticus partem, quæ ad forum conversa est, Pyrrhonis Pistocratis filii statua cernitur, sophistæ hominis in omni re atque oratione assensionem retinentis. Est ejusdem sepulcrum non longe ab Eleorum urbe: Petra locus appellatur, et priscus hoc nomine fuisse videtur Eleorum vicus. (6) Habent Elei in fori area sub divo hæc maxime insignia opera: ædes est et signum Apollinis Acesii. Hoc nimirum cognominis nihil diversum ab Averruncatoris, quod Atheniensibus numen est, significare videtur. Alia in parte Solis et Lunæ lapidea posita sunt signa: e Lunæ capite cornua, e Solis radii exsistunt. Suum habent et Gratiæ templum; simulacra lignea sunt, veste inaurata: facies, manus et pedes e candido marmore; earum una rosam, talum altera, myrti frondem exiguam tertia præfert. (7) Quæ sit insignium ratio facile conjiciat qui attenderit, rosam et item myrtum Veneri sacram esse et in fabula de Adonide celebrari; Gratiæ vero Veneri præ ceteris diis attributæ sint. Talus quidem adolescentulorum et virginum lusus est, quibus nihil adhuc ex senio decessit gratiæ. In eadem basi Amor Gratiis adsistit a dextera. (8) Templum ibidem Silenus habet proprium, non, ut multis in locis, cum Baccho commune. Ei Ebrietas vinum e poculo porrigit. Mortales vero ortu Silenos esse ex eo facile conjicias, quod Sileni unius, apud Hebræos, alius apud Pergamenos monstrantur sepulcra. (9) Novam etiam quandam in Eleorum foro templi formam vidi: modicæ est ædes altitudinis, sine parietibus, tectum e quercu dolatis fulcientibus tibicinibus. Monumentum id esse inter omnes populares convenit: quisnam vero in eo sit conditus, non memorant. Quodsi vera senex quidam quem sum percontatus mihi exposuit, Oxyli esse monumentum statuendum fuerit. (10) In ipso etiam foro Sedecim Feminarum quæ appellantur domus est, in qua Junoni peplum contexunt.

CAPUT XXV.

De templo Elide Imperatoribus Romanis dedicato — Veneris Cœlestis et Vulgivagæ templo ac signis — Orci (Ἅδου) templo ejusque cultus apud Eleos origine — Fortunæ templo et Sosipolidis cultu atque imagine picta — viri, Satrapæ dicti, signo et cultu.

Continenti cum foro tractu conjungitur antiqua ædes circumquaque porticibus et columnis incincta; tectum vetustate collapsum corruit, neque inter ruinas reliquum ullum signum est. Romanorum Imperatoribus est hæc ædes dedicata. Est autem ad posticum ejus porticus quæ de manubiis Corcyræorum erecta fuit, Veneris ædes. Area templo sacrata sub divo non longe abest. Quæ ibi colitur Cœlestem Venerem vocant. Ejus ex ebore et auro signum est, Phidiæ opus, altero quidem pede testudinem premit. Area ipsa maceria est circumsepta, intra maceriam 314crepido, super qua Veneris quam Vulgivagam nominant signum ex ære: capro insidet ex eadem fabricato materia, Scopæ opus. Quæ vel testudinis, vel capri ratio sit, quibus hæc perscrutari curæ est quærendum relinquo. (2) Jam vero Orci ambitum et ædem (utrumque enim Elei Orco dedicarunt) semel quotannis aperiunt, neque vel tunc introire cuiquam præterquam sacrificulo fas est. Soli omnium ex cognitis gentibus Elei Orcum venerantur, ob hujusmodi causam. Quum exercitum ad Pylon, quæ in Elide est, oppugnandam Hercules adduxisset opem ei ferente Minerva, præsto Pyliis ad ferendum auxilium etiam Orcum fuisse dicunt, quod et Herculi esset infensus et singulari a Pyliis afficeretur honore. (3) Testes vero citant hujus rei Homeri quoque ex Iliade versus:

Quodsi belli Trojani temporibus, uti ab Homero traditum est, auxilio Græcis venit Neptunus, non alienum a vero videri possit ex ejusdem poetæ sententia Orcum etiam Pylios ope sua adjuvisse. Elei certe huic deo ut de se bene merito, quique esset in Herculem animo infensissimo, ædem erexerunt, quam quotannis idcirco semel (uti mea fert opinio) recludunt, quod ab hominibus quoque semel ad Orci domum fit descensus. (4) Suum est apud Eleos etiam Fortunæ templum. In ejus porticu eximia magnitudine signum dedicarunt, ligneum illud quidem, sed inauratum undique, præter faciem tamen summasque manus et pedes, quæ partes e candido marmore sunt. Ibidem etiam in modica cella ad Fortunæ lævam Sosipolidi honores habentur. Deus iste e viso per somnum oblato pictura est effictus. Ætate puerili est, chlamyde amictus varia et stellata; præ se gerit manu altera copiæ cornu. (5) In celeberrima urbis parte signum ex ære erectum est, juvenis nihilo magno homine procerior, facie impubi, pedibus decussatis, utraque manu hastæ innixus. Lanea eum veste, item lintea et byssina induunt: (6) Neptunum esse autumant, qui quum ante in Samico Triphyliæ coleretur, deportato Elidem signo vel majore multo in honore esse cœperit. Satrapen tamen ipsum, non Neptunum, vocant, accepto scilicet a conditis in agro finitimo Patrensibus Satrapæ nomine. Est vero Corybantis cognomen Satrapes.

De prisco theatro et Bacchi templo, de festo Thyiis dicto — templo Minervæ in arce Eleorum — Cyllene, Eleorum navali, et Mercurii signo, fascino arrecto — gignentibus Eleorum agri, cultura serici apud Seres et Seria insula — Elidis et Achaiæ finibus.

Inter forum et Menium est theatrum vetus ac templum Baccho dedicatum; signum fecit Praxiteles. Deorum omnium unum maxime Bacchum venerantur Elei, et eum sacri sui, quod Thyiorum nominant, diem cum ipsis obire dictitant. Abest ab urbe stadia circiter octo locus ubi ejus festum celebrant: appellant Thyia. Quum in sacello lagenas tres inanes sacerdotes deposuerunt præsentibus et civibus et peregrinis si quos forte adesse contigerit, mox vero templi fores vel sacerdotes ipsi, vel alii quibus curæ sit hujus rei periculum facere, suo quisque obsignant annulo; (2) postero vero die agnitis signis ingressi vini plenas reperiunt lagenas. Hæc uti a me commemorata sunt ex Eleis fide spectatissima viri et aliquot item exteri ita se habere mihi sancte dejerarunt. Neque enim res tulit ut ipse adessem, quum solenne illud celebraretur. Ferunt etiam Andrii apud se per festos Bacchi dies vinum quotannis sponte sua e templo manare. Quodsi hæc Græcis ut credamus adduci possumus, nihil jam prohibet quin et quæcunque Æthiopes, qui supra Syenen sunt, de Solis mensa fabulantur vera putemus. (3) In arce Elidis Minervæ fanum est signumque auro et ebore fabricatum; Phidiæ aiunt opus fuisse. Insistit deæ cassidi gallus galinaceus, quod hæc est avis omnium pugnacissima, vel fortasse quod Minervæ cognomento Erganæ sacra est. (4) Ab Elide Cyllenen usque spatium interest stadiûm centum et viginti. Sita est Cyllene contra Siciliam, maritimis navium appulsibus opportuno prædita portu. Navale ea est Eleorum, ab Arcade vero homine sumsit nomen. (5) Et in recensu quidem Eleorum Cyllenen plane prætermisit Homerus, verum in operis progressu non dissimulavit scire se Cyllenen oppidum esse:

Cyllenæ duo sunt deorum delubra, Æsculapii unum, Veneris alterum. Mercurii vero signum, quem egregie incolæ eorum finium venerantur, erectum est super basi fascinum. (6) Est enimvero Eleorum ager et cetera ferax et byssum educat felicissime. Cannabem quidem, linum et byssum serunt qui idoneum ad hæc ferenda solum colunt. Sed enim quæ fila ad textrinam usurpant Seres, ea nulla e stirpe sunt, sed hunc in modum oriuntur. Nascitur in eorum terra vermis quem Serem Græci, ipsi Seres longe alio appellant nomine. (7) Magnitudine est id insectum dupla maximi scarabæi, cetera simile est 316araneis quæ sub arboribus texunt; atque etiam pedes habet octo perinde ut araneæ. Hæc animalcula nutriunt Seres in domiciliis æstivo pariter et hiberno tempore ad hanc rem accommodatis, Opus quod faciunt filum est tenuissimum pedibus eorum circumvolutum. (8) Annos ferme quattuor panico alitur, quinto demum (neque enim diutius victurum sciunt) viridem apponunt arundinem, quo pabulo bestiola illa omnium maxime delectatur; eo saturum sagina rumpitur. Educunt inde e visceribus plura staminum volumina. Satis constat Seriam insulam sitam in Rubri maris recessu. (9) Audivi vero qui dicerent, non mare Rubrum, sed Serem amnem insulam illam facere, quomodo et Delta in Ægypto a Nilo, non ab ullo mari circumdari. Talem insulam esse etiam Seriam. Æthiopici generis sunt et hi Seres quos dixi, et quotquot contiguas insulas tenent Abasam et Sacæam; etsi non desunt qui non Æthiopas, sed Scythas Indis permistos esse eos dicant. Sed hæc hactenus.

10. Qua vero in Achaiam ex Elide iter est stadiûm circiter centum et quinquaginta septem, via ad fluvium Larisum ducit. Et hi quidem fines ætate nostra sunt inter Achaicum et Eliacum agrum, Larisus nimirum amnis. Priscis autem temporibus utriusque gentis terminus fuit Araxus promontorium.

CAPUT I.

De Achaiæ situ et prisco nomine Ægialo — Ægiali primis regibus, Xutho, Ione — Achæi, a Doribus ejecti, Tisameno duce in Ægialum profecti Ionas expellunt — Iones ab Atheniensibus recipiuntur.

Quæ terra inter Eleos et Sicyonios media ad mare Orientem versus excurrit, Achaia hoc tempore dicitur ab Achæis eam incolentibus; prisco nomine Ægialus (Litus) appellabatur, et incolæ Ægialenses, nominati ab Ægialeo Sicyoniæ rege, ut dicunt Sicyonii. Alii nomen ab regionis situ ducunt quæ litoris fere tota formam habet. (2) Postea vero, Hellene mortuo, Xuthum reliqui Hellenis filii e Thessalia ejiciunt, eo nempe crimine quod paternæ pecuniæ partem sibi soli vindicasset. Ιs quum Athenas confugisset, ab Erechtheo dignus est habitus cui filiam desponderet; e qua Achæus et Ion nati. Mox quum e vita discessisset Erechtheus, ejus filiis de regno dissidentibus 317disceptator Xuthus fuit; qui quum Cecropi natu maximo regnum adjudicasset, eum reliqui Erechthei filii e finibus exegerunt. (3) Quare quum in Ægialum migrasset ibique sedem constituisset suam, ibidem etiam e vita excessit. E filiis Achæus, assumtis ex Ægialo et Athenis auxiliis, in Thessaliam veniens paternum recepit imperium. At Ion quum bellum esset Ægialensibus et eorum regi Selinunti illaturus, per legatos ei Selinus unicam filiam Helicen despondit, et Ionem ipsum in regni successionem filium adoptavit. (4) Quod quum Ioni ex animi sententia evenisset, et Selinunti defuncto in imperium Ægialensium suecessit, et a se conditam in Ægialo urbem uxoris suæ de nomine Helicen nominavit: gentem ipsam a se Ionas nuncupavit. Quamquam istud eis non mutationem nominis attulit, sed additamentum. Vocabantur enim Ægialenses Iones. Magis tamen regioni priscum nomen mansit, quod Homerus in delectu Agamemnonis copiarum versu illo testatum reliquit:

(5) Regnante tum Ione Athenienses bellum contra Eleusinios gesserunt. In eos quum ducem sibi arcessivissent Ionem, hunc in Attica fatum assequitur. In Potamiorum pago ejus exstat monumentum. Ac mansit penes Ionis posteros Ionum imperium, usquedum ab Achæis, quos et ipsos Lacedæmone tunc et Argis Dores exegerant, regno spoliati cum universo populo profugerunt. (6) Quæ autem inter Ionas et Achæos gesta sint bella, mox exponam, quum prius docuero quæ res effecerit, ut soli qui Lacedæmonem et Argos colerent, ante Dorum reditum ex omnibus Peloponnesi incolis Achæi sint appellati. Archander et Architeles Achæi filii e Phthiotide Argos commigrarunt. Iis Danaus filias duas nuptum dedit, Architeli Automaten, Scæam Archandro. (7) Et Argos quidem illos mansisse valido argumento esse potest, quod filio Archander nomen imposuit Metanastæ (i. e. ex patria migranti in terram aliam). Confirmato autem eorum imperio obtinuit usus, ut ab Achæi liberis communi nomine Achæi tam Lacedæmonii quam Argivi, proprio autem Danai soli Argivi appellarentur. Mox iidem a Doribus Argis et Lacedæmone pulsi misso caduceatore ab Ionibus petierunt, ut sibi et regi Tisameno Orestis filio incolendi jus sine bello concederent. Ibi Ionum reges incessit metus, ne si Achæi permisti Ionibus essent, communi consilio regem sibi tum ob virtutis, tum ob generis claritatem Tisamenum declararent. (8) Quum ergo in ea re Achæis minime assentirentur Iones, res ad arma deducta est; et 318Tisamenus quidem in prœlio occubuit, Ionas vero Achæi victores Helicen, quo se illi e fuga receperant, persecuti victores, obsessa urbe, tandem impune ex pacto convento siverunt abire. Tisameni sane cadaver quum Achæi Helice sepelissent, Lacedæmonii postea Delphici oraculi monitu ejus ossa Sparten deportarunt; et hoc etiam ipso tempore monstratur Tisameni sepulcrum quo loco epulum celebrant Lacedæmonii, quæ Phiditia nuncupant. Iones quum in Atticam venissent, ab Atheniensibus rege suo Melantho Andropompi filio auctore in civitatem recepti sunt: tantum Ionis et eo duce rerum belli gestarum memoria valuit. Traditum est etiam, Athenienses, quum suspectos haberent Dores, ac metuerent ne illi a se quoque manus abstinere nollent, magis suæ potentiæ studio quam Ionum amore eos in domicilii consortium recepisse.

CAPUT II.

Codri filii cum Ionibus et aliis Græcis coloniam in Asiam deducunt — de tribus coloniis e Græcia deductis — Nelei in Miletum adventu et de Milesiis — templo Apollinis Didymis et Diana Ephesia — Androclus, Codri filius, Ephesum venit — de ejus nece et sepulcro — Priene et Myunte ab Ionibus occupatis.

Non multis post annis quum Medon et Neleus Codri filii de regno dissiderent, negaretque Neleus regnum se Medontis ferre posse qui pede altero claudicaret, rei cognitione Delphico oraculo permissa, respondit vates, deberi Medonti Atheniensium regnum. Dimissi itaque in coloniam Neleus et reliqui Codri filii, tum ex Atheniensibus quicunque nomina dedissent, tam multo maximam Ionum manum abduxerunt. (2) Tertia fuit hæc colonia, quæ extero duce et extera multitudine deducta est e Græcia. Multis enim ante ætatibus Herculis fratris filius Iolaus Thebanus Athenienses ac Thespienses in Sardiniam deduxit. Una vero ætate priusquam Iones Athenis proficiscerentur, Lacedæmonios et Minyas e Lemno a Pelasgis ejectos Theras Thebanus, Autesionis filius, in eam insulam deduxit quæ, quum antea Calliste appellaretur, post ab eo Thera vocata est. (3) Tertiam hinc deduxere coloniam Codri filii, Ionibus imperantes quum nulla ipsis esset cum illis propinquitas, paterno siquidem genere et avito a Codro et Melantho e Pylo Messenii, materno Athenienses fuere. Contribuerunt in eam se coloniam Ionibus e Græciæ populis Thebani primum Philotam secuti, Penelei nepotem; ex Orchomeniis Minyæ ob Codri liberûm cognationem: Phocenses præterea, exceptis Delphis; Abantes etiam ex Eubœa. (4) Phocensibus naves ad transmittendum dederunt et ipsi classis duces exstiterunt Philogenes et Damon Athenienses, Euctemonis filii. Hi omnes quum in Asiam appulissent, alios alii fines occuparunt. Neleus cum sua manu Miletum tenuit. (5) Milesii 319autem ipsi de suis originibus hæc commemorant. Per duas ætates Anactoriam fuisse totam eam regionem nominatam, sub rege Anacte indigena et Asterio Anactis filio. Cretensium vero classe Mileto duce in eam oram appulsa urbi, et agro ab eo nomen immutatum. Venisse e Creta Miletum cum factione sua, quum Minoem regem Europæ filium fugeret. Incolebant Cares eam Asiæ partem; ab iis Cretenses in domicilii societatem recepti. (6) Occupata vero ab Ionibus Mileto mares omnes interfecti, præter eos qui capta urbe fuga sibi salutem quæsiere. Illorum conjuges et filias victores uxores duxerunt. Nelei quidem sepulcrum non longe a portis est, ad lævam ejus viæ qua Didymos itur. Apollinis quod Didymis templum est et oraculum, antiquius est Ionum commigratione; multo vero etiam antiquius Ionum temporibus Ephesiæ Dianæ fanum. (7) Neque tamen Pindaro nota de eo templo fuisse omnia existimo, quum versibus prodidit, ab Amazonibus bellum Theseo Atheniensium duci inferentibus conditum. Nam a Thermodonte profectæ mulieres istæ sacrificarunt quidem Ephesiæ deæ et tum, quippe quæ templum illud jam olim nossent, et quum eo tempore quo Herculem ac multo ante Bacchum fugiebant, supplices eo se recepissent; ipsæ tamen ejus operis auctores neutiquam fuere: verum Coressus homo indigena et Ephesus, quem Caystri fluminis filium fuisse censent, hi templum illud condiderunt. Et ab Epheso quidem ipsa etiam urbs nomen accepit. (8) Incolebant tunc eam oram Leleges Carici nominis et Lydorum pars magna. Habitabant vero circum templum supplicandi ac deprecandi causa tum alii, tum et Amazonici generis mulieres. Androclus quidem Codri filius, Ionum qui Ephesum venerant dux creatus, Lelegas et Lydos in superiore urbis parte habitantes ejecit, sacræ vero areæ inquilini fœdere cum Ionibus icto omni belli metu caruerunt. Samiis etiam Samum Androclus ademit, eamque insulam ad quoddam tempus possederunt Ephesii, cum reliqua etiam contiguarum insularum vicinia. (9) At enim quum pristinas recepissent Samii sedes, Prienensibus contra Caras auxilium tulit Androclus; et Græci e prœlio victores discedunt, ipse autem in pugna cecidit. Ejus cadaver sublatum Ephesii sepulturæ intra fines suos mandarunt. Monstratur Androcli sepulcrum hac ætate in via quæ est inter Dianæ et Olympii Jovis media, ad portam Magnetidem. Insigne sepulcri est vir armatus. (10) Iones qui Myuntem et Prienen colonis deductis frequentarunt, Caras et ipsi his finibus exegerunt; et Myuntem quidem Cyaretus Codri filius condidit: Prienes deducendæ Ionibus permisti Thebani Philotan Penelei nepotem et Æpytum Nelei filium duces et conditores habuerunt. Et Prienenses sane a Tabalo prius homine Persa, deinde ab Hierone cive suo maximis affecti calamitatibus Ionico tamen adhuc nomine 320censentur. (11) At Myuntem oppidani eo quem jam exponam casu, urbem deserere coacti sunt. Parvus fuit in agro Myusio ad mare sinus, quem Mæander fluvius oblimato ostio stagnum reddidit. Stagnantibus vero marinis aquis tanta repente coorta est e palude culicum vis, ut ea lue victi homines, urbem relinquere cogerentur. Rebus omnibus suis, quæ auferri poterant, deorum etiam signis asportatis, Miletum migrarunt. Mea certe ætate Myunte nihil exstat præter Bacchi templum e candido lapide. Similis vero calamitas Atarnitis etiam, qui infra Pergamum sunt, exitio fuit.

CAPUT III.

De Claro et Colophoniis — Lebediis — Teo ejusque incolis — Erythræis — Clazomeniis et Phocæensibus.

Colophonii quod Clari est Apollinis templum et oraculum antiquitate sua sanctissimum ducunt. Tenentibus enim terram Caribus venisse primos e Græcia Cretenses memorant, Rhacium et quæ illum sequeretur multitudinem, oram occupantem navibusque pollentem: plurimam vero terræ partem Cares adhuc incolebant. Thebas vero quum Thersander Polynicis filius et Argivi cepissent, inter captivos ad Apollinem Delphos abducta est Manto; et Tiresias quidem ejus pater in via ad Haliartum diem obiit suum. (2) Ii captivi, quum jussisset oraculum coloniam capessere, navibus in Asiam transmisere. Ad Claron appulsis Cretenses armati occurrere, a quibus ad Rhacium deducti illi sunt. Is quum ex Mantûs oratione, et qui essent et quæ fuisset in Asiam veniendi causa, cognovisset, Tiresiæ filiam, in domicilii societatem ejus comitatu recepto, uxorem duxit. Rhacii satu e Mantone ortus Mopsus Cares omnes e ditionis suæ finibus ejecit. (3) At Iones icto cum Græcis qui Colophone consederant fœdere, æquabili cum illis jure civitate eadem fruebantur. Regnum Ionum penes duces Damasichthonem et Promethum, Codri filios, fuit. Promethus autem post hæc Damasichthone fratre occiso in Naxum insulam effugit, ibique diem suum obiit. Ejus cadaver Damasichthonis filii domum reportatum recepere; exstat in vico cui Polytichides nomen, Promethi sepulcrum. (4) De Colophoniorum vero excidio tunc egimus quum Lysimachi res gestas persequeremur. Ex iis autem, qui Ephesum in coloniam deducti fuerunt, cum Lysimacho et Macecedonibus bellaverant soli Colophonii. Exstat commune Colophoniorum et Smyrnæorum qui in prœlio ceciderunt sepulcrum, ad viæ lævam qua Claron iter est. (5) Lebediorum urbem evertit Lysimachus non aliam ob causam, quam ut profugorum accessione cresceret Ephesiorum civitas. Est vero ager ille quum cetera insigni fœcunditate, tum calidarum in eo sunt aquarum balneæ et plurimæ et suavissimæ. Lebedon quoque initio Cares tenuerunt; quos 321postea Andræmon Codri filius Ionum dux expulit. Est Andræmonis sepulcrum ad militaris viæ lævam Colophone discedentibus, in ulteriore Calaontis (Alentis?) amnis ripa. (6) Teon coloniam deduxere Orchomenii Minyæ, duce Athamante in ea loca profecti. Fuisse hic Athamas dicitur Athamantis ejus nepos, quem Æolus genuit. In hac etiam civitate permisti Græcis Cares constitere. Ionas vero Teon in coloniam deduxit Apœcus Melanthi abnepos; neque gravius omnino quicquam in Orchomenios et Teios consuluit. Non multis post annis eodem inquilini deducti sunt Athenis et ex Bœotia. Atticæ coloniæ Damasus et Naoclus Codri filii, Bœoticæ Geres Bœotius duces fuere. Utramque gentem Apœcus atque Teii haud gravate acceperunt. (7) Erythræi origines suas ad Erythrum referunt Rhadamanthi filiam; a quo se e Creta deductos memorant et urbi a duce nomen impositum. Quum illam urbem una cum Cretensibus Lycii, Cares et Pamphylii tenerent (Lycii quidem ob Cretensium consanguinitatem; oriundi enim e Creta Lycii fuere, ab iis scilicet qui cum Sarpedone profugerunt: Cares vero propter veterem cum Minoe amicitiam; et Pamphylii quod genere Græcos attingerent; ex eo namque hominum numero fuere qui exciso Ilio cum Calchante errarunt): quum omnes hi quos enumeravi populi Erythras incolerent, Cleopus (Cnopus?) Codri filius congregata ex Ioniæ urbibus eorum manu qui nomina in coloniam dedissent, cum Erythræis eos mœnium communione conjunxit. (8) Clazomenii et Phocæenses ante Ionum in Asiam adventum urbem plane nullam habuere: sed Ionum adventu pars eorum post diutinos errores accepto a Colophoniis Parphoro [Parato?] duce oppidum ad Idam montem condiderunt; quo postea relicto in Ioniam reversi Scyppium [vel Scypium) in Colophoniorum finibus condiderunt; (9) mox et inde migrantes in ea quam nunc colunt regione consederunt, oppidumque in continenti Clazomenas munierunt. Postea Persarum terrore in insulam e regione sitam transmiserunt. Post Alexander Philippi filius Clazomenas ducto a continenti solo ad insulam aggere in peninsulæ formam redigere cogitabat. Fuerunt autem magna Clazomeniorum pars non Iones, sed Cleonæi et Phliasii, quotcunque scilicet Doribus postliminio in Peloponnesum reversis ultro solum vertere. (10) Phocæenses ab ea Phocide genus ducunt quæ sub Parnasso monte etiamnum hoc nomine est. Philogenem hi et Damonem secuti, Athenienses duces, in Asiam trajecerunt, agro non armis, sed Cumæorum concessu certis conditionibus potiti. Eos quum Iones in concilii sui communionem, quod Panionium appellant, non admitterent nisi reges e Codri genere creassent, ab Erythris et e Teo Deœten, Periclum et Abartum accersiverunt.

De Ionum urbibus in insulis Samo et Chio — Sami et Samiæ stemma — de Sami incolis et Samothracia — de Junone Samia — Dædalo — Chii nominis origine et incolis.

In insulis civitates Ionum sunt Samus supra Mycalen et Chius ex adverso Mimantis, Asius filius Amphiptolemi Samius carminibus mandavit, Phœnici ex Perimeda Œnei filia genitas Astypalæam et Europen; Neptuni satu ex Astypalæa natum filium Ancæum; hunc populis qui Leleges dicebantur imperasse, et amnis Mæandri filiam Samiam uxorem duxisse, quæ ei Perilaum, Enudum, Samum, Halithersen et insuper Parthenopen filiam peperit. E Parthenope Ancæi filia Apollini Lycomedem genitum. (2) Hæc versibus testatus est Asius. Atque eo quidem tempore qui insulam incolebant, vi potius coacti quam benevolentia adducti, in penatium suorum societatem Ionas receperunt. Erat Ionum dux Procles Pityrei filius, et ipse Epidaurius et magnum Epidauriorum numerum deducebat, ejectos nempe ex Epidauria terra a Deiphonte et Argivis. Genus Procles ducebat ab Ione Xuthi filio. Hujus filio Leogoro (Leogora?), quum patri in Samiorum regnum successisset, bellum intulerunt Ephesii duce Androclo; et prœlio quidem victos extra insulam Samios expulerunt, crimini illud dantes quod cum Caribus de bello Ionibus inferendo consilia agitassent. (3) Profugorum e Samo pars in Thraciæ insulam, quæ olim Dardania, post ab ipsis est Samothrace nuncupata, coloniam deduxere. At qui Leogorum (Leogoran?) secuti sunt, ii ad Anæam in adversa continenti terra castellum permunierunt; unde decimo post anno Samum adorti, pulsis Ephesiis insulam receperunt. (4) Fanum Junonis, quod Sami est, sunt qui dicant Argonautas dedicasse, secum illuc signo deæ Argis devecto. Enimvero Samii ipsi natam in insula sua Junonem tradunt ad flumen Imbrasum, sub vitice quæ hac ipsa etiamnum ætate in Junonis sacro solo exstat. Esse vero templum maxime priscum, ex ipso simulacro facile conjici possit. Est enim Smilidis Æginetæ, Euclidis filii, opus. Fuit autem hic Smilis Dædalo æqualis ætate, gloria inferior. (5) Nam Dædalus, quum e regia stirpe ejus gentis qui Metionidæ sunt appellati Athenis ortum duceret, non magis artis præstantia quam erroribus et casuum varietate, majore fuit apud omnes gentes nominis celebritate. Is enim quum occiso sororis filio quam patriis legibus noxam meruisset probe nosset, ultro in Cretam ad Minoem confugit; ubi et regi ipsi et ejus filiabus miri operis signa fecit, sicuti Homerus quoque in Iliade memoriæ prodidit. (6) Verum postea a Minoe fraudis damnatus et in vincula cum filio conjectus, elapsus Inycum (ea Siciliæ urbs erat) evasit ad regem Cocalum. Et ea fuit Siculis cum Minoe bellandi causa, quod poscente Minoe Dædalum sibi dedi Cocalus recusasset. 323In tanto vero ob artis excellentiam apud Cocali filias honore fuit, ut in Dædali gratiam de nece Minoi inferenda consilium inierint. (7) Neque quicquam fuit Dædali fama vel in tota Sicilia, vel in majore Italiæ parte illis temporibus clarius. At Smilis nusquam apud alias gentes quam Samios et Eleos peregrinatus est, quod sit memoriæ proditum. Ad hos vero pervenit et Samiis Junonis signum fecit.

8. ** Ion vero tragœdiarum scriptor, historiarum monumentis mandavit, Neptunum in desertam aliquando insulam Chium venisse; in ea cognitam ab ipso Nympham quandam et ea parturiente e cœlo nivem (Græcis chiona) effusam; a quo rei eventu nomen filio Chio imposuisse Neptunum. Eundem ex alia quadam Nympha filios Agelum et Melanem suscepisse. Œnopionem postea e Creta in Chion insulam appulisse et cum eo una filios Talum, Euanthem, Melanem, Salagum et Athamantem (Staphylum et Thoantem?). (9) Œnopione regnante Caras eodem venisse et Abantas ex Eubœa: successisse deinde in regnum Œnopioni et filiis Amphiclum, advenam hominem ab Histiæa Eubœæ, ex Apollinis Delphici oraculo. Quarta post Amphiclum ætate Hector (nam et hic rex fuit) cum Caribus et Abantibus insulæ inquilinis bellavit, et eorum parte justo prœlio fusa, reliquos in deditionem acceptos e sedibus suis expulit. (10) Compositis demum Chii rebus in memoriam Hectori rediit commune sacrum fieri a suis oportere cum universo Ionum conventu; et ab eo conventu tripodem illi, ut idem refert, virtutis præmium delatum. Hæc de Chiis Ionem tradidisse comperi, quum causam tamen ille non exposuerit quamobrem cum Ionibus cœpti fuerint Chii censeri.

CAPUT V.

De Smyrnæ recentioris conditore Alexandro M. et Nemesum cultu — Ionum regionis cœli clementia et claris templis — Herculis templo Erythris — Minervæ Poliadis templo Erythris — Ioniæ urbium variis memorandis ac balneis — antro Homeri.

Jam vero Smyrnam, unam de duodecim Æolensium urbibus, ea regione sitam quam mea adhuc ætate urbem vederem appellant, Iones e Colophone profecti Æolensibus ademptam tenuerunt. Insequentibus deinde temporibus concilii sui jus cum Smyrnæis Iones communicarunt. Hujus vero quæ nunc exstat urbis conditor exstitit Alexander, Philippi filius, per visum in quiete ut id faceret monitus. (2) Venationibus enim intentum Alexandrum in Pago monte, eo ipso quo erat ornatu venatorio, ad Nemesium fanum accessisse tradunt; quum vero ad fontem sub platano proximis aquis irrigua pro templo somnum caperet, obversatas in somniis Nemeses mandasse, ut eo in loco urbem conderet atque ut eo Smyrnæos ex priore urbe deduceret; (3) missos tunc Claron consultores a Smyrnæis de summa rerum, quibus talis a deo fuerit reddita vox:

Facile itaque se deduci Smyrnæi passi sunt. Ac Nemeses quidem jam duas, non unam tantum, venerantur, et earum matrem Noctem perhibent, quum Athenienses ejus quam Rhamnunte eodem nomine colunt deæ, Oceanum patrem esse dicant.

4. Ionum terra cœli clementia fruitur plurima. Templa in ea spectantur qualia non facile alibi. Præstat magnitudine et opulentia Dianæ Ephesiæ; proxima duo non perfecta illa quidem, Apollinis alterum in Milesiorum finibus apud Branchidas, alterum Clari in Colophoniorum territorio. Duo alia Persarum furor in eadem Ionia exussit; Sami Junonis, ad Phocæam Minervæ; utrumque fanum vel igni corruptum cum admiratione tamen spectatur. (5) Erythris præterea Herculis, et Priene Minervæ delubra magna cum voluptate visas; hoc quidem propter deæ signum, Herculis illud Erythris ob vetustatem. Ipsum sane simulacrum non iis quæ Æginæa vocantur, neque iis quæ inter Attica sunt vetustissima, consimile est: sed si ullum aliud, exquisite est Ægyptium. In lignorum rate insistit deus, uti e Tyro Phœnices mari delatus est; qua tamen causa id acciderit, non memorant Erythræi. (6) Narrant eam ratem in Ionicum pelagus delatam primum appulisse ad promontorium quod Mesate (Media) appellatur, quod continentis quidem est, iis autem qui e portu Erythræorum Chion navigant, plane medium. Quum jam promontorium ratis attigisset, conspecto signo summis viribus et Erythræos et Chios certatim ad se illud pertrahere conatos. (7) Erythræus postremo quidam, cui e mari et piscatu victus fuerat, sed ex morbo erat oculis captus (nomen ei viro Phormio fuit), quod per somnum moneri sibi visus fuerat exposuit, oportere Erythræorum feminas comas tondere; e capillo earum, si viri funem contexuissent, eam ratem ad se esse pertracturos. (8) Ei somnio ut obtemperarent quum cives feminæ in animum sibi non inducerent, e Thracia mulieres, et quæ serviebant et quæ ex ea gente ingenuæ ibi degebant, se tondendas præbuerunt. Quare jam rate potiti Erythræi edixerunt solis e Thracia mulieribus in Herculis fanum introire ut liceret. Servant autem funiculum illum e comis hac etiam ætate diligenter; et piscatorem illum oculorum calamitate liberatum in reliquum omne vitæ tempus oculis probe usum affirmant. (9) Est etiam Erythris ædes Poliadis Minervæ; cujus e ligno simulacrum eximia magnitudine in solio sedens utraque manu colum tenet, capite pileum gestat. Opus hoc fuisse Endœi et aliis argumentis conjecimus, tum ex toto simulacri opificio, tum vero maxime ex Gratiarum et Horarum signis quæ ante templi portam e candido lapide sub divo posita fuerant. Smyrnæi Æsculapii delubrum 325exædificatum ætate mea habuerunt inter montem quem Coryphen (Verticem) nuncupant, et alienæ aquæ impermistum mare. (10) Ionia ipsa præter templorum magnificentiam ac cœli salubritatem multa habet alia quæ literis mandentur dignissima; et Ephesius quidem ager Cenchrium amnem, Prionis (Serræ) montis fertilitatem, et fontem Halitæam. In Milesiorum finibus est Biblis fons, ad quem ea contigerunt quæ de Biblidis amore decantantur. Apud Colophonios lucus visitur Apollinis fraxinis condensus. Ab eo non longe fluvius Ales, Ionicorum amnium frigidissimus. (11) Lebediorum balneæ hominibus admirandæ æque ac salubres. Sua sunt et Teiis lavacra in monte Macria, partim in cavernoso saxo ad ipsa maris litora, partim ad opum ostentationem exornata. (12) Habent et Clazomenii lavacra. Ad ea Agamemnon colitur; ibidemque antrum est Nymphæ quæ Pyrrhi mater dicitur. Vulgatus est apud eos de Pyrrho pastore sermo. In Erythræis est Chalcis regio, a qua tertia ipsorum tribus nominatur. Porrigit se ex hac Chalcide in pelagus promontorium, in quo marinarum aquarum scatebræ balneas edunt, omnium quæ in Ionia sunt ægris maxime utiles. Apud Smyrnæos longe pulcherrimus est amnis Meles; ad ejus caput antrum, in quo Homerum tradunt carmina sua fecisse. (13) In Chiis est Œnopionis sepulcrum et opere ipso et ob rerum ab Œnopione gestarum prædicationem spectandum. Sami in via quæ ad Junonis ducit, Rhadines est et Leontichi sepulcrum, ad quod vota nuncupare solenne est iis qui acri se amore affectos senserint. Sunt sane rerum miracula in Ionia quamplurima, et haud multo inferiora quam in ipsa Græcia.

CAPUT VI.

Post Ionum discessum in Asiam Achæi illorum regionem sortiuntur, et duodecim urbes incolunt — de Achæorum principibus et urbe Patris — bellis, quibus interfuerunt Achæi — Chilone palæstrita et Adrasto Lydo — rerum Græcarum conditione post Gallorum abitum in Asiam.

Post Ionum profectionem Achæi fines eorum sorte inter se diviserunt urbesque occuparunt; quarum duodecim apud universos Græcos illustres hæ sunt: prima omnium Dyme ab Elide venientibus, tum Olenos, Pharæ, Tritæa, Rhypes, Ægium, Cerynia, Bura; post has Helice, Ægæ, Ægira, et Pellene quæ ad Sicyoniorum fines omnium postrema. In his domicilia sua constituerunt Achæi et eorum reges, quum ante Iones eas incolerent. (2) Primæ Achæorum imperii partes fuere penes Tisameni filios, Daimenem, Spartonem, Tellin et Leontomenem. Nam eorum natu maximus Cometes multo ante in Asiam cum classe transmiserat. Hi quos nempe enumeravi, et præterea Damasias Penthilo Orestis filio genitus, Tisameni liberûm patruelis, summæ rerum apud Achæos præfuerunt. Æquo tamen in regno jure fuere a Lacedæmone profecti et ipsi Achaici nominis, Preugenes et ejus filius, cui nomen Patreus. His urbem Achæi assignarunt, 326quæ ab hoc rege postea Patræ nominata est. (3) De rebus bellicis Achæorum hæc memorari possunt. Troicis temporibus Achæi, quum adhuc essent eorum in potestate Lacedæmon et Argos, Græci nominis pars maxima fuere. Persis vero cum Xerxe in Græciam invadentibus neque Leonidæ in Thermopylas, neque Themistocli Atheniensium imperatori ad Eubœam et Salaminem classe prœlianti præsto fuisse Achæos apparet, neque ulla vel in Atheniensium vel in Lacedæmoniorum delectu est eorum facta mentio. (4) Quin et ad Platæas pugnæ tempus prætermiserant: nam aliter in Græcorum communi donario, quod Olympiæ dedicatum est, Achæorum nomen esset cum ceteris inscriptum. Eos ego existimo patriam suam quosque tutari voluisse domi manentes; simul etiam Troica victoria elati Lacedæmoniis, qui Dores essent, se parere indignum ducebant; quod aperte longo post tempore declararunt. Armis enim quum decernerent Lacedæmonii et Athenienses, alacriter tulere auxilium Patrensibus Achæi; iidemque animo fuere et sententia in Athenienses multo propensiore. (5) Communes vero Græcorum expeditiones posteriores quod attinet, ad Chæroneam contra Philippum in acie stetere. Fatentur tamen idcirco se in Thessaliam non movisse et prœlio ad Lamiam inito non interfuisse, quod nondum e Bœotica clade se recollegissent. At antiquitatis inter Patrenses interpretem mihi narrare memini, ex omnibus Achæis unum Chilonem palæstritam ad Lamiam in certamen prodisse; (6) sicut et ipse satis scio Lydum hominem Adrastum privatis opibus et consilio Græcos juvisse. Huic Adrasto statuam ex ære posuere Lydi ante Dianæ Persicæ ædem, addita inscriptione, oppetiisse mortem Adrastum pro Græcis contra Leonnatum prœliantem. (7) Thermopylarum autem saltum jam superantibus Gallis non Achæi soli, sed universi Peloponnesii occurrendum sibi non putarunt. Nam quum nullam omnino classem haberent Barbari, satis adversus eos magnum se præsidium habituros sperarunt, modo ut Corinthiacum Isthmum quantum inter utrumque mare a Lechæo promontorio ad Cenchreas interest, permunissent. Fuit hæc tunc communis omnium Peloponnesiorum sententia. (8) Postea vero quam Galli navigiis undecunque contractis in Asiam transierunt, eo in loco erant Græcorum res, ut nulla sibi civitas posset alium imperium vindicare. Lacedæmoniis enim tum Leuctrica clades, tum Arcadum in unicam civitatem Megalopolin conventus, et Messeniorum vicinitas, quominus pristinas vires reciperent, obstiterunt. (9) Thebanos adeo urbe ipsa eversa afflixerat Alexander, ut annis non multis post a Cassandro reducti ne sua quidem ipsorum satis tutari potuerint. Atheniensibus denique benevolentia quidem Græcorum ob res post gestas minime defuit; sed nondum eis tum a Macedonico bello requiescere licuerat.

De Achæorum potentia et concilio Achaico — Lacedæmoniorum bello contra Achæos suscepto — Philippi, Demetrii filii, sceleribus — ejus bello cum Atheniensibus gesto et Romanis Atheniensibus opem ferentibus.

Quare iis temporibus quum non in commune consulerent Græci, sed suum quique negotium agerent, non erant qui opibus cum Achæis conferri possent. Eorum enim omnes civitates, una excepta Pellene, nullo a multis retro annis devinctæ fuerant tyrannorum dominatu. Porro levius etiam multo quam alias Græciæ partes vel bellorum impetus, vel pestilentiæ acerbitas Achaiam vexarat. Itaque in concilium quod Achaicum vocant itabatur, communique consilio de rebus Achaiæ deliberabatur. (2) Ac tunc quidem conventum Ægium edici placuit, quod deleta eluvionibus Helice jam olim ceteris Achaicis civitatibus hæc dignatione et tum opibus præstabat. Ex aliis vero Græcis primi omnium in ejus concilii censum venere Sicyonii; post eos et alii e Peloponneso vel statim, vel certe aliquandiu cunctati se Achivis contribuerunt. Multos etiam ex iis qui extra Isthmum erant, in concilii societatem acciverunt secundi Achæorum progressus, quum eos in dies viderent meliore uti fortuna. (3) Soli Græcorum Lacedæmonii et offensioribus semper animis in Achæos fuerunt, et postremo aperte etiam contra eos arma ceperunt. Sed enim quum Pellenen Achæorum urbem Agis Eudamidæ filius rex Spartæ vi cepisset, mox inde ab Arato Sicyoniorum duce ejectus est. Cleomenes deinde Leonida Cleonymi filio genitus, ex altera quam fuit Agis regia stirpe, Aratum et Achæos collatis ad Dymen signis magno prœlio fudit; pacem deinde Antigono et Achæis dedit. (4) Antigonus tunc, Philippi adhuc impuberis tutor, Macedonum imperium regebat. Fuit Philippus Demetrii filius; ejus erat Antigonus et patruelis et vitricus. Cum hoc igitur Antigono et Achæis inducias pactus Cleomenes, fide mox violata, Arcadum urbem Megalopolin diripuit; et sane noxæ piaculum accepta ad Sellasiam ab Achæis et Antigono clade Lacedæmonii et eorum dux Cleomenes luisse judicari merito possunt. Sed in libro de Arcadum rebus ad Cleomenem redibit oratio. (5) Philippus autem Demetrii filius quum ad virilem ætatem pervenisset, accepto regno ab Antigono non sane invito, magnum universis Græcis terrorem incussit, quum ipso Philippi superioris nomine (a quo tamen oriundus non erat; nam Amyntæ filius Philippus dominus plane hujus gentilibus fuit), tum vero quod Philippi ipsius facinora æmulabatur. Fuit utrique commune pecunia sibi civitatum principes conciliare, quos intelligerent privati sui lucri quam patriæ libertatis majorem rationem habere: hoc autem minori Philippo peculiare, in conviviis, dum mutuis de more poculis poscerent, mortiferas potiones propinare: quod Amyntæ filio, nisi fallor, ne in mentem quidem unquam venit: at huic Demetrii filio Philippo familiare hoc fuit scelus, et in levissimis ducebat noxis veneno hominem tollere. (6) Urbes hic tres, quibus adversus Græciam pro militum suorum receptaculis uteretur, 328præsidiis firmavit: eas in Græcorum contumeliam multa suffultus confidentia Græciæ claves [compedes?] nuncupabat. Contra Peloponnesum erat Corinthus, cujus etiam arcem munivit accuratius. Alterum fuit ei contra Eubœam, Bœotos et Phocenses propugnaculum Chalcis ad Euripum. Tertium opposuit Thessalis et Ætolorum nationi Magnesiam sub Pelio monte. Præ ceteris vero tum justis exercituum aggressionibus, tum repentinis latronum more excursionibus, Atheniensibus et Ætolis infestus erat. (7) Ceterum in Atticarum rerum descriptione jam exposui quæ a Græcis vel barbaris missa fuerint Atheniensibus contra Philippum auxilia, et quemadmodum ob horum imbecillitatem sociorum Athenienses ad Romanorum opem confugere coacti fuerint. Miserant et paulo ante Romani verbo quidem Ætolis contra Philippum auxilia, re vero Macedonicarum rerum speculatores: (8) verum tunc Atheniensibus exercitum mittendum censuerunt. Decretum ejus imperium erat Otilio: nam hoc nomen ei viro maxime insigne fuit. Non enim Romani Græcorum ritu unico a patribus accepto nomine appellantur, sed tria fere singulis ut plurimum, atque etiam plura imponuntur nomina. Id negotii duntaxat ab Romanis Otilio datum, ut Athenienses et Ætolos contra Philippi arma tueretur. (9) At ille e mandatorum præscripto reliqua, hoc vero non ex Romanorum sententia gessit, quod Eubœensium Histiæam et Anticyram in Phocide, quæ oppida Philippi imperata facere coacta fuerant, expugnavit et evertit. Quæ res ad senatum delata, mea quidem sententia, effecit ut Otilio Flaminius successor mitteretur.

CAPUT VIII.

Romani, duce Flaminio, cum Achæis Corinthum expugnant — Achæi Romanorum socii — Achæi Spartæ muros demoliuntur et Lacedæmoniis graviter imperant — Lacedæmonii ad Metellum et legatos Romanos confugiunt — de Macedonum rebus a Romanis eversis et Sibyllæ oraculo illud significante.

Flaminius primo adventu superato Macedonum præsidio Eretriam diripuit; deinde profectus Corinthum, cui rex præsidium imposuerat, suis ipse copiis circumsedit et ab Achæis ad eam obsidendam per legatos, si Romanorum amici esse vellent, tum vero etiam pro ea quam in Græcos omnes præ se ferebant benevolentia, auxilia postulavit. (2) Sed illi quod ante in Otilio indigne tulerant Flaminio etiamnum crimini dabant, quod scilicet priscas Græciæ urbes, quæ nihil in Romanos commiserant quæque Macedoni invitæ paruerant, eas armis adorti crudelius tractassent. Providebant autem facile jam Romanos illud agere, ut pro Philippo et Macedonibus Achaiæ et universæ Græciæ ipsi imperarent. Causa hæc in Achæorum concilio magna inter dissidentes sententias contentione acta; evicere postremo qui partis Romanorum fuere, ut ab Achæis ad oppugnandam obsidione Corinthum auxilia mitterentur. (3) Corinthii quum in Macedonum potestate esse desiissent, ad Achæorum se concilium statim aggregarunt, in quo et prius locum habuerant, 329postquam Aratus Sicyoniorum dux e Corinthi arce Macedonum præsidium ejecerat, Persæo, quem Antigonus præsidio præfecerat occiso. In posterum dehinc omne tempus Romanorum socii Achæi appellati sunt, nempe qui ad omnia rerum momenta se promptos et alacres præstitere. Nam et in Macedoniam cum Romanis contra Philippum penetrarunt, et susceptæ in Ætolos expeditionis comites fuere, tertio contra Antiochum et Syros cum Romanis dimicarunt. (4) Et Macedonico quidem atque Antiochi bello interfuerunt unam Romanorum amicitiam secuti, cum Ætolis vero jam pridem simultates proprias exercuerant. Deinde Nabidis tyrannide, cujus intolerabilis fuerat crudelitas, sublata Spartam Achæi in ordinem statim redactam Achaico concilio subjecerunt, (5) rebusque per severissima judicia repetitis mox urbis muros demoliti sunt. Spartæ quidem muri Demetrio ac deinde Pyrrho oppugnantibus olim tumultuario opere exstructi fuerant; Nabis postea tyrannus tales faciundos curavit, ut nihil omnino ad eorum firmitatem desideraretur. Eos itaque muros tunc Achæi dejecerunt, et Spartanorum liberis interdicta quam legibus Lycurgus sanxerat disciplina, eadem qua Achæorum puberes uti jusserunt. (6) Verum hæc a me plenius exponuntur in eo qui Arcadum rebus attributus est libro. Lacedæmonii quum Achæorum imperata graviter ferrent, Metellum Romanorum legatum et ejus collegas appellarunt. Missi hi fuerant non ut Philippo bellum indicerent, cum quo rite fuerat pax perpetrata, sed ut de criminibus quæ a Thessalis et quibusdam Epirotis Philippo objiciebantur cognoscerent. (7) Revera autem Philippus cum ipso Macedonum robore a Romanis jam dejectus fuerat. Pugnans enim ad Cynoscephalas non omnino quidem victus a Flaminio et Romanis erat; at tamen pro viribus dimicans ipse ille Philippus ita prœlio inferior fuit, ut et exercitus sui majorem partem amitteret et ex urbibus quas bello ad deditionem in Græcia compulerat, præsidia educere pro fœdere cum Romanis adigeretur. (8) Pacem quidem non tam eventu utilem, quam nomine decoram precibus atque etiam pretio ab Romanis impetravit. Macedonum certe bellicam gloriam et imperii magnitudinem Philippo Amyntæ filio regnante partam, alterius Philippi temporibus pessum ituram divinitus his versibus prædixerat Sibylla:

330Romani enim, qui ad occasum Europæ inhabitant, Macedonum regnum everterunt, et sociorum Attalus * ex Mysia exercitus: ad ortum autem solis magis vergit Mysia.

CAPUT IX.

Metellus de Achæis dicto non audientibus querelas ad senatum defert — Lacedæmonii in senatu Achæos criminantur — Romani mittunt qui inter Achæos et Lacedæmonios disceptent — muri Spartæ reficiuntur — Romani Lacedæmoniis faventes Achæis varie adversantur.

Metellus tunc ceterique legati non esse Achæorum et Lacedæmoniorum querelas contemnendas censuerunt. Quare ab Achæorum magistratibus dari sibi concilium postularunt, quo scilicet pro concione jure æquiore cum Lacedæmoniis agendum Achæis persuaderent. At enim illi pernegare aut illis, aut aliis quibusvis concilium se daturos, qui de qua re missi essent senatus Romani decretum non attulissent. Metellus et collegæ, quod Achæi se dicto audientes non præbuerant, durius accepere, ac Romam reversi multa de illis neque omnino vera omnia ad senatum detulerunt. (2) Sed invidiosius multo Achæos criminati sunt Areus et Alcibiadas, Lacedæmonii illi quidem apud suos existimatione summa, sed in Achæos iniquissimi. Nam quum eos Nabis ejecisset, apud Achæos exularant; moxque ab iisdem, Nabide mortuo, in patriam contra populare Lacedæmoniorum decretum reducti fuerant. Verum ii ipsi tunc in senatum Romanum intromissi in magnam invidiam Achæos vocarunt. Quare illis Achæi simulatque Romam abierant, in concilio capitis mulctam irrogant. (3) Romani Appium [Claudium] et alios legatos miserunt, qui inter Achæos et Lacedæmonios disceptarent. Sed minime futurus erat eorum adventus Achæis gratus. Secum enim illi Areum et Alcibiadan, quos hostes Achæi judicaverant, habebant. Illud autem homines multo gravius offendit, quod in Achæorum conventu Romani iracundius et minime ad persuadendum accommodate verba fecerunt. (4) In eo conventu erat Lycortas Megalopolitanus, Arcadum facile princeps, et qui amicitia Philopœmenis fretus animum paulo elatiorem ad sententiam dicendam afferebat. Is causam Achæorum summa libertate dixit et Romanos etiam oratione sua nonnihil pupugit. Legati Lycortæ dicta quasi illudentes pro nihilo habere; quin Areum et Alcibiadan sententia sua nihil grave in Achæos commisisse declararunt; et Lacedæmoniis ut Romam legatos mitterent concesserunt, contra quam inter Achæos et Romanos convenerat. Decretum enim fuerat publice ab Achæorum concilio legatos ad senatum Romanum esse mittendos, atque interdictum ne qua ex Achæorum consessu civitas privatam legationem moliretur. (5) Missa etiam ab Achæis contraria legatio est. Quum multis utrinque disceptationibus in senatu res agitata fuisset, eosdem iterum legatos Romani misere ejusque legationis principem eundem Appium cum liberis mandatis de 331Achæis et Lacedæmoniis, quod visum esset, statuendi. Hi et quos Achæi exilio multaverant Spartam reduxerunt, mulctamque remiserunt iis qui, quod ante causæ cognitionem discessissent, ab Achæis injuriarum erant damnati. Ac Lacedæmonios quidem ab Achaico concilio non liberant, sed capitis judicia penes exteros illis esse volunt, de ceteris criminibus et accusare illos et accusari in Achaico concilio posse. Novo denique murorum ambitu Spartanum oppidum muniendum curarunt. (6) Recepta exules Lacedæmonii patria consilia sua ad Achæos exagitandos omnia contulerunt: quocirca hoc se illos pacto probe ulcisci posse sperantes, Messeniis iis, qui ejus conjurationis, qua Philopœmen occisus fuerat, participes fuisse judicati fuerant eamque ob causam exilio ab Achæis mulctati erant, iis, inquam, et Achæorum præterea exulibus persuasere, ut Romam querelas ad senatum deferrent: quibuscum et ipsi profecti reditum iis pararunt. Favente enim summo studio Lacedæmoniis Appio, Achæorum vero causam acriter impugnante, ea facile decreturus erat senatus quæ maxime voluerunt Messenii et Achæi exules. Missæ itaque Athenas et in Ætoliam literæ, quibus imperabant Romani, ut Messenios et Achæos exules in suas quosque patrias restituerent. (7) Vehementer hæc res animos Achæorum commovit, præsertim quum se et ante injuriosius a Romanis tractatos intelligerent, et sua in Romanos pristina merita non fuisse qua sperarant gratia excepta viderent, quum, qui contra Philippum, Ætolos, Antiochum egregiam Romanis operam navassent, jam exulibus et iis hominibus qui incestas manus haberent postponerentur; imperata tamen nihilominus sibi facienda ac tempori parendum duxerunt.

CAPUT X.

Proditionis patriæ varia exempla apud plures gentes enumerantur — Achæi per Callicratem proditi Romanis obnoxii redduntur.

Atque ea quidem perditissimorum hominum perversitas, qui patriam et cives suos hostibus vendere nihil verentur, Achæis quoque erat exitio futura. Neque vero scelus hoc, ut semel in Græcia usurpari cœptum est, ullum finem reperit. Dario primum Hystaspis filio in Persis regnante Ionum res afflictæ prope sunt, classe prodita ab omnibus Samiarum triremium præfectis, undecim duntaxat exceptis. (2) Post oppressos Ionas subegerunt Eretriam Persæ, quum civitatis ejus principes Philagrus Cyneæ filius et Alcimachi Euphorbus, patriam suam hostibus prodidissent. Xerxi in Græciam irruenti Thessaliam Aleuadæ, Thebas Attaginus et Timagenidas Thebanorum primores prodiderunt. Peloponnesiaco bello, quod inter Athenienses et Spartanos gestum est, Agidi Lacedæmoniorum duci Xenias Eleus Elin ipsam tradere est aggressus. (3) Lysandro dehinc qui hospites appellabantur, donec patrias proderent Lysandro suas, quiescere nunquam potuerunt. Philippo vero Amyntæ filio ad Græciæ imperium adspirante unam invenias proditionis immunem Spartam, ceteras Græcorum urbes non magis pestilentia 332superiorum temporum, quam proditiones deleverunt. Alexandri felicitas effecit ut nullum magnopere insigne proditionis exemplum, quo res ejus adjutæ fuerint, possit commemorari. (4) Post Græcorum ad Lamiam cladem quum Antipater festinaret in Asiam transmittere, conversisque ad illud bellum opibus facile videretur Atheniensibus pacem daturus, quod rationibus suis minime alienum putabat si Athenas ipsas atque adeo universam Græciam liberam esse sineret, Demades et alii consiliorum socii homini a sententia oratione sua deducto nihil mite aut benignum in Græcos cogitandum persuaserunt; quin quum Atheniensem populum vehementer perterrefactum viderent, et Athenis et aliis urbibus ut Macedonum imponerentur præsidia auctores fuere. (5) Confirmat orationem meam rerum eventus. Athenienses enim etsi magnam acceperant in Bœotiis finibus cladem, bis mille ex acie sua captis, mille occisis, non continuo tamen Philippi imperata fecerunt: ad Lamiam vero ducentis ferme ac nihilo pluribus militibus amissis, Macedonibus succubuere. Atque ita nullis temporibus hæc proditionum pestis Græciæ desiit negotium facessere. Achæos quidem tum Callicratis Achæi hominis perfidia Romanis parere coegit. Initia tamen malorum omnium Achæis Persei regis et Macedonici imperii exitium importarunt. (6) Nam quum Perseus ictum cum Romanis a Philippo patre fœdus violasset et * * regem Sapæorum (quorum facit in iambicis carminibus mentionem Archilochus) Abrupolim exercitu adortus populi Romani socios sedibus expulisset suis, (7) et Romani ulti Sapæorum injurias Perseum ipsum totumque ejus regnum in potestatem suam redegissent, missi a Romano senatu sunt decem legati ad Macedoniæ res, uti in rem suam foret maxime, ordinandas. Eos, quum in Græciam venissent, omni obsequii et ad assentationem appositæ orationis genere Callicrates circumvenire aggressus, ex illis etiam unum ad justitiam tuendam minime propensum sibi prorsus conciliavit et in Achæorum consilium pertraxit. (8) Is in conventu criminose queri cœpit, a potentioribus Achæis pecunia et aliis studiorum significationibus contra Romanos Perseum adjutum; postulare ut capitalis rei damnarentur; se damnatos demum suo quemque nomine indicaturum. Id enimvero periniquum universæ concioni videri; contendere, ut quos diceret Perseo favisse palam nominaret; jus omnino non esse quemquam condemnari cujus nondum esset nomen delatum. (9) Ibi Romanus, quum ab omnibus ejus postulatio coargueretur, ex composito nominare non dubitavit omnes qui prætores Achæorum exercitus duxissent; et omnes affirmare eam noxam commisisse, quod Macedonum Persei partes fovissent. Hæc ille dixit a Callicrate subornatus. 333Tunc Xenon non minimæ inter Achæos auctoritatis vir: «Quod ad hoc, inquit, crimen attinet, ipse etiam Achæorum copiis præfui; sed neque ulla unquam Romanos in re læsi, neque ulla mihi omnino fuit cum Perseo amicitia; atque hujus quidem criminis vel in Achæorum conventu, vel inter ipsos Romanos non dubitarim judicium sustinere.» (10) Hoc a Xenone dictum ex innocentiæ conscientia statim arripuit Romanus tanquam accommodatum fraudi suæ consilium. Quare quoscunque studii in Perseum Callicrates accusarat, eos omnes Romam ad causam dicendam mitti imperat. Novum id fuit et inusitatum Græcis. Neque enim vel potentissimi Macedonum reges, Philippus Amyntæ filius, aut Alexander, adversarios unquam suos e Græcia in Macedoniam disceptandi causa mitti postularunt; sed facile passi sunt, quibus de rebus ambigeretur ab Amphictyonibus cognosci. (11) At Romani tunc Achæorum quemcunque, cujus modo nomen Callicrates detulisset, nocentem innocentemve, Romam edicto suo deduci imperarunt. Fuerunt qui deducti sunt plures fere quam mille: quos Romani quasi Achæorum præjudicio damnatos in publicas custodias per Hetruriæ oppida diviserunt. Alios deinde super alios ab Achæis missos legatos et deprecatores nihili omnino fecerunt. (12) Post septimum ac decimum demum annum trecentos ferme viros vel eo etiam pauciores, qui ex omni Achæorum numero reliqui erant in Italia, dimiserunt, satis jam eos pœnarum dedisse rati. At eos qui effugere conati sunt vel ex ipso itinere antequam Romam perducerentur, vel ex iis in quas relegati fuerant urbibus, a fuga retractos nulla accepta excusatione capitali supplicio affecerunt.

CAPUT XI.

Gallus a Romanis judex in Græciam missus plures civitates a conventu Achæorum disjungit — de Atheniensium et Oropiorum contentionibus — Achæi Oropiis opem ferre decernunt.

Miserunt rursus Romani senatorium virum in Græciam: nomen ei erat [Sulpicius] Gallus; missus autem erat ad dirimendas inter Lacedæmonios et. Argivos de finibus controversias. Is multa in Græcum nomen et dixit et fecit insolenter et plane utramque civitatem ludibrio habuit. (2) Nam quæ rerum gestarum gloria aliquando floruerant urbes, quæque de agrorum finibus magno et diutino bello certaverant, eas hic dignas non putavit, quarum causam cognosceret, quum et Philippum antea Amyntæ filium disceptatorem habuissent; sed eam Gallus cognitionem ad Callicratem impurissimum hominem cunctæque Græciæ perniciem rejecit. (3) Præterea quum Ætoli e Pleurone ad eum venientes sejungi se ab Achæorum concilio postulassent, eis permisit ut suis propriis auspiciis legatos Romam mitterent. Est vero senatus auctoritate eorum ab Achæis defectio comprobata; et [Sulpicio] Gallo ante erat mandatum, ut quam posset plurimas civitates ab Achæorum conventu 334disjungeret; quod ille impigre effectum reddidit. (4) Interea quum Athenienses egestate potius, quam libera voluntate impulsi sociam civitatem Oropum diripuissent, nempe qui Macedonico bello rebus accisis Græcorum jam prope omnium essent egentissimi, ad senatum Romanorum confugiunt Oropii. Qui quum injuriam factam illis censuisset, Sicyonios jussit ab Atheniensibus multam petere, quanti scilicet illatam Oropiis injuriam ipsi æstimassent. (5) Sicyonii, quum diem judicii non obissent Athenienses, multam illis talentûm quingentorum irrogarunt. Athenienses ad senatum Romanum provocarunt; cujus decreto omnis ea multa ad centum duntaxat talenta redacta est; quod ipsum etiam non est persolutum. Quin Oropios tum promissis, tum muneribus delinitos ad tale fœdus adduxerunt Athenienses, ut obsidibus datis præsidium intra oppidum acciperent; ea tamen lege, ut si novæ de Atheniensibus inciderent querelæ, hi et præsidium quod imposuissent ultro deducerent, et obsides redderent. (6) Non ita multo post a præsidiariis nonnullis in oppidanos injuriæ factæ. Quocirca legatis Athenas missis contendebant Oropii, ut ex pacto convento et præsidium deduceretur et obsides redderentur. Neutrum se facturos esse Athenienses responderunt: non enim esse publicas illas populi injurias, sed paucorum qui in præsidio eo fuissent; et illos quam commeruissent pœnam suscepturos. (7) At Oropii Achæorum auxilium implorarunt. Quod quum illi ferendum non censerent, amicitiam quæ sibi cum Atheniensibus intercedebat veriti, Menalcidæ, homini Spartano quidem, sed qui tunc copiis Achæorum imperabat, decem talenta se daturos pollicentur, si Achæorum sibi auxilium præsto ut esset effecisset. Menalcidas quum sciret, magnas esse propter Romanorum amicitiam inter Achæos Callicratis opes, cum illo æqua parte precium communicare pollicetur. (8) Ita conjunctis studiis efficiunt, ut Oropiis adversus Athenienses auxilium decernatur. ld quum renuntiatum Atheniensibus a quopiam esset, quanta maxime potuerunt celeritate Oropum adorti prædæ superioris reliquiis, si quæ forte supererant, asportatis, præsidium deducunt. Achæis, quum serius quam oportuerat auxilium misissent, persuadent Menalcidas et Callicrates, ut Atticam terram hostiliter invadant. Verum quum et ex aliis Graciæ partibus et e Lacedæmone ad hostem repellendum auxilia convenissent, exercitum Achæi suum domum reportarunt.

CAPUT XII.

Menalcidas Lacedæmonius perfidia superat Callicratem — Diæi fraude bellum inter Lacedæmonios et Achæos conflatur, ad quod componendum senatus Romanorum legatos mittit.

Ab Oropiis autem, etsi nulla ex parte ad eorum salutem quicquam profecerat Achæorum societas, promissum tamen Menalcidas pretium exegit. Quo ille accepto alienum omnino rationibus suis putavit, quæstus participem Callicratem 335facere. Quare hominem primum exspectationibus eludere, mox dolo circumvenire; postremo aperte etiam fraudare aggressus est. (2) Quæ res vetus illud verum esse declaravit: Et ignis est alio magis qui urat igne, lupisque sævior lupus est aliis, et accipiter ocius accipitre volat, si Callicratem ipsum immaniorem ante alios sui temporis omnes superavit perfidia Menalcidas. Callicrates, uti homo erat cujusvis lucri cupidus, quum gratis habere se susceptas cum Atheniensibus inimicitias permoleste ferret, Menalcidan jam abeuntem magistratu capitis apud Achæos arcessivit; crimini dabat, legatione apud Romanos contra Achæos functum ac operam enixe dedisse, ut Spartanos ab Achæis abduceret. (3) Ibi Menalcidas quum se in fortunarum omnium discrimen deductum videret, Diæo homini Megalopolitano successori suo in magistratu Achaico, ex Oropica illa pecunia talenta elargitur tria. Hoc ille devinctus munere invitissimis etiam Achæis Menalcidan capitis periculo erat exempturus. Ea res quum Diæo apud Achæos publice ac privatim magno esset probro, avertendæ ille invidiæ causa ad majorum negotiorum cogitationes et secundarum rerum spem Achæorum animos erigit. Quare talem fraudem est commentus. (4) Lacedæmonii suas de finibus agrorum controversias ad Romanum senatum detulerant; senatus omnia omnium rerum præterquam capitis judicia ad Achæorum conventum rejecerat. At Diæus gratioso mendacio multitudinis animos mulcens judicio Achæorum capitis etiam crimina de Spartanis permissa comminiscitur. (5) Et Achæi quidem quum ei fidem habuissent, de Spartanorum capitalibus causis judicia fere facere aggressi sunt. Recusabant Lacedæmonii, et mendacii Diæum arguentes rursus Romanum senatum ea de re per legatos consulturi erant. At Achæi hoc ipsum arripere et in crimen vocare, quum dicerent, earum urbium quæ secum facerent nullam omnino sui esse juris, aut posse earum aliquam privatim sine publico universi concilii decreto Romam legatos mittere. (6) Ex his concertationibus belli causæ inter Achæos et Lacedæmonios exstitere. Satis intelligebant Lacedæmonii multo se esse Achæis opibus inferiores. Quare dimissis per urbes quæ Achaicæ ditionis erant, ad ipsum etiam Diæum privatim legatis, bellum deprecabantur. A civitatibus idem omnibus responsum tulere, quum jam prætor suus ut juventutem armatam educerent denunciarit, oportere se dicte audientes esse; prætor ipse Diæus non Spartæ aiebat se, sed iis qui ejus civitatis otium turbarent bellum illaturum. (7) Ac rogante senatu quotnam esse putaret otii et tranquillitatis hostes, optimatum ille Spartanorum viginti quattuor nomina edidit. In ea rerum trepidatione probata est Agasisthenis sententia, hominis clari etiam prius et honorati, sed ad cujus laudes ex hoc ipso civibus suis dato consilio magnus accessit cumulus. Persuasit illis ipsis primoribus quos Diæus Achæis dedi postularet, ut voluntario exilio belli in patriam suam conflati incendium restinguerent; futurum 336enim ut, si Romam confugerent, primo quoque tempore a Romanis restituerentur. (8) Quum itaque exilii causa solum illi vertissent, per speciem a Spartanis in judicium vocati sunt et capitis damnati. Miserunt et Achæi Romam Callicratem et Diæum, qui in senatu contra Spartanos exules causam dicerent; et Callicrates quidem in itinere morbo interiit; nec scio fueritne, si Romam pervenisset, emolumenti aliquid Achæis allaturus, an nova inter illos majorum malorum semina sparsurus. Diæus vero et Menalcidas ubi Romam pervenerunt, quum multa ultro citroque per altercationem contumeliosius inter se jactata dixissent audissentque, (9) postremo respondit senatus, legatos in Græciam venturos qui de quibus inter se dissiderent Lacedæmonii et Achæi rebus cognoscerent. Legati ex urbe otiosius iter fecerunt. Quocirca tantum interfuit spatii, ut interea Diæus Achæos, Menalcidas Spartanos dolo circumvenire potuerint. Ille Achæis persuasit, Romanorum decreto Spartanos in Achæorum officio ac potestate fore: contra Lacedæmonios in eam sententiam adduxit Menalcidas, ut crederent a concilio se jam Achæorum sejunctos atque liberatos Romanorum decreto esse.

CAPUT XIII.

Achæi exercitum conscribunt contra Spartam Damocrito duce — Lacedæmonii pugnam conserunt cum Achæis et fugantur — Damocritus proditionis accusatus aufugit — Diæi, ducis Achæorum, callidum facinus in Lacedæmonios — Menalcidas, dux Lacedæmoniorum, urbe Iaso capta, odium civium incurrit et vitam veneno finit.

Hæ controversiæ in causa fuerunt, ut renunciato novo jam prætore Damocrito Achæi exercitum conscriberent et contra Lacedæmonios arma caperent. Eodem ferme tempore Metellus consul Romanorum exercitum in Macedoniam transportavit. Bellum enim ei decretum fuerat contra Andriscum Persei filium novas in Romanos res molientem. Ac Macedonicum quidem bellum facile prosperos ex Romanorum sententia successus erat inventurum, (2) Metellus autem iis, quos miserat senatus Romanus, in Asiam cum imperio, persuadet ut, priusquam transmittant, cum ducibus Achæorum congressi edicant, ne bellum contra Lacedæmonios susciperent, atque ut omnino exspectarent legatos eos qui a senatu mitterentur arbitri inter Achæos et Lacedæmonios futuri. (3) Mandata illi quidem ad Damocritum et Achæos detulerunt, quum jam illi contra Lacedæmonios exercitum ducerent; quare quum nihil sane se ulla oratione contra Achæorum pervicaciam profecturos intelligerent, in Asiam perrexerunt. Ipsi quoque Lacedæmonii animi elatione magis quam viribus subnisi cum suis copiis hosti occurrerunt, satis illi quidem habituri suos si fines defendere possent. Prœlio mox superati quum circiter mille et ætate et viribus florentes milites occubuissent, intra mœnia se reliqui effusissima fuga recepere. (4) Quodsi hostem persequi maturasset Damocritus, eodem tempore Achæi quo 337fugientes Lacedæmonii apertis introrumpere potuissent portis Spartæ: verum ille et tunc canere jussit receptui et exinde se ad excursiones et agri populationes convertit, non circumsedit urbem. (5) Is reportato domum exercitu majestatis damnatus est ab Achæis, multa quinquaginta talentûm irrogata. Eam quum unde solveret non haberet, clanculum e Peloponneso aufugit. In Damocriti locum prætor renunciatus est iterum Achæorum suffragiis Diæus. Ad eum quum legatos rursus misisset Metellus, res ita convenit, induciæ ut inter Achæos et Spartanos essent usquedum adessent qui disceptandi causa a Romanis missi fuerant. (6) Callidum interea aggreditur in Lacedæmonios Achaicus prætor facinus. Oppida omnia, quæ in orbem Spartæ finitima erant, ad Achæorum amicitiam pellicit et ea præsidiis firmat, ut unde erumperent quove se reciperent contra Spartanos castella haberent Achæi. (7) Decreverant et Lacedæmonii imperium Menalcidæ, qui etsi Lacedæmonios ad extremam tum reliquarum copiarum, tum vero pecuniæ inopiam redactos intelligebat, præsertim vero quum neque coli neque seri ager potuisset, educto tamen violata induciarum fide exercitu, Iasum oppidum, quod intra Laconiæ quidem fines erat, sed ad Achæorum ditionem pertinebat, subito impetu captum diripit. (8) Sic Menalcidas, conflato rursum inter Lacedæmonios et Achæos bello, quum se partim civium criminationibus expositum videret, partim nullam eis a se in præsenti periculo afferri salutem posse animadverteret, epoto pharmaco ipse sibi mortem conscivit. Hunc Menalcidas vitæ exitum habuit, vir ut in Lacedæmoniorum tunc imperio minime omnium prudens, sic dum Achæorum rebus præfuit, singulari perfidia.

CAPUT XIV.

Ex legatis Romanis Orestes Achæis senatus mandata denuntiat — Achæi his permoti Spartanos Corinthi degentes hostiliter comprehendunt — Critolaus, Achæorum dux, Romanis bellum inferre cupiens eorum legatos eludit — Critolaus et Pytheas sollicitant Achæos ad bellum contra Spartam et Romanos suscipiendum — Romani Mummium consulem contra Achæos mittunt.

In Græciam tandem pervenere Roma simultatum inter Lacedæmonios et Achæos disceptatores, quorum princeps Orestes fuit. * * et magistratus Achaiæ civitatum singularum ad se vocavit et inprimis Diæum. Qui quum convenissent ubi deverterat Orestes, renuntiavit senatum censere, neque Lacedæmonios neque Corinthum ipsam Achæis contribuere se debere; Argos præterea, Heracleam quæ ad Œtam est, Orchomenios Arcadici nominis, ab Achæorum concilio sejungendos: neque enim his esse populis ullam cum Achæis cognationem, et eas civitates cœpisse cum illis serius facere. (2) Hæc dum Orestes exponeret, Achaici magistratus prius etiam quam ille perorat e deversorio Orestis exsiluerunt, et convocarunt ad concionem Achæos. Hi, cognita Romani senatus sententia, repente in Spartanos eos qui forte Corinthi erant impetum fecerunt; ac 338corripuit quemcunque vel certo nossent esse Lacedæmonium, vel ex tonsura, calceatura, veste aut nomine Lacedæmonium esse suspicarentur, quosdam etiam qui se in Orestis deversorium fuga jam proripuerant, etiam inde summa vi extrahere nitebantur. (3) Legati furorem illum compescere conati monere identidem et queri, ab ipsis prioribus injuria se et contumelia lacessitos. Paucis post diebus Lacedæmonii omnes, qui deprehensi captique fuerant, in carcerem ab Achæis conjecti, dimissis iis quos non esse Laconici nominis constitisset. Missi deinde Romam et alii primores Achæorum et Thearidas legationis princeps. Ii quum in via aliis legatis a Romanis eadem de causa post illam Orestis legationem missis obvii facti essent, pedem retulerunt. (4) Jam Diæus imperii sui tempus expleverat; in ejus locum ab Achæis creatus est Critolaus. Huic acris et inconsiderata incesserat cupiditas cum Romanis bellandi. Quocirca quum novi jam adessent a Romanis missi arbitri, occurrit illis quidem ad Tegeam Arcadiæ urbem; ne vero in publico Achæorum concilio mandata exponerent, arte cavit. Nam legatis quidem audientibus per nuntios edici concilium jussit, clam vero per literas conciliariis denuntiavit: concilii diem ne obirent. (5) Conventu in diem dictam frustra exspectato se plane elusos esse a Critolao Romani intellexerunt, præsertim vero quum aliud ille juberet legatos certum et statum concilium in mensem sextum exspectare: ad se quod attineat, se de rebus Achæorum publicis privata cum illis colloquia habiturum esse negavit. Legati igitur quum elusos se cognovissent, domum redierunt. Critolaus deinde edicto Corinthum concilio Achæis pro concione persuadet, Spartanis bellum inferant atque ut aperte contra Romanos arma capiant. (6) Regem quidem vel civitatem quampiam suscepto bello male rem gerere, genii cujuspiam invidia magis quam belligerantium culpa contigit: audacia vero cum imbecillitate conjuncta est furor potius quam infortunium nominanda; id quod Critolao etiam atque Achæis obfuit. Præterea incitavit vehementer Achæos Pytheas Bœotorum magistratus, Thebanis ultro profitentibus belli se contra Romanos gerendi socios fore. (7) Pecuniam autem ut primum Phocensibus penderent Metellus Thebanis imperarat, quod in eorum fines armati excurrerant; alteram item multam Eubœensibus, quod agrum eorundem Eubœensium populationibus evastassent; tertiam Amphissensibus debere Thebanos pronunciarat, quod eorum sub messis tempus frumenta desecuissent.

Romani et ex legatorum quos in Græciam miserant oratione et Metelli ex literis edocti quæ egissent Achæi, eorum injurias esse persequendas censuerant. Creatus 339tum jam consul fuerat Mummius; huic igitur ad bellum Achæis inferendum classis et pedestres copiæ sunt decretæ.

CAPUT XV.

Metellus Achæis veniæ et pacis conditiones fert — Critolaus et Achæi, illis repudiatis, bellum capessunt — Achæi prœlio superantur et Critolaus perit — Diæus, Achæorum dux, bellum continuat — Metellus Thebas et Megaram capit.

Metellus ubi rescierat Mummium et cum eo exercitum adversus Achæos profectum adventare, omni studio contendebat bello finem imponere ante Mummii in Græciam adventum. (2) Per nuntios itaque Achæis edicit, ut Lacedæmonios et alias omnes civitates quas Romani dixissent, ab Achaici consessus officio discedere æquo animo ferrent; id si facere non recusassent, pristinæ in Romanos contumaciæ veniam pollicebatur. Eodem tempore ex Macedonia per Thessaliam præter Lamiacum sinum exercitum ducit. At Critolaus tantum abfuit ut ullam orationem, quæ ad concordiam spectaret, admitteret, ut Heracleam recusantem cum Achæis censeri circumsessam tenere ausus fuerit. (3) Quum audisset tamen de speculatoribus Metellum exercitu Sperchium amnem transisse, Scarpheam (Locrorum ea urbs est) confugit, neque, quum posset in iis quæ sunt inter Heracleam et Thermopylas angustiis consistere, Metellum ausus est exspectare, sed tanto pavore consternatus est, ut ne ex ipsa quidem loci commoditate in meliorem se spem erigere potuerit; quum ex eo tamen loco Lacedæmonii contra Persas, et contra Gallos Athenienses præclara dedissent virtutis documenta. (4) Fugientes priusquam Scarpheam se reciperent Metellus assecutus, maximum eorum numerum cecidit; vivi haud minus mille capti: at Critolaus neque vivus uspiam post pugnam, neque inter cadavera est repertus. Quodsi forte in cœnosam maris sub Œta monte paludem se demisit, mirum nihil fuit cæca et profunda voragine absorptum prorsus evanuisse. (5) Sed alia etiam de ejus morte conjici possunt. Interim Arcadum cohors lectissimorum hominum circiter mille, qui cum Critolao ad bellum exierant, Elateam in Phocidem contenderunt. In eam urbem quum propter veterem nescio quam cognationem recepti fuissent, paulo post, Critolai et Achæorum clade cognita, eos inde Phocenses excedere jusserunt. (8) In Peloponnesum retrocedentes in Metelli et Romanorum exercitum ad Chæroneam inciderunt. Ibi ad internecionem cæsi divinitus scelere suo dignas dedisse pœnas videri possunt, eo potissimum loco a Romanis oppressi quo Græcos cum Philippo Macedonum rege acie dimicantes deseruerant. (7) Tum Achæorum imperium ad Diæum rediit; qui quod Miltiades Atheniensis ante pugnam Marathoniam fecerat imitatus, vocatis ad 340libertatem servis et ad arma omni militari ætate Achæorum et Arcadum conscripta, exercitum contraxit ex collectitia ingenuorum pariter et servitiorum turba, equitum ferme sexcentorum, gravis armaturæ peditum quattuordecim millium. (8) Ibi jam ad ultimam vecordiam Diæus processit; qui quum ante oculos prope haberet omnem Achæorum superiorem apparatum adversus Metellum et infelicem Critolai pugnam, ex illo tamen delectu ad quattuor millia hominum selegit, eosque duce Alcamene Megaram misit, quo et urbi præsidio essent et Metello in Peloponnesum jam invadenti obsisterent. (9) Metellus vero quum lectissimam Arcadum cohortem ad Chæroneam stravisset, motis castris Thebas contendit. Thebani enim cum Achæis Heracleam copiis obsederant eorumque in prœlio ad Scarpheam fuerant socii. Metello jam appropinquante Thebanæ mulieres et cujusvis ætatis viri urbe relicta partim per Bœotiæ agros et oppida palantes sunt dilapsi, partim in montium juga confugere. (10) Vacuam urbem ingressus imperator Romanus neque deûm templa exuri, neque domos everti passus est; edicto etiam cavit, ne quis e ceteris Thebanis vel occideretur, vel fugiens caperetur, at Pytheam, si captus fuisset, ad se duci jussit. Et is quidem statim inventus et ad Metellum perductus, merito affectus est supplicio. Quum jam prope ad Megaræ mœnia Romanus accederet, non sustinuit Alcamenes, sed cum præsidiariorum manu ilico Corinthum in Achæorum castra confugit. (11) Megarenses urbem suam sine certamine Romanis dediderunt. Metellus ubi primum Isthmum attigit, etsi prospere ei omnia evenerant, ad pacis tamen conditiones ultro Achæos invitabat. Vehementius enim sollicitabat eum utriusque belli, tam Macedonici quam Achaici, conficiendi spes. Hujus quominus fieret voti compos, Diæi stultitiæ plenum consilium obstitit.

CAPUT XVI.

Mummii cum Oreste adventus ad Isthmum — Achæi Romanos aggressi fugantur — Diæi factum dissimile facto Callistrati — Diæus se veneno conficit — Mummius Corinthum capit et evertit — civitatum Græcarum magistratus constituit — illis Romani postea pristinum statum reddunt et Achaiæ præsidem mittunt.

Dum hæc aguntur, Mummius Orestem, qui ante inter Achæos et Lacedæmonios arbiter fuerat, secum habens mane ad exercitum Romanum pervenit. Et Metello quidem cum suis copiis in Macedoniam amandato ad Isthmum ipse substitit, donec universum agmen coegisset. Fuit militum numerus equites ter mille et quingenti, peditum viginti tria millia. Præsto fuerunt Cretenses sagittarii, et e Pergamo quæ supra Caicum est ab Attalo missam manum adduxit Philopœmen. (2) Sociorum quosdam ex Italia et auxilia Mummius duodecim ante castra stadiis collocavit ad excubias ibi agendas. Achæi, quum Romani præ nimia fiducia custodias minus diligenter agerent, adoriuntur hos circa primam vigiliam 341eorumque multos occidunt, plures loco pulsos usque in castra persequuntur, scuta fere quingenta ceperunt. Hoc elati successu Achæi priores pugnam poscere sunt ausi. (3) Verum ubi Mummius in hostem aciem direxit, Achæorum equitatus ad primam Romanorum equitum contra quos steterat impressionem in fugam se dedit. Sustinuit gravis armatura primum Romani peditatus congressum, etsi animos non mediocriter fregerat subita illa equitum fuga; et sola quidem audacia longe impares numero, et jam dimicando fatigati restiterunt tamen, quousque mille hominum lectissimorum globus e transverso in latera invaserunt; tunc enim ex omni parte effusissimam fugam fecere. Quodsi Diæus ab adverso prœlio Corinthum se recepisset eodemque dispersas suorum reliquias coegisset, potuissent fortasse Achæi a Mummio, præsertim si ad obsidionem res devenisset belloque mora fuisset injecta, mitius aliquid impetrare. At ille ut primum sui terga hosti vertere cœperunt, recta Megalopolin evasit; in Achæis servandis haudquaquam ea usus animi magnitudine, qua Callistratus Empedi filius olim Atheniensium saluti consuluerat. (5) Is enim in Sicilia ad Asinarum amnem, Atheniensium et eorum qui ejus expeditionis socii fuerant copiis prope ad internecionem deletis, per medios hostes equitibus, quorum ipse dux erat, audacter viam fecit; ac deinde Catinam cum magna suorum parte incolumis elapsus, mox eadem via Syracusas pergens eos opprimere est conatus, qui castra Atheniensium diripiebant. Ibi quinque ex hostium numero cæsis ipse, equo saucio, aliquot letalibus vulneribus acceptis, animam efflavit. (6) Hic igitur, parta et Atheniensibus et sibi insigni gloria, servatisque quibus imperarat equitibus mortem sponte oppetiit. At Diæus, illius virtutem minime æmulatus, amissis Achæorum copiis Megalopolitanis imminentis calamitatis nuntium ipse attulit; ac postremo manu sua uxore, ne captiva in hostium potestatem veniret, occisa, hausto ipse veneno occubuit; et sane uti pecuniæ cupiditate Menalcidæ par fuit, sic propemodum vitæ exitum habuit mortis turpitudine consimilem. (7) Achæi, qui Corinthum post pugnam confugerant, intendentibus se noctis tenebris clam abiere, et cum illis Corinthiorum longe maximus numerus. Mummius etsi apertas videbat Corinthi portas, intrare tamen urbem cunctabatur, quod ne intra muros insidiæ comparatæ fuissent metuebat. (8) Tertio demum post pugnam die Corinthum vi cepit cremavitque; viri omnes trucidati, feminæ et pueri Mummii jussu sub corona venditi; venditi etiam servi quicunque manumissi in Achæorum acie steterant, neque in prœlio ceciderant. Ornamenta et signa admiratione quæque dignissima Romam asportata; quæ vero minoris erant pretii, Attali auxiliorum duci Philopœmeni donata; et hac ipsa 342etiam ætate apud Pergamenos Corinthiorum spolia visuntur. (9) Aliarum urbium, quæ contra Romanos bellum susceperant, muros Mummius dejecit, arma civibus ademit, priusquam Roma mitterentur quorum consilio in Græciæ rebus ordinandis uteretur. Ubi vero adfuerunt illi, statim omnem e civitatibus popularem administrationem sustulit; magistratus ex censu instituti, tributa Græciæ imposita, locupletibus extra fines suos agri possessione interdictum, concilia singularum nationum, Achaicum, Phocicum, Bœoticum, itidemque in aliis Græciæ partibus, pariter omnia abolita. (10) Non multis post annis Romanos Græcorum misericordia cepit. Quare et prisca concilia sua cuique genti restituta et agros extra fines habere permissum; remissæ etiam quas Mummius civitatibus constituerat multæ. Bœotos enim ille et Eubœenses Heracleotis talenta centum, Achæos Lacedæmoniis ducenta pendere jusserat. Hæc illis civitatibus pecunia omnis a Romanis condonata. Sed mittitur etiamnum in Græciam prætor Romanus; quem Achaiæ, non Græciæ prætorem appellant, quod scilicet Græci subacti erant principatum obtinentibus Achæis. (11) Confectum est Achaicum bellum archontis magistratum Athenis gerente Antitheo, Olympiade sexagesima supra centesimam, qua (de stadio) victor est renunciatus Diodorus Sicyonius.

CAPUT XVII.

Græcia tunc temporis ad summam inopiam redacta — Græciæ sors sub Nerone et Vespasiano — Achaiæ finium et urbium descriptio, primum Dymes — de memorandis Dymes — Atte dæmone — Œbota cursore.

Atque his quidem temporibus Græcia, jam pridem multis particulatim lacerata et vexata adversis rerum casibus, ad summam inopiam depressa est. Argos, quæ heroicis olim temporibus admodum potens et opulenta fuerat civitas, translato ad Dores regno acerbiorem experiri fortunam cœpit. (2) Atheniensium rempublicam post Peloponnesiaci belli et pestilentiæ cladem respirantem et quasi emergentem rursus, Macedonum potentia paucis post annis erat oppressura. Bœotiis Thebis itidem ex Macedonia Alexandri iracundia exitio fuit. Lacedæmonios Thebani Epaminondæ virtus ac deinde Achæorum arma perculere. Sero tandem et ægre Achæorum imperium quum, quasi ex truncata et majori ex parte arida arbore, surgere conaretur, quominus invalesceret, imperatorum suorum obstitit improbitas. (3) Multis post ætatibus quum ad Neronem Romanorum imperium pervenisset, is Græciæ sine populi Romani detrimento suam reddidit libertatem. Pro ea enim Sardiniam prædivitem insulam ei attribuit. In hoc Neronis factum quum intueor, rectissime mihi videtur Plato Aristonis filius dixisse, gravissima quæque et maxime insignia peccata non esse leviorum aut mediocrium ingeniorum offensiones; sed ab animi præclara quadam indole, vitiosa educatione depravata, proficisci consuevisse. (4) Sed enim non fuit hoc beneficium 343Græcis ad diuturnitatem stabile. Nam quum imperii gubernacula post Neronem Vespasianus teneret, Græci ad interna bella processerunt; quare eos Vespasianus annuo vectigali imposito Romanis magistratibus iterum parere jussit, quod diceret libertate uti Græcos jam dedidicisse. Et hæc quidem de Achæorum rebus quæ commemorarem habui.

5. Agri fines inter Achæos et Eleos Larisus amnis est; et in ipsa fere fluminis ripa Larisææ Minervæ templum. Abest a Lariso Achæorum urbs Dyme stadia ferme triginta. Hanc Philippus, Demetrii filius, unam ex omnibus Achæorum urbibus dicto audientem habuit; et hanc unam ob culpam Sulpicius (hic quoque dux Romanus) exercitui Dymen diripiendam dedit; Augustus eam postea Patrensibus attribuit. (6) Priscis temporibus Palea est appellata. Hoc quod nunc habet nominis tunc accepit, quum in Ionum adhuc ditione esset. Neque vero satis mihi liquet, utrum a Dyme femina indigena, an a Dymante Ægimii filio sit nuncupata. Quodsi quis forte elegos legerit, qui in Œbotæ statua Olympiæ inscripti sunt, non facile tamen de hujus urbis nomine ambigere possit. Œbotæ enim Dymæo palma de stadio data Olympiade sexta; statua vero in Olympia ex Delphico quodam responso octogesima demum Olympiade est erecta. Ad eum hi versus inscripti:

Verum nihil nominis hæc commutatio, quod scilicet non Dymen, sed Paleam hi versus nominent, quemquam conturbarit. Prisca enim nomina carminibus præ recentioribus apta judicantur, et ea inprimis usurpant Græci poetæ, qui Amphiaraum et Adrastum Phoronidas, Erechthiden Theseum solent appellare. (8) In suburbano Dymes agro ad viæ dexteram Sostrati sepulcrum exstat. Fuit hic indigena adolescentulus, Herculi (ut aiunt) in amoribus, et superstitem illi Herculem ipsum tumulum puero fecisse memorant capillumque inferias misisse. Ætate etiamnum mea imminet terræ aggeri pila cui Herculis signum insistit. Parentare etiam Sostrato populares suos accepi. (9) Habent iidem Dymæi Minervæ ædem et signum valde prisci operis. Aliud etiam apud Dymæos Dindymenæ matri et Attæ dedicatum est fanum. Attes quidem hic quisnam fuerit, de eo nihil omnino arcani invenire potui. Sed Hermesianax elegorum scriptor versibus prodidit, Calai Phrygis filium fuisse et ad sobolem procreandam plane inutilem editum a matre. Quum jam adolevisset, in Lydiam migrasse idem Hermesianax narrat ibique Magnæ Matris cæremonias monstrasse; tanto vero in honore apud Lydos fuisse, ut id moleste ferens Juppiter aprum in Lydorum segetes immiserit; (10) a quo et alii e Lydis et ipse Attes 344interemptus fuerit. Aliquid quod hinc pendet faciunt Gallogræci Pessinuntis incolæ: sue enim tanquam impura bestia omnino abstinent. Sed hoc non ipsi credunt de Atte, verum alius longe sermo est de eo apud ipsos memoriæ consecratus. Jovem fabulantur per somnum in terram semen profudisse; terram postea absoluto fœturæ tempore genium edidisse qui duplex haberet inguen, alterum maris, alterum feminæ; Agdistin appellatum; deos monstro exterritos virilem ei partem exsecuisse; (11) ex ea amygdalum enatam, cujus quum maturos fructus appetisset Sangarii amnis filia eosque in sinum abdidisset, evanuisse illos quidem, verum puellam gravidam factam puerum enixam; hunc expositum et a capro educatum, quum adolevisset, eximia fuisse et multo quam humana excellentiore pulchritudine: quocirca acri ejus amore captum Agdistin. Quum ad virilem ætatem pervenisset, Pessinuntem eum propinqui sui miserunt, ut regis filiam uxorem duceret. (12) Ibi quum jam nuptiale carmen cantaretur, repente Agdistis interveniens tantum Attæ immisit furorem, ut sibi pudenda præcideret. Hoc item socer ipsius fecit. Agdistin facti in Atten admissi pœnituit. Quare a Jove impetravit ne qua in posterum corporis Attæ pars putresceret aut tabesceret. Hæc de Atte in vulgus prodita. (13) In Dymæorum finibus Œbotæ cursoris ** qui quum primus ex Achæis Olympiæ coronam meruisset neque ullum apud cives suos eo nomine præcipuum honorem esset adeptus, imprecatum Achæis aiunt ne quis ipsorum unquam palmam Olympicam ferret. Exstitit omnino deorum aliquis cui fuit curæ ratam facere eam Œbotæ exsecrationem. Id tum demum resciverunt Achæi, quum se mirantes Olympicarum palmarum compotes fieri nunquam amplius potuisse Delphos ad oraculum miserunt: (14) et tunc quidem, quum et alia in Œbotæ honorem instituissent virique statuam in Olympiam misissent, mox Sostratus Pelleneus in stadio pueros vicit. Et hac etiamnum ætate Achæis athletis solenne, ut priusquam in Olympicum certamen descendant, Œbotæ parentent, ejusque statuæ victores coronam imponant Olympiæ.

CAPUT XVIII.

De Piro amne et urbe Oleno — Patrensium urbe et Glauco amne — Patrensium de Baccho narratio — Patrei stemma — urbs Patræ relicta et ab Augusto Imperatore restituta — de memorandis urbis Patrensium, templo et signo Dianæ Laphriæ — sacris anniversariis Dianæ Laphriæ.

Stadia ferme quadraginta progressis a Dyme Pirus amnis in mare decurrit, in cujus prope ripa Achæorum urbs Olenus olim incolebatur. Et Herculis sane qui vitam ac res gestas versibus commemorarunt, prope omnes non minimam carminum suorum partem consumserunt in Dexameno Oleni rege et quibus muneribus hospitaliter fuerit ab eo acceptus. Ac parvum certe ab initio olim fuisse oppidum testantur elegi, quos in Eurytionem Centaurum fecit Hermesianax. Insequentibus dein temporibus ex Oleno propter civitatis imbecillitatem Piras et Euryteas se incolas recepisse memorant. (2) Ab amne Piro stadia ferme octoginta distat Patrensium urbs; a qua non procul in mare Glaucus amnis 345erumpit. Qui de Patrensium antiquitate disserunt, eam regionem primum omnium incoluisse indigenam Eumelum tradunt, et paucis hominibus imperasse. Ad eum ex Attica venisse Triptolemum, a quo et fruges acceperit Eumelus et rationem urbis condendæ; et primam quidem urbem sumto nomine de terræ cultu Aroam appellatam; (3) tum Triptolemo consopito Eumeli filium Anthean ad Triptolemi currum dracones jungere ausum et ex eo frumenta serere, de curru vero excussum diem obisse; Eumelum et Triptolemum de pueri nomine communi consilio a se conditam urbem Antheam nuncupasse. (4) Ædificata est etiam tertia urbs inter Aroam et Antheam, Mesatis dicta. Quæ vero Patrenses prædicant de Baccho, quod intra Mesatin oppidum educatus quodque ibidem Titanum insidiis in omne periculi genus fuerit adductus, nihil sermoni Patrensium adversans, ipsismet Mesatis (Mesatei?) nomen exponendum relinquo. (5) Ejectis deinde ab Achæis Ionibus, Patreus Preugenis filius, Agenoris nepos, Achæos edicto vetuit Antheam et Mesatin incolere; Aroes vero pomœrio ampliato veterem oppidi ambitum novo inclusit et Aroen de suo nomine Patras vocavit. Agenor fuit Preugenis pater, Arei filius, Ampycis nepos: Ampyx vero Peliæ filius. Is ab Ægineta, Derito, Harpalo, Amycla, Lacedæmone ordinem gentilitatis ducebat. (6) Hi Patreo natales fuere. Patrenses vero privatim aliquando soli ex Achæis omnibus in Ætoliam transmiserunt, quo Ætolis veteribus amicis adversus Gallos auxilium ferrent. Insigni vero clade pluribus prœliis accepta, fortunis prope omnibus eversi Patras longe maxima pars reliquere præter paucos: ceteri per agrum dispersi, quo se ex terræ cultu recolligerent, oppida præter Patras ipsas incolere cœperunt Mesatin, Antheam, Bolinen, Argyram et Arbam (?). (7) Augustus deinde, vel quod ad navium appulsum Patras valde esse appositas judicaret, vel alia quacumque de causa, remigrare omnem illam multitudinem ex illis oppidis Patras jussit. Quin eodem, Rhypis Achæorum urbe funditus eversa, ejus multitudinem traduxit. Et Patrensibus solis ex Achæis omnibus ut sua libertate uterentur concessit; atque cetera in eam civitatem beneficia contulit, quibus a se deductas colonias Romani afficere consueverunt. (8) Est Patrensibus in arce Laphriæ Dianæ fanum; peregrinum deæ cognomen, et ipsum deæ signum aliunde huc deportatum. Calydonem enim atque adeo ceteram Ætoliam quum desolavisset Augustus, quo Nicopolin a se conditam urbem ad Actium promontorium frequentaret incolis, Ætolicum hoc Laphriæ simulacrum Patrensibus datum. (9) Nam quum multa quæ Ætolis et Acarnanibus ademerat signa Nicopolin transportanda curasset, de spoliis 346Calydonis et alia ornamenta Patrensibus, et hoc ipsum Laphriæ Dianæ signum donavit; quod hac ipsa etiam ætate a Patrensibus in arce colitur. Cognomen deæ inditum a Phocensi homine tradunt: Laphrium enini Castalii filium, Delphi nepotem, priscum Dianæ signum apud Calydonios dedicasse. (10) Sunt autem qui ex eo Laphriæ cognomen exstitisse putent, quod temporis longiore spatio facta esset magis elaphra, id est levior, in Calydonios Dianæ ira, quam ante gravissimam adversus Œneum exercuerat. Præfert signum venatricis habitum, ex ebore vero et auro est fabricatum; opifices fuere Naupactii Menæchmus et Soidas, quos Canacho Sicyonio et Callone Ægineta non multo ætate fuisse inferiores conjiciunt. (11) Sacrum quoque Dianæ anniversarium, Laphria, patrio ritu Patrenses faciunt. Viridia ligna, sedecim cubitûm longitudine singula, circa aram in orbem disponunt, postquam intra aram aridissima posuerunt. Adscensum ad aram sub festum diem terra in gradus aggesta faciliorem exstruunt; (12) pompam deæ magnificentissimo apparatu transmittunt; in ea virgo quæ sacerdotio fungitur postrema omnium cervorum bijugo curru invehitur; postero die sacra rite celebrantur magno tum publico tum privato omnium studio. Intra aræ septum viventia animalia conjiciunt, esculentas aves et cujusvis generis victimas, apros etiam, cervos, capreas, nonnulli luporum et ursorum catulos, alii prægrandes et adultas jam feras. In aram ponunt etiam pomiferarum cujusvis generis arborum fructus. (13) Immissis ignibus ursos vidi et alias feras in exteriorem aræ partem flammarum impetu ejectas, nonnullas etiam vi erumpentes: et has quidem e fuga reportatas in rogum reponunt, neque omnino unquam ut a fera quisquam ulla læderetur ipsi aiunt contigisse.

CAPUT XIX.

De Eurypyli monumento et Diana Triclaria — Comætho et Melanippo — Eurypyli arca.

Est inter Laphriæ Dianæ ædem et aram exstructum monumentum Eurypyli. Hic quisnam fuerit et quam ob causam huc venerit, jam exponam, si prius tamen sub Eurypyli adventum qui fuerit in his locis hominum status enarravero. Tenentibus Aroen, Antheam et Mesatin Ionibus communis sacra fuit area et ædes Dianæ cognomento Triclariæ. Huic quotannis festos dies agitabant et nocturna sacra faciebant Iones. Sacerdotium penes virginem erat usquedum illa nuberet. (2) Accidisse autem aiunt ut, quum hoc fungeretur sacerdotio virgo eximia admodum specie Comætho 347nomine, ejus amore Melanippus caperetur adolescens, tum ceteris laudibus, tum vero corporis forma æqualium suorum longe præstantissimus. Hic quum amore sibi mutuo puellam devinxisset, uxorem eam a patre sibi poposcit. Enimvero hoc vitium senectutem comitatur, ut juvenibus plerumque quum aliis in rebus adversentur tum in amoribus eorum nihil doloris sentiant. Unde etiam Melanippus tunc, quum amans amantem ducere cuperet, nihil æquum aut mite vel a suis, vel a puellæ parentibus impetrare potuit. (3) Sed enim quantam tum ad hominum jura confundenda, tum ad numinis honores evertendos vim habeat amor, et alia sæpe rerum eventa et Melanippi casus declaravit. Etenim in ipsa Dianæ æde juvenes congressi cupiditatem suam explerunt, ac templo etiam in posterum æque ac thalamo usuri erant. Sed incolas ejus regionis subita Dianæ ira infestavit, ita ut nec terra fructum ullum redderet et morbi eis insoliti funeraque ex istis morbis longe frequentiora quam ante exsisterent. (4) Quum igitur ad Delphicum oraculum confugissent, Pythia vates Melanippum et Comæthonem mali auctores arguit, jussitque oraculum tum eos ipsos Dianæ immolari, tum singulis annis virginem et puerum qui forma essent elegantissimi eidem numini mactari. Ob hoc sacrificium fluvius qui Triclariæ Dianæ templum præterlabitur, Amilichus (Immitis) est appellatus: nam ante illud tempus sine ullo fuit nomine. (5) Pueri quidem et virgines, qui nullo in deam perpetrato scelere ob Melanippi et Comæthûs noxam peribant, et ipsi miserandam adiere sortem et propinquis suis funestissimum attulere luctum: at Melanippus et Comætho mihi quidem extra calamitatis aleam fuisse videntur; prosperi enim in amore successus soli homini animam adæquare suo pretio videntur. (6) Sacri tam immanis hunc memorant finem fuisse: quum ex Delphici Apollinis oraculo jam ante cognovissent, a peregrino aliquando rege peregrinum item deum importatum iri, ac tunc desituros humana hostia Triclariæ facere; Ilio capto in divisione prædæ Eurypylo Euæmonis filio arca obtigit, in qua inclusum fuerat Bacchi signum, quod a Vulcano fabricatum putabant, dono vero a Jove Dardano datum. (7) Ceterum de ea arca duplex sermo proditur. Alii enim ab Ænea in fugam jam se conjiciente relictam, alii a Cassandra abjectam dixere, quum sciret illam magno Græcorum alicui, qui eam forte sustulisset, malo futuram. Aperuit igitur arcam Eurypylus, apertaque statim ut simulacrum conspexit, mentis impos est factus, atque adeo ut, quum perpetua prope agitaretur insania, raro admodum ratione uteretur. Quare quum ita esset affectus, non in Thessaliam suæ cursum navigationis direxit, sed quum Cirrham per Cirrhæum sinum applicuisset, Delphos perrexit, et oraculum, quanam ratione furoris illo morbo liberari posset, consuluit; (8) responsum vero ei redditum, ut quo in loco homines offendisset peregrino ritu sacrum facientes, ibi arcam expositam dedicaret et ipse sedem ibidem suam statueret. Delatus inde ventis Aroen Eurypylus 348quum in litus exscenderet, forte in illud incidit tempus, quo ad Triclariæ aram puer et virgo jam adducti prope erat ut mactarentur; atque ille quidem haud magno negotio sacrum id animadvertit cum oraculi voce congruere. Rediit etiam incolis in memoriam, quum regem, quem ante nunquam viderant, et arcam simul conspexissent, quod jam pridem et ipsis prædictum fuerat; ac illa arca dei cujuspiam signum contineri suspicati sunt. (9) Hic rei eventus Eurypylum insania, sacro immani oppidanos liberavit; et fluvius mutato nomine, Milichus (Mitis) cœptus est appellari. Scripsere nonnulli, non accidisse quæ commemoravimus, Eurypylo Thessalo, sed Eurypylum, Dexameni Oleni regis filium, ab Hercule, cujus in oppugnatione Ili comes fuerit, arcam accepisse: cetera vero eodem quo nos modo etiam ipsi memorant. (10) Sed enim neque Herculem crediderim quid in arca abditum esset ignorasse, vel, id si rescisset, fatale donum belli societate sibi conjuncto homini daturum fuisse. Neque ipsi Patrenses alium Eurypylum memorant quam Euæmonis filium; cui parentalia faciunt anniversaria per festos Baccho dies.

CAPUT XX.

De deo Æsymnete dicto ejusque cultu — Minerva Panachaide ac templis signisque deorum in urbe Patrensium — Odeo Patrensium et Atheniensium — templo Dianæ Limnatidis — aliis templis et signis.

Deo qui in arcam fuerat abditus cognomen est Æsymnetes. Præsunt ejus religioni novem viri ex civitatis principibus electi, et feminæ primariæ totidem; ac per dies quidem festos nocte una arcam foras effert sacerdos. Ea nox hanc habet quasi prærogativam. Descendunt etiam ad Milichum fluvium oppidanorum liberi omnes cum spiceis coronis, qui est idem ornatus quo ad aram olim Dianæ qui mactandi erant deducebantur. (2) Nostra ætate eas coronas in templo deæ deponunt, ac deinde ubi se flumine abluerint, novis ex hedera impositis coronis recta ad Æsymnetæ fanum procedunt. Hoc ritu sacrum illud peragitur. Intra Laphriæ ambitum Minervæ etiam ædes est cognomento Panachaidis, cujus signum ex auro et ebore. (3) Descendentibus ad inferiorem urbis partem, est Matris Dindymenes delubrum, in quo Attes etiam colitur, etsi nullum ejus monstratur signum; Magnæ Matris ipsius marmoreum est. In foro Jovis Olympii templum est: sedet ipse in solio prope adsistente Minerva. Ultra Olympii, Junonis est simulacrum. Apollini etiam fanum dedicarunt; dei nudum est ex ære signum, pedibus tantum calceatis, quorum altero bovis calvæ insistit. (4) Delectatum vero bobus Apollinem, in hymno quem in Mercurium fecit docet Alcæus, boves surreptas Apollini a Mercurio memorans. Sed etiam ante Alcæum versibus prodidit suis Homerus 349certa mercede Laomedontis armenta Apollinem pavisse; ita loquentem in Iliade Neptunum fecit:

Hanc ergo figmenti de bovis calva rationem habuisse fictorem conjicere licet. In foro sub divo positum est Minervæ signum, in cujus fronte est Patrei sepulcrum. (6) Cum foro Odeum conjunctum est. In eo Apollinis simulacrum dedicatum est eximia admodum specie. De manubiis illud Patrenses fecere, quum ex Achæis omnibus soli Ætolis contra Gallos auxilium tulere. Exornatum Odeum illud est omnium quæ in Græcia sunt magnificentissime, excepto duntaxat eo quod Athenis est. Illud enim et magnitudine et ornamentorum insignibus facile superat quorumvis operum splendorem; ab Herode vero Attico in mortuæ uxoris memoriam est dedicatum. Ejus operis in commentario de rebus Atticis idcirco nullam fecimus mentionem, quod eam historiam ante quam Herodes Atticus ædificationem illam instituisset perscripseramus. (7) Sed ad Patrenses redeo. E foro abeuntibus qua parte est Apollinis ædes, porta est in eo urbis exitu, et supra portam inauratæ statuæ eminent, Patreus, Preugenes, Atherion, qui, ut ipse Patreus, pueri sunt. In adversa fori regione juxta eundem exitum fanum est cum area sacra Dianæ Limnatidis. (8) Aiunt tenentibus jam tum Lacedæmonem et Argos Doribus Preugenem ex quodam somnio Limnatidis signum Spartanis surripuisse; in ea re servi, cui fidem habebat maximam, opera usum. Servatur hoc ex ligno signum antiquum reliquo tempore Mesoæ, quo a Preugene primum est e Sparta deportatum; verum ipso Limnatidis festo die e sacris servis unus e Mesoa illud transfert Patras in aream deæ. (9) In ea area Patrenses habent alias quoque sacras ædes; non sub dio illas quidem, sed ad eas per porticus est aditus. Ibi Æsculapii signum præter vestem e marmore, Minervæ ex ebore et auro est fabricatum. Ante Minervæ templum Preugenis monumentum est, ad quod anniversaria fit parentatio Preugeni, fit item Patreo, eo ipso tempore quo Limnatidi solennia peraguntur sacra. Non longe a theatro ædes duæ sunt, Nemesis una, Veneris altera. Dearum signa e candido marmore sunt, insigni utrumque magnitudine.

CAPUT XXI.

De Baccho Calydonio ac Coresi erga Callirrhoen amore — tribus Bacchi signis eorumque nominibus — Neptuni cognominibus templa et signa in urbe Patrensium porro recensentur — de miro Patrensium oraculo prope fontem — oraculo Apollinis — Thyrxei in Cyaneis et Sarapidis templis Patris — feminis Patrensium.

In eadem urbis regione templum est Bacchi cui cognomen Calydonio. Est enim et hujus dei signum e Calydone Patras deportatum. Fuit, dum Calydon stetit, inter 350alios Bacchi sacerdotes Coresus, cui uni omnium hominum ex amore indignissimi casus evenere. Amabat hic Callirrhoen virginem; et quanto erat Coresi amor vehementior, tanto erat puellæ animus ei infestior. (2) Quare quum neque precum, neque munerum ullo genere omnia expertus Coresus virginem flectere potuisset, postremo supplex ad Bacchi signum confugit opem poscens. Deus simul atque audivit sacerdotis precationem, incessit statim Calydoniis ebrietati persimilis quidam furor, ex quo passim populari vesaniæ morbo interibant. In ea lue ad Dodonæ oraculum confugiunt. Erat enim apud ejus oræ incolas, Ætolos et eorum finitimos Acarnanas et Epirotas, columbarum et responsorum qua ex quercu edebantur maxima ut veracissimi oraculi autoritas. (3) Responsum qui missi fuerant tulere, placandum Bacchum, cujus ira tantam apportasset perniciem. Esse vero placandi numinis unam illam rationem, si ad ejus aram Coresus vel Callirrhoen ipsam immolasset vel alium qui se pro illa devovere sustineret. Puella quum frustra deprecando, ne eorum quidem a quibus educata fuerat impetrato auxilio, cædi destinata esset, (4) et iis omnibus comparatis quæ ad sacrum rite peragendum in promptu esse oportere Dodonæi Jovis oraculum monuerat, cum infulis victimæ ornatu ad aram jam deducta fuisset; Coresus ipse, qui sacris præerat, amore victus nihil jam pristinæ in puellam iræ indulgens, se ipsum pro illa occidit, ae re ipsa ostendit se omnium quos novimus hominum minime ficto amore fuisse incensum. (5) Commota rei spectaculo Callirrhoe, animum mutavit; quumque mentem ejus subiisset partim Coresi commiseratio, partim pudor eorum quæ in illum commiserat, et ipsa semet ad fontem, qui non procul abest a Calydonis portu, jugulavit. Eum fontem posteri de puellæ nomine Callirrhoen nuncuparunt. (6) Est apud Patrenses non longe a theatro indigenæ cujusdam feminæ sacrarium, in quo Bacchi signa totidem, quot erant antiqua oppida, et iisdem nominibus, Mesateus, Antheus et Aroeus. Signa hæc festis Baccho diebus in Æsymnetæ templum deportant: quod templum vero Æsymnetæ in maritima urbis parte situm est, ad ejus viæ, qua e foro exitus patet, dexteram. (7) Descendens ab Æsymnetæ aliud conspicias templum et signum e lapide, quod Salutis nuncupatur. Dedicatum aiunt jam tum ab Eurypylo, quum insaniæ morbo liberatus fuit. Proxime ad portum Neptuni ædes est cum signo marmoreo, cujus rectus est status. Neptunum quidem, præter ea cognomina qui a poetis ficta sunt ornandi carminis causa et quæ gentes prope singulæ privatim imponunt, communia fere omnibus et maxime insignia sunt Pelagius (Marinus), Asphalius (quasi Securitatem parans) et Hippius (Equester) (8) Equestrem autem cur appellent hunc deum, alius aliam sibi causam persuaserit. Ego ex eo conjicio quod equitationem primus Neptunus invenisse dicatur. Homerus quidem quo loco certamen equorum 351describit, Menelaum facit jusjurandum concipientem per hujus ipsius dei numen:

(9) Pamphus vero, vetustissimorum apud Athenienses hymnorum auctor, Neptunum appellat «equorum ac navium erectis vexillis ornatarum largitorem.» Satis itaque probabile, non aliunde eum quam ab equitatione nomen illud adeptum. (10) Patris quidem non procul a Neptuni, Veneris templa sunt. Deæ signum e duobus quæ ibi dedicata sunt alterum e mari piscatores reti extraxerunt una ante me ætate. Sunt et proxime portum signa, et Martis quidem ex ære; Apollini vero et Veneri (quibus prope portum area etiam sacra dedicata est) os, manus et imi pedes e marmore, reliquæ partes e ligno confectæ sunt. (11) Est etiam in ipsa maritima ora lucus, in quo curricula luculenta et stationes æstivo anni tempore valde suaves. In eodem luco Apollinis et Veneris delubra spectantur cum signis marmoreis. Proximum luco est Cereris fanum; dea ipsa et Proserpina stant, Telluris effigies in solio sedet. (12) Pro Cereris æde fons est: is qua parte templum spectat, lapideum habet sepimentum, ab exteriori vero parte descensus ad eum structus est. Ibi oraculum est maxime veridicum. Cognoscuntur tamen ex eo non rerum omnium, sed morborum duntaxat eventa. Speculum tenui suspensum funiculo demittunt, ita librantes ut in fonte omnino non mergatur, sed imo ambitu summam aquam contingat. Exinde ubi odores adoleverint et rite deam precati fuerint, inspiciunt in speculum; et ex ejus imaginibus periturusne an victurus is æger sit, de quo consuluerunt, divinant. (13) Neque latius omnino hujus aquæ divinatio patet. Proxime autem Cyaneas Lyciæ finitimas oraculum est Apollinis Thyrxei: aquæ vero quæ est juxta Cyaneas ea est natura, ut in eam si quis introspiciat, similiter omnia ei quæ vult videre liceat. Sunt etiam Patris juxta lucum duo Sarapidis templa; in quorum altero Ægypti Beli filii monumentum. Ægyptum Aroen confugisse tradunt Patrenses filiorum luctu confectum, quum ipsum Argorum nomen exhorresceret et inprimis a Danao sibi plurimum metueret. (14) Est etiam apud Patrenses Æsculapii templum. Hoc supra arcem, ad eam portam per quam exeunt qui Mesatin iter habent, est conditum. Feminarum Patris quam virorum duplo fere major est numerus; et hæ quidem si quæ aliæ ad Venerem pronæ. Texendis e bysso, quæ in Elide provenit, reticulis et alia veste earum complures victum quæritant.

De Pharis urbe, fluvio Piero et platanis miræ magnitudinis — Mercurio Agoræo ejusque oraculo — lapidibus quadrangulis a Pharensibus cultis et Phararum conditore — Tritæa urbe et monumento picturis Niciæ exornato. — Tritææ conditore — summorum deorum templo — itinere Ægium versus — mira amnis Charadri vi.

Pharæ Achæorum oppidum Patrensibus est ab Augusto attributum. Via interest stadiûm centum et quinquaginta; a mari vero ad continentem superiorem oram, stadiûm intervallum circiter septuaginta. Præterfluit Pharensium agrum fluvius Pierus, idem (opinor) qui et Oleni ruinas præterlabitur, quem maris accolæ Pirum nominant. In ejus ripis platanorum lucus est tanta arborum magnitudine, ut intra cavernas (multæ enim ex ipsa vetustate concavæ sunt) qui velint et epulentur et somnum capiant. (2) Fori area magno et late patenti ambitu est, quo scilicet spatio esse consueverant priscorum fora. In medio Mercurii marmoreum signum cum barba, ipsi terræ insistit, forma quadrangula, modica magnitudine. Testatur inscriptio a Messenio Simulo dedicatum. Cognomen ei est Agoræo (Forensi), et proxime eum constitutum est oraculum. Ante Mercurii signum situs est focus et ipse lapideus; ad eum focum plumbo agglutinatæ sunt æneæ lucernæ. (3) Qui deum consulit, accedit sub vesperam et thus super foco adolet, deinde oleo infuso lucernas accendit; tum vero in ara ad simulacri dextram nummum patria nota signatum (appellant Æreum) dedicat, deumque ad aurem rogat quodcumque placuerit, inde e foro abiens manibus aures premit. Ubi e foro excessit, amota ab auribus manu quam primum excepit vocem, eam sibi oraculi loco ducit. (4) Talis etiam apud Ægyptios ad Apidis fanum celebratur oraculi religio. Est item Pharis aqua Mercurio sacra; Hama (?) fonti nomen. Pisces ex eo non capiunt, quod sacros deo putant. Prope ipsum dei signum lapides fere triginta erecti sunt quadrangula figura; singulos certis deorum nominibus appellantes Phararum incolæ venerantur. Atque adeo olim apud universos Græcos rudes lapides pro simulacris divinos honores obtinebant. (5) Est procul oppido stadia ferme quindecim Castoris et Pollucis lucus, lauris consitus plurimis; neque ædes tamen in eo est neque signa: aiunt incolæ, Romam quæ fuerant fuisse deportata; ara tantum exstat lapidibus vilibus exstructa. Pro certo comperire non potui, Pharesne Phylodamia Danai filia natus, an alius quis illi cognominis eam urbem condiderit. (6) Tritæa quidem Achæorum et ipsa urbs a litore interior; Patrensibus hæc quoque attributa Imperatoris voluntate. Abest a Pharis stadia centum et viginti. Antequam ingrediaris urbem, sepulcrum videas candido lapide exstructum, 353insigne illud quidem tum reliquo opere, tum maxime quod in eo Niciæ relucent picturæ. In eburnea sella sedet eximia specie mulier juvenis; adstat ei ancillula umbraculum tenens; (7) et adolescentulus plane impuber tunica amictus et supra tunicam punicea chlamyde; cui servulus adstat cum jaculis, venaticos canes ducens. Nomina eorum cognoscere non potuimus; sed in medio cuique posita erat conjectura, illud esse viri et uxoris monumentum. (8) Tritææ quidem conditorem Celbidan sunt qui dicant fuisse; venisse vero illum e Cumis Opicæ terræ. Alii a Marte tradidere Tritæam Tritonis filiam compressam; fuisse eam Minervæ sacerdotem dum virgo esset; Melanippum Marte et Tritæa natum, quum adultus esset, urbem condidisse et de matris nomine appellasse. (9) Est Tritææ fanum quod Maximorum deorum vocatur. Simulacra fictilia sunt. Sacra his annua non alio ritu fiunt quam Baccho apud cunctos fere Græcos. Minervæ etiam ædes exstat, deæ signum lapideum hac ætate cernitur, priscum Romam fuisse deportatum Tritæenses ipsi memorant. Iidem Marti etiam et Tritææ solenne habent rem divinam facere. (10) Atque hæ quidem procul a mari et plane interiores in continenti terra urbes sunt. Navigantibus Ægium a Patris distat stadia quinquaginta promontorium cui nomen Rhion. Portus Panormus longius abest a promontorio stadia quindecim. Totidem a Panormo distat qui Minervæ murus dicitur: a quo ad portum cui Erinei (Caprifici) nomen oram legentibus intervallum stadiûm nonaginta: inde ad Ægium sexaginta: at pedestre iter e Patrensi urbe usque in Ægiensem quadraginta potissimum stadiis brevius est eo marinæ profectionis numero quem modo exposui. (11) Paululum abest ab ipso Patrensium oppido Milichus amnis et Triclariæ templum, in quo signum omnino nullum reliquum est. Situm hoc ad viæ dexteram. Paulo longius progressis a Milicho amne alius est amnis cui Charadrus nomen: e quo quæ verno tempore potarint pecudes, mares gignere creduntur fœtuum partem maximam; eaque de cause pastores aliorsum greges agunt, præter bovillum tamen pecus. Id ab eo flumine idcirco non rejiciunt, quod mares et ad usum sacrorum et ad agrorum cultum magis sunt idonei: ceteri pecoris feminas majore multo æstimatione dignantur.

CAPUT XXIII.

Reliquiæ urbis Argyræ — de Selemno amne et Argyra fonte narratio — de Bolinæo amne et urbe Bolina — promontorio Drepano et reliquiis urbis Rhypum — Ægio urbe, Lucinæ (Ilithyiæ) templo ac signo — de Æsculapio disputatio — Ægii urbis memoranda.

Post Charadrum ruinæ sunt non magnopere insignes Argyræ urbis, et ad dexteram viæ popularis fons Argyra, et Selemnus fluvius in mare exit. De eo indigenarum est pervulgata fabula, Selemnum egregia forma puerum pecus 354ibi pascentem amatum ab Argyra, maris Nympharum una: illam e mari subnatantem cum puero cubare solitam; (2) non longo post temporis intervallo quum pueri forma defloruisset, ad eum ventitare Nympham desisse; desertum ab Argyra puerum amorisque ardore consumptum esse a Venere in amnem mutatum. (Refero quæ Patrenses narrant.) Verum quum in aquam etiam versus Argyræ amore teneretur (sicuti etiam de Alpheo Arethusam amante proditum est), Veneris munere Nymphæ fluvium cepit etiam oblivio. (3) Atque audivi eam vim Selemnum habere, ut qui viri quæve feminæ se in eo abluerint, amorum suorum obliviscantur. Quod nisi commentitium est, quantavis pecunia videatur hominibus ea Selemni aqua pretiosior. (4) Ab Argyra modico intervallo fluvius abest Bolinæus. Fuit ei proxima olim Bolina urbs. Virginem cui Bolina nomen ab Apolline amatam tradunt; quæ fugiens in mare se proximum abjecerit ac postea Apollinis gratia immortalitatem sit adepta. Promontorium inde mari imminet. In hoc ipsum mare fabula vulgavit Saturnum falcem abjecisse, Cœlum patrem quum exsecuisset, et ex eo promontorium Drepanum (Falcem) vocatum. Paululum supra militarem viam cernuntur Rhypum ruinæ: ab illis distat Ægium stadia circiter triginta. (5) Ægiensem agrum perlabitur fluvius Phœnix, et item Meganitas; ambo in mare influunt. Porticus suburbana Stratoni athletæ, qui Olympiæ eodem die pancratii et Iuctæ coronas cepit, erecta est, quo certum ubi se exerceret locum haberet. Habent Ægienses vetustum Lucinæ fanum. Deæ signum, a vertice ad calcem tenui carbaso velatum, ligneum est præter os, summas manus et pedes: quæ partes e marmore Pentelico confectæ sunt. (6) Alteram manum porrigit, altera facem præfert. Attributas ei faces ex eo suspicari possis, quod parturientes dolores haud secus atque ignis urere videantur. Etiam hinc merito faces gestaverit, quod ipsa in lucem fœtus profert. Simulacrum illud fecit Damophon Messenius. (7) Non longe a Lucinæ est sacra Æsculapio area, in qua Hygieæ sunt et Æsculapii ipsius signa. In basi incisi iambi indicant Messenii Damophontis opus esse. In hoc Æsculapii templo altercatio mihi fuit cum Sidonio homine, qui et rerum omnium divinarum peritiores esse Phœnicas quam Græcos contendebat, tum vero et inter ipsos aiebat Æsculapii patrem Apollinem celebrari, matrem vero ei mortalem fuisse negabat. (8) Æsculapium enim aerem esse, ex quo bona valetudo tam homini, quam cunctis aliis animantibus exsistere: Apollinem igitur qui Sol ipse sit, jure patrem Æsculapii 355perhiberi, quod accommodatum anni temporibus cursum peragens aeri salubritatem impertiat. Hæc ego illi facile assentiebar, sed non esse magis Phœnicum eam opinionem quam Græcorum ostendebam; quum Titane etiam (quod est Sicyoniorum oppidum) idem signum Salubritatis dicatur. Esse vero vel puero manifestum aiebam, corporum in terra salubritatem Solis cursu effici. (9) Est item apud Ægienses Minervæ delubrum et Junonis lucus. Minervæ ipsius duo sunt e candido lapide signa. Ad Junonis nemini, præter eam mulierem cui sacerdotium obtigit, fas aspicere. Bacchi etiam ædes est proxima theatro; signum impuberi ore est. In foro etiam Jovis est area cognomento Servatoris: et in primo aditu ad lævam simulacra sunt ænea duo, quorum alterum imberbis effigiem præ se ferens mihi multo esse videbatur antiquius. (10) At ænea signa, quæ recta via (ab introitu?) progressis in cella quadam Neptuno et Herculi, Jovi item et Minervæ dicata sunt, Argivos nuncupant, vel quod (ut Argivi dicunt) Argis fabricata fuerint, vel quod (ut Ægienses narrant) pro deposito illa signa ipsis data fuerint ab Argivis: (11) qui sibi præterea mandaverint ut quotidie sacra facerent ad ea signa: at id quo fine publica impensa, se excogitasse, ut ea ipsa, quibus postea in epulationibus vescerentur, diis rem divinam facientes consecrarent. Sed enim quum depositum aliquando repetissent Argivi, se quoque repetisse quam in sacra erogassent pecuniam; illos quum solvendo non essent, signa ipsis reliquisse. Prope forum communis Apollini et Dianæ ædes dedicata est. In foro etiam est Dianæ templum; sagittas dea ejaculantis effigiem præ se fert. Est etiam Talthybii caduceatoris sepulcrum, cui Spartæ quoque tumulus est aggesta terra exstructus; et utraque civitas Talthybio parentat.

CAPUT XXIV.

Ægii urbi memoranda porro enumerantur — Jovis Homagyrii signum et Cereris Panachææ — synedrium Achæorum in urbe Ægio — de Helice urbe et Neptuno Heliconio — Helice terræ motu funditus eversa — de variis signis, quæ terræ motus præcedunt, et horum varia ratione — Sipyli eversio.

In maritima Ægii parte Veneris delubrum est, Neptuni deinde, Proserpinæ etiam et Jovi Homagyrio (quod est ac si Congregatori dicas) templa dedicata fuere. In Jovis, dei ipsius, Veneris et Minervæ signa exstant. (2) Homagyrium cognomine appellarunt, quod in hunc locum Græciæ principes Agamemnon coegit, quo de illorum sententia consilium caperet, quæ foret Priami regnum bello adoriendi optima ratio. Agamemnoni ipsi et aliæ potuerunt laudes attribui, et ea quod semel habito delectu cum iis tantum qui nomina dederant, nullo postea evocato e Græciæ supplemento, et Ilium et finitimas urbes expugnarit. (3) Proximum est Homagyrio Jovi Panachææ Cereris fanum. Sunt in Ægiensium litore eodem in quo templa quæ diximus, hæc memoratu digna: aqua perennis quæ ab ipso usque fonte quum adspectu tum potu est jucunda: Salutis fanum; 356in quo signum cernere fas nemini præter eos qui sacerdotio funguntur. Ibi sacra et alia rite peragunt et ex ara deæ sumpta liba in mare porriciunt, mittere se illa Arethusæ Syracusas dicentes. (4) Sunt et alia apud Ægienses ex ære fabricata signa, Juppiter puerili ætate et Hercules item impuber, Ageladæ Argivi opera. His deliguntur quotannis sacerdotes, quorum in ædibus asservantur signa. Priscis quidem temporibus decernebatur Jovis sacerdotium puero qui primas pulchritudinis tulisset; quo jam pubescente in alium puerum hic pulchritudinis honos transibat. Hæ patriæ Ægiensibus religiones. Conventus autem apud eos Achæorum hac etiam ætate celebratur, uti ad Thermopylas et Delphos Amphictyonum. (5) Hinc progressis amnis Selinus, et ab Ægio stadiûm intervallo quadraginta ad mare vicus est Helice, frequentis olim urbis nomen. In ea fuit Ionibus religiosissimum Neptuni Heliconii templum. Mansisse apud se cultum ejus dei memorant etiam tum quum ab Achæis ejecti Athenas primum, atque inde postea in maritimam Asiæ oram confugere. In Milesiis etiam qua ad Biblidem fontem iter est, ante ipsam urbem ara monstratur Neptuni Heliconii. Et item apud Teios ambitus est et ara Heliconii plane opere spectando. (6) Quin et Homerus Helices et Heliconii Neptuni mentionem versibus inseruit suis. Interjecto dein tempore quum habitantes ibi Achæi supplices e templo abstractos trucidassent, non fuit lenta dei ad pœnam reposcendam ira: sed vehemens terræ ac repentinus motus non ipsa tantum mœnia et ædificiorum superficiem subvertit, sed urbis etiam totius aream ita obruit, ut ne vestigia quidem ulla posteris agnoscenda relinquerentur.

7. Et alias quidem quoties labes hujusmodi aliqua insignior facta est quæ terram longe lateque concusserit, similiter præcesserunt certa quædam divinitus præsagia, aut perpetui imbres, aut diuturnæ siccitates, tepidæ contra naturam hiemes, æstate anni solis orbis caligine obductus insolite, vel incensus rutilo vel subatro lividus fuit colore (8) fontes utplurimum exsiccabantur; ventorum turbines quocumque irrupissent prævalidas arbores radicitus convellerunt. Nonnunquam etiam ignes longo flammarum tractu per cœlum discurrere: siderum quoque non ante conspectæ formæ magnum hominibus pavorem incussere. Densiores præterea ab ima terra halitus erupere. His et aliis multis prodigiis, antequam terræ tam violenti motus evenirent, homines præmonitos deus vult. (9) Sed hujus tantæ motionis non unam nobis quasi formam ant simplex genus ii quibus hæc jam pridem investigare curæ fuit et 357eorum discipuli ac sectatores prodidere. Pluribus enim modis tremente terra affici quæ moveantur, animadvertere. Levissima est omnium motio (si quid tamen leve existimari possit in tam atroci malo) quoties quæ in partem unam impulsa fuerint et prope jam solo æquata, obnitens ab imo contrarius quidam motus surrigat et restituat. (10) Videre itaque est quum terra in hunc modum moverit, columnas e recto statu jam pene humi dejectas erigi, et distractas parietum partes denuo coagmentari; trabes etiam loco dimotas in pristinam sedem reponi; ad hæc fistulas aut tubulos et si quid aliud ducendis aquis factum, si forte convulsa discesserint, ad unguem rursus compingi, ut non aptius fabrorum arte cohærere posse videantur. Diversus est ab hoc impetus, quo irruente nulla est tectorum aut mœnium tam firma superficies, quæ non corruat ac sternatur æque ac si fuisset bellicis obsidionum tormentis labefactata. (11) Eum vero qui omnium est perniciosissimus non absimili modo fieri volunt quam si spiritus qui in intimis humani corporis penetralibus sedem habet, continua febri densior magnaque cum vi sursum trudatur, ejusque rei se quum in aliis corporis partibus indicia ostendant, tum sub utriusque manus eam juncturam quæ cubitum cum manu extrema committit. Eodem plane modo istum terræ motum recta subire ædificia et fundamenta evibrare non alio ferme modo quam terram talpæ suppellentes egerunt. Solus hic motus ita vehemens est, ut ædificiorum ne vestigia quidem ulla in solo relinquat. (12) Hoc vastitatis genere perculsam ab imo solo Helicen memorant. Accessisse vero et alteram hujuscemodi cladem: maris eluvione hieme anni Helicen totam circumquaque incinctam, ipsumque Neptupi lucum ita inundatione ea obrutum, ut vix summa exstarent arborum cacumina. Quo factum ut repente tum terræ motione violentissima, tum vero maris æstu effusius stagnante urbs tota cum omni civium numero pessum ierit. (13) Talis etiam urbem quæ fuit olim in Sipylo monte casus in hiatum dejecit: ac montis quidem ipsius labe facta defluentes aquæ lacum effecere in ejus voraginis faucibus, cui nunc Saloe nomen. Εt sane in lacu cernebantur ejus urbis ruinæ, priusquam omnia torrentis aqua obtegeret. Helices etiam ruinæ quædam eminent; non jam omnes æqualiter conspiciuntur, parte earum aquis marinis absumpta.

CAPUT XXV.

Pietatis in supplices exhibitæ et læsæ exempla memorantur — de tempore Helices excidii — oppido Cerynea — memorandis Ceryneæ — oppido Bura — Herculis Buraici oraculo, quod talis editur — amne Crathide et Ægis oppido — Gæo, Telluris templo.

Ob violatos quidem supplices implacabilem esse numinis iram, non Helices modo exitium, sed alia etiam talium eventorum exempla documento esse possunt. Exstat enim Dodonæi Jovis oraculum Atheniensibus Aphidantis ætate redditum, quo supplices sacrosanctos esse debere his versibus monentur:

(2) Hæc redierunt in memoriam Græcis quum essent Peloponnesii Athenas adorti, regnante Codro Melanthi filio. Tunc enim ex Attica reliquæ Peloponnesiorum copiæ retrocesserunt audita Codri morte cognitoque mortis genere: neque enim ulla jam fuit victoriæ reliqua spes ex Delphici Apollinis responso. Pars autem Lacedæmoniorum noctu clam ingressi erant in urbem; quum vero orta luce se a suis destitutos animadverterent et in eos Atheniensium concursus fierent, ad aras dearum quæ Severæ appellantur in Areopagum se receperunt; et tunc quidem incolumes dimissi sunt. (3) Post aliquot deinde annos quum ipsi magistratus Minervæ supplices occidissent, ex ea nimirum factione quæ cum Cylone arcem occupaverat, et ipsi interfectores et omnes eorum posteri violatæ per cædem religionis damnati obnoxii deæ fuere. Lacedæmonii etiam quum in eos viros sævissent, qui supplices in templum Neptuni quod ad Tænarum est evaserant, Sparta non multo post tam crebris tamque vehementibus terræ impulsibus concussa est, ut nulla urbis domus ruinæ expers fuerit. (4) Deleta est ad internecionem Helice Asteo Athenis archontis magistratum gerente, Olympiadis primæ et centesimæ anno quarto, qua Damon Thurius victor primum renunciatus est. Agrum Helicensem, quum nemo ex incolis superstes manserit, tenent Ægienses.

5. Ab Helice et ejus maritima ora divertens dextrorsum ad oppidum pervenies in monte conditum supra militarem viam, cui Cerynea nomen, sive ab eorum locorum regulo sive ab amne proximo qui Cerynites dicitur. Profluit is e Cerynea Arcadiæ monte et Achæorum finitimos agros præterlabitur. Ad hos aliquando commigrarunt inquilini ex Argivorum finibus. (6) Nam quum Mycenæorum muros Argivi dejicere non potuissent, quod validissimi essent, atque adeo ut a Cyclopibus (sicuti Tirynthis etiam muri) exstructi dicerentur, postremo fame victi urbem deserere Mycenæi coacti sunt. Eorum alii Cleonas, sed major ac dimidia fere populi pars in Macedoniam ad Alexandrum regem, eum nempe cui Mardonius Gobryæ filius mandata ad Athenienses commisit; reliqua multitudo Ceryneam confugit. Ea inquilinorum ex Messene accessio opulentiorem multo et clariorem Ceryneam reddidit. (7) In eo oppido Eumenidum fanum est; dedicatum ab Oreste tradunt. Huc si quis vel cæde vel quovis incesti aut impietatis genere pollutus intrarit spectandi causa, statim eum mente capi diris terroribus exagitatum credidere. Quare non omnes, neque ut quisque accurrit, illico intrare potest. Dearum signa e ligno ** modica magnitudine elaborata. In aditu templi positæ sunt muliebres 359imagines marmoreæ exquisitæ artis. Sacerdotes fuisse Eumenidum ab incolis dicebantur. (8) E Cerynea reversos in militarem viam atque illinc aliquantum progressos devius trames Buram ducit, quæ in dextera maris in monte ipsa etiam sita fuit; appellatam vero aiunt a Bura Ionis Xutho nati et Helices filia. Oppidum hoc idem terræ qui Helicen delevit motus tam vehementer perculit, ut in templis prisca omnia deorum signa fuerint abolita. (9) Civium ii duntaxat reliqui fuere qui tum forte vel militiæ vel negotii cujuspiam obeundi causa domo abfuissent; atque ii quidem civitatem restituere. Buræ ædes sunt Cereris, Veneris, Bacchi et Lucinæ; simulacra e Pentelico lapide sunt, Atheniensis Euclidæ opera. Ceres veste velatur. Habet etiam Isis templum. (10) Qua ad mare descenditur amnis est Buraicus nomine. In proxima spelunca non utique magnum Herculis signum: Buraico et ipsi cognomen. Oraculi sortes capiuntur ex tabula per talos. Qui consultum venere ad hunc deum, precatione ad signum peracta votisque nuncupatis, talos ex ea quæ in promptu est copia jaciunt quattuor super mensam. Inscripti sunt certis tali singuli notis, quæ in tabula apte habent interpretationem. (11) Ab Helice ad Herculis, via ducit recta stadiûm ferme triginta. Ab Hercule discedentes perennis aquæ fluvius excipit ex Arcadico monte in mare defluens, nomen et monti in quo fons et flumini Crathis; ab hac Crathide Italiæ fluvius Crathis prope Crotonem nomen accepit. (12) Ad hanc Achaicam Crathidem celebris olim fuit urbs Ægæ; quam postea desertam, quum pristinis fuisset destituta opibus, ferunt. Hujus urbis mentionem etiam Homerus fecit eo quem Junoni tribuit sermone:

quod scilicet æque Helice atque Ægis Neptunus coleretur. (13) Non ita procul a Crathide ad dexteram viæ monumentum offendas cum viri equo adstantis jam prope abolita pictura. Ab eo tumulo triginta circiter stadiûm via ducit ad Gæum qui dicitur. Telluris id fanum est quam Eurysternon (lato pectore præditam) cognomento nuncupant. Signum deæ est ex vetustissimis unum. Sacerdotium mulieri decernitur: quo statim suscepto vitam illa agit cœlibem omne ætatis reliquum tempus, quanquam et ante eam oportuit unum tantummodo virum expertam esse. Taurini sanguinis haustu, periculum faciunt; quo illa epoto si falsum 360dixerit extemplo pœnam luit. Quodsi plures forte sacerdotium petant mulieres, sorti creatio committitur.

CAPUT XXVI.

De urbe Ægira ejusque navali — prisco urbis nomine Hyperesia et recentioris origine — templis et signis Ægiræ memorandis — Phelloe oppido ejusque memorandis — Pellene urbe — Donussa oppido — Aristonautis, Pelleneorum navali.

Ad Ægiratarum navale, cui idem quod Ægiris urbi nomen est, stadia intersunt septuaginta duo ab Hercule Buraica posito. Nihil vero in maritima ora habent Ægiratæ memoratu dignum. A navali superior urbs stadia abest duodecim: (2) appellata ab Homero in carminibus est Hyperesia. Nomen quod nunc usurpat obtinuit quum Iones adhuc eam tenerent, obtinuit autem ex hujuscemodi causa. Quum Sicyonii comparato exercitu agrum invasuri essent, intelligerentque Hyperesienses nullo se pacto pares illis numero et viribus futuros, capras omnes quæ intra fines erant in unum coegerunt, alligatasque ad cornua earum faces intempesta nocte accendere. (3) Sicyonii ignes eos esse ab auxiliaribus qui Hyperesiensibus advenirent suspicati, retro agmen egere. A capris itaque (αὶγας Græci vocant) mutato veteri nomine urbs Ægira est appellata, quoque loco ex illis una eximia specie quæque ceteris dux erat procubuerat, ibi templum Dianæ Agroteræ erexere, quod illius propitio numine in mentem sibi venisse interpretati sunt eo dolo hostem eludere. (4) Neque vero continuo novum nomen Ægiræ inolevit: nam sic propemodum Hyperesiæ nomen mansit, ut Oreum in Eubœa non desunt qui hac ipsa ætate veteri nomine Hestiæam appellant. Habet Ægira quæ literis mandentur digna Jovis templum, et in eo signum dei sedens e Pentelico lapide, Euclidæ Atheniensis opus. Ligneum ibidem stat Minervæ signum, facie, summis manibus ac pedibus eburneis; reliquum corpus inauratum et coloribus distinctum est. (5) Habet et Dianæ ædem cum simulacro, quod temporis nostri artem præ se fert, Sacerdotio fungitur puella ad nubilem usque ætatem. Exstat ibidem priscum signum, quod Iphigeniæ esse dictitant Ægiratæ Agamemnonis filiæ. Id si ita est, manifesto apparet jam tum ab initio ædem fuisse Iphigeniæ dedicatam. (6) Spectandum ipsa maxima antiquitate Apollinis est delubrum. Vetera sunt fastigii ornamenta, vetus ipsum dei ligneum signum; nudum id est atque insigni magnitudine, neque quis fecerit opifex populares habent dicere; qui tamen Sicyone Herculem viderit, facile ex operum similitudine conjiciat, utrumque opus fuisse Phliasii Laphais. (7) Sunt præterea in delubro signa aliquot Æsculapii stantia, et seorsum Serapidis et Isidis, e lapide omnia Pentelico. Præ ceteris quidem diis religiosissime Cœlestem Venerem colunt, in cujus ædem penetrare hominibus est nefas. In ejus vero quam Syriam nominant deæ ædem statis diebus intrant, ubi se et reliquis certo ritu expiationibus et victus 361præcipue moderatione lustraverint. (8) Ædiculam etiam quandam Ægiræ et in ea Fortunæ signum vidi, Amaltheæ cornu præ se gerens; atque ei adsistit volucer Cupido. Significat hæc nimirum Amoris cum Fortuna conjunctio, plus fere in amore homines ope Fortunæ quam pulchritudine proficere. Facile autem mihi Pindarus in suis canticis quum alia multa persuadet, tum vero unam esse Parcarum Fortunam, et eam quidem potestate sororibus antecellere. (9) Est in eadem ædicula vir, senex jam propemodum, ejulantis facie; mulieres tres armillas sibi detrahunt, et adolescentes totidem; ipse lorica est indutus. Hunc Achæi bellica virtute omnibus Ægiratis præstitisse tradunt, qui quum fortissime pugnans cecidisset, fratres ejus superstites mortem domum nuntiarunt. Sorores itaque luctus causa usitati cultus ornamenta abjiciunt. Patrem ipsum populares Commiserabundum nuncupant, quod ipsa etiam effigies miserationem exprimit. (10) Recta ab Ægira discedentes a Jovis templo et per montes ardua stadiûm quadraginta nihilo brevior via ducit Phelloen. Castellum id est minime clari nominis. Nam ne Ionibus quidem ea loca tenentibus perpetuo incolebatur. Ager vites feliciter educat. Ea qua maxime saxosus est parte multæ passim quercus, multæ item feræ, cervi inprimis et apri. (11) Ac si ulla Græcorum castella maxime sunt perennibus aquis irrigua, inter ea merito fuerit Phelloe numeranda. Sunt illic deorum templa Bacchi et Dianæ: Diana ex ære fabricata sagittam e pharetra promens; Bacchi Signum cinnabari illitum. Ab Ægira descendentibus ad navale atque illinc progressis paulo longius, ad viæ dexteram est ædes Agroteræ Dianæ quo loco capellam procubuisse memorant. (12) Ægiratis contigui Pellenenses, Achæorum extremi Sicyonem versus et Argolicæ terræ fines. Appellatos ipsi se prædicant a Pallante, qui fuerit de Titanibus unus; at Argivi a Pellene putant Argivo, quem esse dicunt Phorbantis filium, Triopæ nepotem. (13) Inter Ægiram et Pellenen castellum est sub ditione Sicyoniorum, cui Donussa nomen, deleta ab ipsis olim Sicyoniis; et ejus mentionem ab Homero factam affirmant in Agamemnonis copiarum recensu, eo scilicet versu:

Sed enim Pisistratum, quum dissipata Homeri carmina et passim per alia literarum monumenta dispersa in unum colligeret, vel ipsum vel operis illius adjutorem loci ignoratione nomen immutasse (et Gonoessam posuisse). (14) Pellenæorum navale Aristonautæ (Argonautæ? ) appellatur. Distat ab Ægiræ maritima parte stadia centum et viginti; dimidio brevior a navali Pellenen via. Aristonautarum nomen navali 362inditum ferunt, quod in hunc quoque portum appulerint Argonautæ. Pelleneorum oppidum ipsum in jugo est situm, eujus supremus vertex in acutissimum assurgit fastigium; sed nullæ ea in parte, quod maxime ardua et prærupta est, domus: in planiore clivi parte conditum est oppidum non continuum illud quidem, sed in duas partes divisum, arce videlicet inter utramque urbis partem eminente.

CAPUT XXVII.

Memoranda in via Pellenen versus, Mercurius Dolius — templum et festum Bacchi Lampteris et Apollinis Theoxenii — de Pellenæorum gymnasio et de Promacho — Posidio, Neptuni templo, et Mysæo, templo Cereris Mysiæ — Cyro, templo Æsculapii.

Qua Pellenen itur in ipsa via Mercurii signum est cui cognomen Dolio (Astuti); hominum vota maxime rata facere creditur; figura est quadrangula, barbatus, pileo caput velante. (2) In eadem via propius urbem est Minervæ templum lapide exstructum vernaculo, deæ signum ex ebore et auro, artificem Phidiam fuisse dicunt; atque hanc quidem Minervam elaborasse illum antequam vel Atheniensibus eam quæ in arce collocata est, vel suam Platæensibus Minervam fecisset. Aiunt Pellenæi sub ipsa Minervæ basi in profondum terræ alte descendere adytum, atque ex eo humidum halitum efflari qui sit ebori tuendo peridoneus. (3) Supra Minervæ delubrum lucus est muro circumseptus Dianæ Sospitæ sacer. Per hujus numen de rebus maximis jusjurandum concipiunt; nulli vero cuiquam hominum præterquam sacrificulis illuc aditus patet. Præsident sacris indigenæ homines, generis potissimum dignatione electi. Contra lucum Sospitæ est Bacchi templum, quem Lamptera (a facum splendore) nuncupant, festumque ei diem Lampteria celebrant, illatis noctu intra ædem accensis facibus passimque per urbem dispositis vini crateris. (4) Est etiam apud Pellenæos Apollinis Theoxenii templum, cujus ex ære simulacrum. Ludos faciunt in honorem ejus Apollinis Theoxenia; argentum victoribus præmium exponitur; descendunt in certamen soli cives. Prope Apollinis, ædes Dianæ est; jaculatricis ornatum dea præ se fert. In foro structum videas aqua pluvialis conceptaculum. Ad lavacra enim ex imbribus collectitia utuntur aqua. Nam poculentæ pauci sunt infra urbem fontes; sunt autem eo loco quas Glyceas appellant. (5) Priscum ibi gymnasium ubi potissimum se ephebi exercent; neque vero in civitatis album quisquam inscribitur nisi ante puberum exercitationes obierit. Hoc in gymnasio posita statua est Promacho Pellenæo, Dryonis filio, una ex Olympicis, tribus ab Isthmicis, duabus e Nemeis ludis de pancratio palmis reportatis. Unam ei sui cives ex ære Olympia, alteram e marmore in gymnasio, de quo modo diximus, statuam dedicarunt. Hunc Promachum etiam in bello quod inter Pellenæos et Corinthios gestum est, unum hostes quamplurimos pugnantem occidisse memoriæ proditum. (6) Ab eodem etiam Olympiæ superatum 363Pulydamantem Scotussæum, quo tempore a Persarum rege in patriam reversus Pulydamas in Olympicum certamen iterum descenderit. At Thessali Pulydamantem ex ullo unquam certamine inferiorem discessisse minime confitentes, et alia ejus rei afferunt argumenta et inprimis elegos ad Pulydamantis statuam adscriptos:

(7) Pellenenses certe magno Promachum honore prosequuntur. Chæronem vero etsi luctæ duas reportavit coronas ** et Olympiæ quattuor, ne nominare quidem volunt, ob eam causam, credo, quod Pellenensium rempublicam sustulerit. Corruptus enim ab Alexandro Philippi filio invidiosissimo dominationis munere se patriæ suæ tyrannum imponi facile passus est. Est Lucinæ etiam ædes a Pellenensibus in parte oppidi minore dedicata. (8) Quod vero Posidion dicitur, fuit olim curia, ætate nostra desertus plane locus infra gymnasium; permansit tamen ei hæc usque ad præsens sæculum dignatio, ut Neptuno sacer habeatur. (9) A Pellene stadia circiter sexaginta abest Mysæum, Mysiæ Cereris sacrarium. Dedicatum ferunt a Mysio Argivo homine; et ab eo quidem hospitio Cererem esse acceptam Argivorum sermo vulgavit. Lucus est etiam in Mysæo condensus omnis generis arboribus et perennium fontium aquis irriguus. (10) Festos dies ibidem Cereri agitant septem, quorum tertio e templo viri omnes exeunt; mulieres intus relictæ ritu a majoribus tradito nocturnum peragunt sacrum. Neque vero viros tantum excludunt, sed canes etiam masculos ejiciunt. Postero die revisunt feminas in templo viri multoque cum risu ultro citroque sales et dicta jaciuntur. (11) Modico a Mysæo intervallo surgit Æsculapii templum: Cyros appellatur. Multa hic a deo monstrantur morborum remedia. Aqua hic etiam effusissime scatet, et ad fontium ibi maximum dei ipsius positum signum. Flumina item aliquot descendunt e montibus qui supra Pellenen sunt. Eorum unus manat ab ea parte quæ Ægiram spectat; is Crius appellatur; a Crio Titane nomen inditum putant. (12) Alius etiam ejusdem nominis est fluvius, qui e Sipylo monte descendens in Hermum influit. Qua vero parte finitimi sunt Sicyoniis Pellenenses, amnis quidam Sythas, Achaicorum fluminum postremus, in Sicyonium mare decurrit.

CAPUT I.

Arcadas mediterraneam Peloponnesi partem tenere, ex reliquarum civitatum finium summa breviter repetita ostenditur — de Pelasgo.

Arcadiæ partem eam quæ fines Argivorum contingit, Tegeatæ et Mantinenses tenent; ut hi, sic reliqui etiam Arcadici populi mediterranea Peloponnesi incolunt. Corinthii enim primi Isthmum obtinent. His mare versus Epidaurii vicini sunt. Quod vero attinet ad Epidaurum, Trœzenem et Hermionem, eas excipit sinus Argolicus et quidquid Argolicæ terræ ad mare situm est. Adjacent Lacedæmoniorum civitates. His finitima Messenia quæ ad mare descendit Methonen usque, Pylum et Cyparissias. (2) Ad Lechæum vicini Corinthiis Sicyonii, postremi hi Argolicorum hac in parte finium. Sicyonem excipiunt Achæi litoris accolæ. Ad alterum Peloponnesi latus, quod Echinadibus insulis ex adverso est, habitant Elei. Ea Elidis pars, in qua Olympia est et Alphei ostium, terminatur Messenia; Achaiam versus Dymæi sunt finitimi. (3) Pertinent populi quos enumeravi ad mare omnes. Interiores Arcades a mari undecumque seclusi. Quare Homerus profectos ad Trojam dicit, non suis ipsorum, sed acceptis ab Agamemnone navibus. (4) Ac primum quidem omnium Pelasgum memorant Arcades in hac terra exstitisse: sed consentaneum certe est non solum illum, sed alios etiam in iisdem locis una cum eo fuisse. Nam quibus omnino imperasset hominibus? Ceterum Pelasgus magnitudine, robore ac forma excelluit, quin etiam animi dotibus reliquos superavit; atque hanc ob rem ei a suis regnum decretum esse crediderim. Asius quoque ejusmodi in eum fecit versus:

(5) Pelasgus igitur quum regnare cœpisset, primum quidem homines docuit tuguria ad frigoris, imbrium et æstus incommoda arcenda ædificare. Idem vero etiam tunicas facere instituit e suillis (ovillis?) coriis, qualibus etiamnunc in Eubœa et Phocide tenuiores homines utuntur. Ad hæc ne virente adhuc fronde herbisque ac radicibus non modo non cibariis, sed interdum etiam perniciosis amplius vescerentur homines prohibuit: (6) contra glandibus, 365neque omnibus tamen, sed iis quæ e fago leguntur, pro cibo uti primus docuit. Isque victus, Pelasgi institutum, tam diu apud nonnullos in usu permansit, ut vel eo tempore quo Lacedæmonios bellum Arcadibus movere vetuit Pythia, inter alia diceret etiam hæc:

Pelasgo regnante etiam regionem eam Pelasgiam appellatam esse ferunt.

CAPUT II.

De Lycaone, Jove Lycæo, ludis Lycæis et Panathenæis — hominibus deorum hospitibus et convivis — hominibus in deos relatis — fabulis vero superstructis.

Hujus filius Lycaon nonnulla vel sapientius quam pater suus excogitavit. Lycosuram enim urbem in monte Lycæo condidit, Jovem Lycæum appellavit, et certamina instituit Lycæa. Facile ut credam adducor eo tempore nondum apud Athenienses Panathenæa celebrari cœpta; his enim ludis, quos initio Athenæa vocabant, sub Theseo demum Panathenæorum nomen inditum esse dicunt, propterea quod ab omnibus celebrarentur Atheniensibus in unam congregatis civitatem. (2) Ludi vero Olympici, quorum initia vel ultra humani generis memoriam adscendere volunt, dum Saturnum ibi et Jovem luctatos atque Curetas cursu primos certasse fabulantur, ob hæc ipsa a nostra oratione jam sint exclusi. Eadem vero ætate et Cecropem Athenis, et Lycaonem in Arcadia regnasse arbitror; prudentia tamen rerum divinarum multo Lycaonem inferiorem fuisse censeo. (3) Ille enim quum primus Jovem cognomine Supremum appellasset, nihil vita præditum ei immolandum duxit, sed liba tantum patria (pelanos etiamnum Attici vocant) ut in aram porricerentur sanxit. At Lycaon ad Jovis Lycæi aram infante mactato humanum sanguinem libavit; quare inter ipsa sacra in lupum mutatum tradunt. (4) Cui famæ equidem facile possum assentiri. Nam præterquam quod Arcadum sermonibus jam tum ab initio vulgatis prodita posteris est, a ratione etiam non abhorret. Erant enim prisci illi homines dis ipsis hospites et convivæ pro justitiæ et pietatis merito. Et sane bonis præmia certissima, sontibus ex deorum ira supplicia erant exposita. Quin etiam recepti cœlo multi ex hominibus, quibus adhuc sui permanent honores; in quo numero fuere Aristæus, Britomartis Cretica, Alcmenæ filius Hercules et Œclis Amphiaraus, ac præter hos Pollux et Castor. (5) Quare neque absurdum dictu videbitur, Lycaonem in feram et Nioben Tantali filiam in saxum conversam. At enim ætate nostra, qua gliscens fraus et audacia omnes prope orbis terræ partes urbesque occupavit, nulli jam homines in deorum numerum veniunt, nisi forte per inanes titulos et eminentioris dignitatis adulationem; et noxam commeritis, quum demum e vita excesserint, seræ deorum judicio pœnæ irrogantur. (6) Ac omnibus quidem seculis, veteribus 366et obsoletis jam rerum eventis neque minus etiam præsentibus fides eorum culpa in vulgus est abrogata, qui veritatis tanquam fundamenta superstructis fabulis obruerunt. Nam et post Lycaonem singulis Lycæi Jovis sacris quendam ex homine lupum fieri tradunt: non tamen in omne vitæ tempus, sed decimo post anno, si interea humana carne abstinuisset, pristinam hominis figuram recipere; sin hominis carnes gustasset, lupum esse nunquam desinere. (7) Eadem ratione Nioben lacrimari in Sipylo monte æstivo tempore dicunt. Audivi etiam quosdam quum narrarent et alia quædam rerum miracula, et grypes uti pardos maculis esse distinctos; porro Tritones voce humana præditos et eosdem perforatam concham inflantes canere. Ita vero comparatum est, ut qui hujusmodi figmentorum portentis aures præbent, et ipsi mox aliquid adfingant, quo fit ut mendaciorum quasi colluvie veritas vitiata suam prorsus auctoritatem perdat.

CAPUT III.

De Nyctimo ac reliquis Lycaonis filiis, urbibusque ab iis conditis — Œnotrus natu minimus in Italiam trajicit — de Callisto Lycaonis filia.

Tertia post Pelasgum ætate regio tota et urbium et hominum numero magnos habuit processus. Nam quum Nyctimus Lycaonis liberûm natu maximus summum teneret imperium, reliqui sibi diversis arbitrio quisque suo agri partibus occupatis, oppida condiderunt; Pallantium Pallas, Orestheus Oresthasium, Phigaliam Phigalus ædificarunt. (2) Ac Pallantii quidem etiam Stesichorus Himeræus in Geryoneide mentionem fecit; sed Phigalia et Oresthasium tempore procedente nomina mutarunt; nam hoc ab Oreste Agamemnonis filio Oresteum est appellatum, illa vero Phialia a Bucolionis filio Phialo. Reliqui fuere Lycaonis filii, Trapezeus, Daseatas, Macareus, Helisson, Acacus, Thocnus. Horum postremus urbem Thocniam condidit, Acacus Acacesium. Ab hoc autem Acaco cognomen Mercurio ab Homero datum Arcadum sermo asseverat. (3) Ab Helissonte et urbs et fluvius Helisson nomina habent. Eodem modo Macaria quoque et Dasea et Trapezus de nominibus filiorum Lycaonis appellatæ sunt. Porro Orchomenus Methydrii conditor et Orchomeniorum, quos pecudum divites Homerus nominavit; ab Hypsunte et * [Melæneo] conditæ Melæneæ et Hypsus; ad hæc Thyræum et Hæmoniæ (a Thyræo et Hæmone); quin Arcadum opinione etiam Thyrea in Argivorum finibus et Thyreates sinus a Thyræo isto sua obtinuerunt nomina. (4) Jam vero celebri olim nomine urbem Mænalum, Tegeam et Mantineam, Mænalus, Tegeates et Mantineus constituere. Cromi a Cromo nomen habuere, Charisia Charisium auctorem perhibet, Tricoloni a Tricolono, 367Peræthenses a Perætho, Asea ab Aseate, * [a Lyceo] Lycoa et a Sumateo Sumatia: postremo ab Aliphero et Heræeo urbes nomina et origines accepere. (5) At natu minimus inter filios Lycaonis Œnotrus, opibus et viris a fratre Nyctimo acceptis, classe in Italiam transmisit, ubi de Œnotri regis nomine Œnotria regio vocitata. Atque hæc prima Græcis colonia deducta: sed neque barbaræ gentes ante Œnotrum, si quidem accuratissime antiquitatis memoria revolvatur, ad exteras gentes commigrasse reperiuntur. (6) In liberûm tanto sobolis numero unica Lycaoni filia fuit, Callisto nomine: eam (quæ inter Græcos decantata sunt memoro) vitiavit amore captus Juppiter, deprehensam Juno in ursam vertit; ac deinde in gratiam Junonis puellam sagittis confixit Diana. Juppiter quem illa ferebat utero puerum Mercurio servandum mandavit; (7) ipsa vero Callisto ab eodem in sidus mutata est, quæ Ursa major dicitur: ejus Homerus quoque, ubi de Ulysse a Calypsûs insula in altum enavigante exponit, mentionem facit:

Sed probabilius fortasse fuerit, quo honos puellæ haberetur, sidus illi dicatum; præsertim quum sepulcrum ejus ostendant Arcades.

CAPUT IV.

De Arcade et regione inde dicta — ejus uxore Erato, filiis et regno iis diviso — eorum posteris — Æpyto a serpente sepe confecto — Aleo rege — Auge, Alei filia — Lycurgo rege ejusque prole.

Mortuo Nyctimo Arcas Callistûs filius regnum suscepit. Hic et frumentum a Triptolemo acceptum popularibus suis tradidit, panem facere docuit, vestium texturam totumque lanificium, quod ab Adrista [Aristea?] didicerat, monstravit. Ab hoc rege et ipsa, quæ ante Pelasgia dicebatur, Arcadia terra, et gens Pelasgi qui fuerant, Arcades nominati. (2) Habuisse vero illum uxorem non mortalem feminam, sed unam e Dryadibus nymphis tradunt: etenim Nympharum alias Dryades et Epimeliades, alias Naides appellare solebant, atque Naidum quidem apud Homerum quoque frequentissima est mentio. Ejus vero nymphæ, quæ cum Arcade nupta fuit, Erato nomen fuisse memoriæ prodiderunt. Ex ea genitos Arcadi Azanem, Aphidantem, Elatum; ante nuptias Autolaum suscepit nothum. (3) Ac filiis quidem adultis regnum trifariam divisit. Ab Azane itaque Azania quæ ei evenit pars appellata; ex qua deducti coloni ii omnes qui circa Phrygiæ antrum, cui Steunos nomen, et amnem Pencalam habitant. Aphidas Tegeam et quæ adjacent sortitus est. Hinc poetæ Tegeam solent Aphidanteam sortem nuncupare. (4) At Elatus montem obtinuit, quæ Cyllene nunc vocatur, tunc vero nomine adhuc carebat. Postea Elatus in eam terram abiit cui Phocis nunc nomen est, ibique Phocensibus a Phlegyarium gente bello pressis opitulatus, Elateæ urbis exstitit conditor. Filium Azani fuisse Clitorem, 368Aphidanti Aleum; quinque Elato genitos memorant, Æpytum, Pereum, Cyllenem, Ischyn, Stymphalum. (5) Azani Arcadis filio defuncto ludi funebres primum instituti sunt, in quibus equorum certe cursu, nescio an aliis etiam modis, est certatum. Clitor Azane natus Lycosuræ regiam constituit, et fuit illorum regum potentissimus urbemque Clitorem de suo nomine condidit. Aleus paternam obtinuit sortem. (6) Quod vero ad Elati filios pertinet, a Cyllene mons nomen accepit, a Stymphalo fons et urbs ad fontem sita Stymphalus. De Ischyis vero Elati filii morte egimus dum res Argolicas exponeremus. At Pereo nullam fuisse virilem prolem aiunt, sed filiam habuisse Neæram, quam Autolycus Parnassi montis incola uxorem duxerit. Mercurii is filius dicebatur, quum re ipsa Dædalionis esset. (7) At enim quum Clitor Azanis filius nullos reliquisset liberos, ad Æpytum Elati filium Arcadum regnum pervenit. Hunc venatum egressum non ferocior aliqua bellua, sed incautum seps confecit. Vidi et ipse aliquando serpentem hanc: magnitudine est minimæ viperæ, cineris colore, notis interpuncta variis, capite lato, gracili collo, alvo obesiore, cauda brevi. In serpentum genere seps et cerastes, quo ferme modo gradiuntur cancri, in obliquum repunt. (8) Æpyto in imperium succedit Aleus. Nam Agamedes et Gortys filii Stymphali quarto posteritatis gradu ab Arcade aberant, a quo Aleus Aphidantis filius tertius numerabatur. Ædificavit Aleus vetustum illud quod Tegeæ visitur Aleæ Minervæ fanum, ibidemque regiam suam constituit. Gortys vero Stymphali Gortynem urbem ad proximum amnem condidit; amni etiam ipsi fuit Gortynius nomen. Mares habuit liberos Aleus Lycurgum, Amphidamantem et Cepheum: filiam Augen. (9) Cum hac (quod scriptum Hecatæus reliquit) Hercules concubuit quoties venit Tegeam. Id ubi ex puerperio filiæ rescivit tandem Aleus, puerum cum matre in arcam conclusos in mare abjecit. Delata est arca ad Teuthrantem, pollentem dominatu hominem in campis ad Caicum amnem. Is puellæ forma allectus sibi matrimonio junxit. Exstat etiamnum Pergami (quæ supra Caicum urbs est) Auges monumentum, terræ tumulus lapidea circumseptus crepidine. Insigne ejus tumuli nuda mulier ex ære fabricata. (10) Aleo mortuo regnum accepit Lycurgus utpote filiorum natu maximus. Is nihil ad memoriam aliud edidit facinus, quam quod Areithoum, hominem bellica virtute clarum, non æquo Marte, sed dolo interfecit. Filios habuit duos, Ancæum et Epochum, quorum hic morbo est absumptus; Ancæus sub Iasone expeditionis Colchicæ particeps fuit, ac deinde una cum Meleagro ad profligandam belluam Calydoniam egressus, a sue isto occisus 369est. Lycurgus quidem ipse ad provectiorem ætatem pervenit, atque morte ablatum sibi filium vidit utrumque.

CAPUT V.

Echemo Arcadiæ regnum obtinente Dores Peloponnesum ingrediuntur et fugantur — Agapenor rex Arcadas ad Trojam ducit et Paphum condit — de Hippothoo et Æpyto, Arcadiæ regibus — Cypselo regnante Dores Peloponnesum navibus invadunt — de Cypseli posteris — Polymestore regnante Lacedæmonii Tegeatarum fines invadunt — Æchmide regnante bellum Messeniacum geritur — Aristocratis regis nefandum facinus — de Aristocrate, prioris Aristocratis nepote.

Post Lycurgum Arcadum regnum Echemus Aeropi filius, Cephei nepos, Alei pronepos obtinuit. Hoc regnante Achæi ad Isthmum Corinthiorum prœlio fuderunt, Dores, reditum sibi in Peloponnesum Hyllo Herculis filio duce molientes, atque Echemus Hyllum occidit cum eo singulari certamine ex provocatione congressus. Hæc mihi propiora vero visa sunt, quam quod supra scripsi, penes Orestem tunc Achæorum regnum fuisse, atque ejus temporibus Hyllum cum Doribus reditum tentasse. Sed ea, quam posterius attuli, ratione hoc quoque apparebit, quomodo Timandra, Tyndarei filia, Echemi qui Hyllum interfecit, conjux esse potuerit. (2) Agapenor dehinc regnat, Ancæi filius, Lycurgi nepos; quo duce Arcades ad Trojanum bellum profecti. Ilio vero everso, quæ Græcos domum redeuntes disjecit tempestas Arcadum classem detulit Cyprum. Ibi Agapenor Paphum urbem condidit; et in Papho vetere (Palæpapho) Veneris fanum erexit, quum ante apud Cyprios dea hæc in loco cui Golgi nomen coleretur. (3) Interjecto dein tempore Laodice ex Agapenoris posteritate Aleæ Minervæ donum Tegeam peplum misit; id ipsius doni inscriptio et simul unde esset. Laodice oriunda indicabat:

(4) Quum ad suos Ilio non revertisset Agapenor, Arcadum imperium suscepit Hippothous Cercyone patre, avo Agamede, Stymphalo proavo genitus. Hujus vita nullo celebratur insigni rerum eventu, præter illud unum quod regni sedem Tegea Trapezuntem transtulit. Post mortem Hippothoi Æpytus filius regnum adeptus est, atque Orestes Agamemnonis filius Mycenis oraculi Delphici monitu in Arcadiam demigravit. (5) Æpytus quum in templum Neptuni quod Mantineæ est penetrare esset ausus, quo nulli cuiquam homini hac ipsa etiam ætate fas est accedere, oculis primum captus, deinde non ita multo post e vita excessit. (6) Ejus filio Cypselo regnum deinceps adepto Dores copiis contractis, non ut tribus ante ætatibus per Isthmum Corinthiorum, sed classe ad Rhium promontorium profecti in Peloponnesum invaserunt. Tam Cypselus res familiares Dorum exquirens, cognoscit Cresphontem Aristomachi filium nullis etiamnum nuptiis illigatum; quare desponsa ei filia, se atque ceteros Arcades hac affinitate ex metu exemit. (7) Cypselo filius erat 370Holæas, qui Æpytum sororis filium cum Herculis posteris, qui Lacedæmone et Argis in auxilium venerant, Messenen reduxit. Holææ filius Bucolion, hujus vero Phialus, qui Phigaliam urbem, erepto suæ laudis monumento conditor Phigalo Lycaonis filio, Phialiam de suo nomine voluit appellari; quod tamen non est omnino constanter usurpatum. (3) Jam regnabat Simus Phiali filius, quum apud Phigalenses Cereris cognomento Nigræ pervetustum signum igne est consumtum, quæ res vitæ finem ipsi etiam Simo mox adfuturum significavit. Paternum regnum adiit Pompus. Eo regnante Æginetæ navibus primum Cyllenen appellere commercii causa instituere; inde vero ad Arcadas jumentis impositas merces pervehebant. Quos pro his magnopere honoravit Pompus, adeo, ut filio etiam Æginetæ nomen propter Æginetarum amicitiam imposuerit. Æginetam consecutus est ejus filius Polymestor. (9) Tunc primum Lacedæmonii Charilli ductu Tegeatarum fines cum exercitu adorti sunt. Eos non viri solum, sed feminæ etiam sumptis armis prœlio fuderunt et cum magna hostium manu ipsum quoque ducem vivum cepere. Verum de Charillo totaque hac ejus expeditione plura memorabimus, ubi res Tegeatarum fuerint explicandæ. (10) Polymestori quum nulli essent liberi, successit Æchmis, Polymestoris fratre Briaca genitus; fuit enim Æginetæ Briacas etiam filius, Polymestore natu minor. Dum Æchmis regnum obtinebat, bellum inter Lacedæmonios et Messenios geri cœptum. Jam antiquitus quidem Arcades benevolo fuerant in Messenios animo, tunc vero etiam aperto fœdere cum Aristodemo Messeniorum rege in acie contra Spartanos stetere. (11) Æchmidis vero filius Aristocrates et alia fortasse contra suos populares insolenter egit, sed quod in deos ipsos immortales eum admisisse nefarium facinus compertum habeo, hoc loco non prætermiserim. Est in Orchomeniorum finibus Mantinensi agro finitimum Dianæ Hymniæ cognomento fanum, quam antiquissima religione Arcades venerantur universi. Deæ sacerdotium tunc adhuc virgini committebatur; (12) eam quum ad stuprum pellicere Aristocrates non potuisset, postremo in templum confugientem prope statuam Dianæ violavit. Scelere in vulgus patefacto hominem Arcades lapidibus obruerunt, et a virgine ad mulierem sacerdotii honorem transtulerunt virorum congressibus jam exsatiatam. (13) Huic filius fuit Hicetas; Hicetæ minor Aristocrates, avo tam exitu vitæ quam nomine similis: nam et hunc lapidum conjectu necarunt Arcades manifestæ proditionis damnatum; constabat enim dona eum a Lacedæmoniis cepisse, ejusque maxime scelere insigni clade Messenios ad Magnam Fossam affectos. Effecit hoc flagitium ut a Cypseli domo Arcadum imperium removeretur. Atque hæc quidem quæ de regum 371serie ac gentilitate sum persecutus, omnia mihi studiose percontanti Arcades enarrarunt.

CAPUT VI.

Arcadum res bellis gestæ memorantur — de vario ad Arcadiam aditu.

Quod vero ad res eorum publicis totius gentis auspiciis gestas attinet, antiquissima memoria est Iliacæ expeditionis; alterum locum obtinent quæ pro Messeniis propugnantes gesserunt contra Lacedæmonios; eorundem etiam partes fuerunt aliquæ in prœlio, quod ad Platæas contra Medos est commissum. (2) Coacti potius necessitate quam benevolentia ducti Spartanis contra Athenienses auxilia misere, et in Asiam cum Agesilao transmiserunt, eosque in Bœotiam secuti Leuctricæ pugnæ interfuerunt. Nam fuisse semper ambiguo se animo in Lacedæmonios, et alias declararunt, et tunc maxime quum post Leuctricam cladem ab iis ad Thebanos statim desciverunt. Iidem cum reliquis Græcis neque contra Philippum Macedonum regem ad Chæroneam, neque contra Antipatrum in Thessalia arma cepere; non tamen hostile quicquam in Græcos admisere. (3) Quod vero ipsi quoque ad Thermopylas contra Gallos non prodierint, eam nempe afferunt causam, veritos ne interea dum militaris ætas abesset, Lacedæmonii agrum populationibus vexarent. Ad Achæorum concilium promptius se quam ulli Græciæ populi aggregarunt. Hæc in commune ab Arcadibus gesta; quæ vero gessisse privatim urbes acceperim, suis illa locis referentur.

4. Ducit in Arcadiam ex Argivorum finibus trames is qui ab Hysiis juxta Parthenium montem in agrum Tegeaticum pervadit. Duo vero alii accessus circa Mantineam per Prinum et Climacem (Scalas); quorum posterior hic latior et olim gradus in ea semita, per quos descendebatur, facti fuerant. Perveniunt qui hinc descenderint ad vicum, cui nomen Melangea; hinc etiam potabilis Mantinensibus aqua intra oppidum defluit. (5) Ubi e Melangeis progressus septem fere stadiis ab urbe abfueris, occurrit fons qui Meliastarum vocatur. Hi Meliastæ Bacchi orgia celebrant, cujus ad fontem istum est delubrum. Est ibidem etiam Veneris Melænidis (id est Nigellæ) fanum. Cognominis causa non alia est quam quod hominum coitus non interdiu, uti pecudum, sed etsi non semper, plerumque tamen fiunt noctu. (6) Trames alter, priore angustior, per Artemisium ducit. Hujus montis supra jam mentionem feci, ubi esse in eo dixi Dianæ templum et simulacrum, ac præterea fontes Inachi. Is qua per montem decurrit, inter Argivos et Mantinenses terminus est; ubi vero ex illa via se averterit, reliquum deinceps cursum per Argivam regionem absolvit: quare Inachum et alii et Æschylus poeta Argivum fluvium appellant.

De campo Argo dicto — Dine, aqua maris dulci — aquis ferventibus — Philippo, Macedonum rege — Olympiadis crudelitate et Cassandri stirpe exstincta.

Hinc Artemisio superato in Mantinensium fines descendentes planities excipit, quæ uti est, sic etiam vocatur Argus (i. e. Inculta). Nam cultus immune solum efficit e proximis montibus defluens aqua pluvia. Quo minus totus omnino campus stagnum fiat, illud unum obstat, quod aqua hiantem specum nacta se e conspectu eripit; absorpta tamen rursus circa Dinen erumpit. (2) Est Dine ad Genethlium (in Argolica terra hoc nomine vicus dicitur) dulcis aqua e mari proveniens. In Dinen Argivi olim Neptuno equos porriciebant frænis ornatos. Dulcis vero aquæ venas e mari effundi non in Argolicis tantum finibus, sed in Thesprotide etiam prope eum locum quod vocant Chimerium, satis constat. (3) Mirabilius tamen quod in Mæandro partim e saxo quod amnis circumfluit, partim etiam e fluviali limo fervens aqua profluit. Sicuti etiam juxta Dicæarchiam Tyrrhenorum oppidum calidæ effervescunt in mari aquæ; ubi jactis molibus de industria exstructa est insula cum balneis aquarum calidarum, ne ejus muneris nullus esset usus. (4) Ad lævam campi quem Argos diximus appellari, mons Mantinensibus eminet, in quo Philippi Amyntæ filii castrorum et pagi, cui nomen Nestane, reliquiæ exstant. Castra enim Philippus ad hanc Nestanen habuisse dicitur, et fontem etiam proximum ex eo Philippium nominant. Venit in Arcadiam Philippus ut a reliquis Græcis Arcadas disjungeret suoque eos imperio adjiceret. (5) Et Philippum quidem facile quivis sibi persuadeat rebus gestis omnes Macedonum reges, qui ante fuerunt quique ipsum consecuti sunt, superasse; nemo tamen qui recta sit in rebus existimandis sententia, ei boni imperatoris laudem tribuerit, nempe qui jusjurandum semper contempserit, fœdera quamlibet ob causam fefellerit, unusque omnium in minimis fidem duxerit. (6) Pœnas tamen non utique seras, sed quos novimus omnium maxime e vestigio sequentes deo dedit. Neque natu enim grandior annorum quadraginta sex Delphici oraculi vocem comprobavit. Consulenti de Persico bello redditum fuerat responsum:

Quod non ad Persarum regem, sed ad ipsum Philippum referendum fuisse, rei eventus mox demonstravit. (7) Philippo mortuo parvulum ejus filium, quem ille ex Cleopatra, cui pater fuerat Attali frater, susceperat, una cum matre in æneo vase ignibus circumdatis cruciatum Olympias enecuit. Eadem paucis post annis Aridæum etiam de medio sustulit. Jam vero etiam Cassandri soboles quasi demessa falce numinis infesti interiit. Liberos autem Cassander ex Thessalonica Philippi filia susceperat; Thessalis quidem matribus Thessalonice et Aridæus geniti fuerant. Jam quæ Alexandro contigerint, mortem ejus dico, inter omnes constat. (8) Quodsi Philippus, quoties 373aliquid moliretur elogium, illud in Spartanum Glaucum editum in memoria habuisset atque hujusce versus sibi rationem habendam duxisset,

equidem putem non ita temere deorum aliquem simul et Alexandri vitam et florem Macedonum exstincturum fuisse. Atque hanc quidem orationis nostræ esse volui digressionem.

CAPUT VIII.

Chorus Mæræ — de fonte Arne narratio — de Mantinensium urbe ejusque conditore et amne Ophi — Mantinensium rebus bello gestis — Mantinea a Lacedæmoniis capta — reliquis Mantinensium fatis usque ad Adriani imperatoris tempora.

Post Nestanes ruinas Cereris fanum est multæ religionis. In eo Mantinenses festos dies quotannis agitant. Subjacet Nestanæ planities Argi campi pars, qui Mæræ Chorus appellatur. Via per Argi campum totum stadiorum est decem. Ubi paululum hinc processeris, ad alios campos venias. In his fons est prope militarem viam, nomine Arne. (2) Arcades inter alia narrant etiam hæc: Rheam dicunt, quum Neptunum peperisset, puerum in ovium gregem deposuisse, ut ibi una cum agnis educaretur. Et Arnen quoque fontem inde nominatum esse, quod agni (ἄρνες) isti circa eum pascerentur. Rheam interim Saturno pullum equinum, quem enixam se simulasset, infantis loco devorandum obtulisse, sicuti eadem post dicitur pro Jove lapidem fasciis involutum apposuisse. (3) Tales equidem Græcorum narrationes initio scriptionis meæ futilitatis argui plurimæ; sed enim ad Arcadum jam res progressus cautius de iis hunc in modum judicare cœpi: qui apud Græcos sapientiæ nomen meruerunt, eos per ambages olim, non directa et perspicua oratione, quæ statuerint, elocutos esse; atque tale quoddam sapientium Græcorum placitum iis quoque, quæ de Saturno modo memoravi, contineri suspicor. Sed nimirum de rebus divinis non aliter omnia atque a majoribus accepimus exponemus.

4. Mantinensium urbs ab eo fonte, de quo jam locuti sumus, stadia ferme duodecim abest. Mantineum Lycaonis filium alia in regione urbem condidisse constat, quam hoc etiamnum tempore de illius nomine appellant Arcades. Verum postea Antinoe, Cepheo Alei filio genita, ex quodam oraculo huc civitatem transportavit serpentem itineris ducem (quod genus fuerit non tradunt) secuta. (5) Ex eo qui oppidum præterfluit amnis, Ophis (Anguis) nominatur. Quodsi ex Homeri versibus conjecturam aucupamur, serpentem hunc fuisse draconem existimare possumus. Is enim quum in enumerandis Græcorum navibus relictum in Lemno insula Philoctetem memoret graviter ex hydri morsu laborantem, hydro illi non adjicit agnomen serpentis; at idem draconem ab aquila demissum in Trojanorum concionem fingens serpentem vocat. Quare etiam hunc Antinoes ducem draconem fuisse facile ut credamus adduci possumus. (6) Mantinenses in Dipæensium quidem finibus contra Lacedæmonios cum ceteris Arcadibus non sunt prœliati: bello tamen Peloponnesiaco cum Eleis pro Atheniensibus 374contra Lacedæmonios steterunt, Atheniensiumque auxiliis freti signa cum Lacedæmoniis contulere. Iidem expeditionis in Siciliam susceptæ participes erant, utpote socii Atheniensium. (7) Interjectis temporibus Lacedæmonii sub Agesipolide rege, Pausaniæ filio, Mantinensium fines hostiliter ingressi, Mantinenses ipsos prœlio superatos intra mœnia compulerunt; neque ita multo post oppidum ceperunt non obsidionis vi, sed Ophin fluvium in murum avertentes e crudo exstructum laterculo. (8) Contra machinarum quidem impetum laterculus majorem præbet securitatem quam quæcunque e lapide facta sunt; nam lapides infringuntur et e suis dissiliunt compaginibus; contra crudus laterculus tormentorum quidem ictibus haud ita facile defatigatur, at diluitur aquis non aliter ac solis radiis cera. (9) Ceterum hoc strategema non primus excogitavit Agesipolis, sed jam ante usurparat Cimon Miltiadis filius in Eione ad Strymonem amnem obsidenda, propugnante Boge Medo homine cum Persarum præsidio. Hoc illius factum a Græcis probatum et decantatum imitatus est Agesipolis. Et captam quidem Mantineam magna ex parte diruit, paucis relictis ad habitandum ædificiis; reliquam multitudinem in vicos divisit. (10) At Thebani post Leuctricam pugnam e vicis rursus in pristinas sedes Mantinenses reduxere. Non tamen illi satis gratos se præbuerunt. Nam quum legatos ad Lacedæmonios mittentes et pacem cum iis separatim ab Arcadum concilio facientes undique deprehensi essent, metu Thebanorum aperte se applicarunt ad Lacedæmoniorum societatem, ab eorumque partibus stetere in prœlio quod ad Mantineam contra Epaminondam et Thebanos Lacedæmonii commiserunt. (11) Postea tamen dissidio orto descivere ad Achæos; Aginque Eudamidæ filium, Spartanorum regem, prœlio fusum extra fines suos ejecere accitis in auxilium Achæis eorumque duce Arato. Iidem cum Achæis adversum Cleomenem arma tulere et Lacedæmoniorum opes infregere. Antigono vero, dum Philippi qui Persei pater fuit tutelam gereret, quod is Achæorum perstudiosus esset, et alios honores habuere et in ejus gratiam Mantineam mutato nomine Antigoneam appellarunt. (12) Posteris temporibus in pugna Actiaca ad Apollinis promontorium Augusti studia secuti sunt, quum ceteri Arcadici nominis populi cum Antonio facerent, non aliam opinor ob causam, quam quod Lacedæmonii in Augusti erant partibus. Ætatibus deinde post hæc decem, quum ad imperium Adrianus accessisset, adventitium cognomen urbis illud Macedonicum sustulit eamque suo pristino nomine jussit vocari.

De Mantineæ urbis templis et signis memorandis — Arcadis sepulcro et aliis monumentis — templo Veneris Symmachiæ et Minerva Alea — Antinoi templo, cultu et imaginibus — Podaris heroo.

Mantineæ geminum est templum medio pariete dispertitum; in altera parte Æsculapii signum visitur, Alcamenis opus, altera Latonæ ejusque liberis sacrata. Signa fecit Praxiteles tertia post Alcamenem ætate. In basi Musa insculpta et Marsyas tibiis canens. Ibidem pilæ insistit Polybius Lycortæ filius, de quo alio loco nobis erit mentio. (3) Habent et alia Mantinenses delubra: Jovis Servatoris et ejus, quem idcirco quod hominibus fortunas exauget, Epidoten nuncupant; Dioscurorum etiam, et in alia urbis parte Cereris ac Proserpinæ. Hoc in fano ignem accendunt, cui summa religione ne exstinguatur cavent. (3) Vidi etiam prope theatrum Junonis ædem; deam Praxiteles in solio sedentem fecit eique adsistentes Minervam et Heben Junonis filiam. Ab ara deæ proxime abest Arcadis Callistûs filii tumulus. Huc enim e Mænalo sunt Arcadis ossa deportata, quum Delphis venisset ipsis hoc oraculum:

(4)

Locum ubi Arcadis est sepulcrum Solis aras vocant. (5) Non longe a theatro illustria exstant monumenta. Inter ea Focus qui Communis dicitur, rotunda figura, in quo sitam Autonoen creditum Cephei filiam. Eminet pila supra tumulum cum equestri statua: Gryllus is est Xenophontis filius. (6) A tergo theatri reliqua adhuc sunt templi vestigia quod Veneri olim dicatum fuit Sociali, et in eo signi rudera. Indicat in basi incisa inscriptio, dedicasse Nicippen Paseæ filiam. Templum erexere Mantinenses, quo monumentum esset posteris ipsos, quum navalis ad Actium pugna committeretur, in Romanorum fuisse partibus. Minervam præterea Aleam cognomento venerantur, cui templum et signum dedicarunt. (7) Antinoi etiam religio est divinis honoribus sancita. Est Antinoi ædes Mantinensibus recentissima; hunc præcipuo quodam amore Adrianus Imperator amplexus est. Illum ego viventem non vidi, statuas vero et pictas imagines sum conspicatus. Habentur ei et alibi honores et in Ægypto apud Nilum urbs de ejus nomine est appellata. Colitur Mantineæ ob hujusmodi causam. Patria ei fuit (Bithynium in) Bithynia supra Sangarium amnem. Bithynienses ipsi ex Arcadia oriundi Mantinenses olim fuere. (8) Ob eam rem divinos ei honores a Mantinensibus haberi 376voluit Imperator Romanus; annua præterea initia et quinquennale ludicrum celebrari. Domus in gymnasio Mantinensi est in qua Antinoi signa servantur, tum lapidum nobilitate insignis, tum vero picturis. Earum plurimæ sunt Antinoi imagines, iis quæ Bacchum repræsentant simillimæ. Quin et ejus picturæ quæ in Ceramico Athenis res ab Atheniensibus ad Mantineam gestas repræsentat, ibi quoque ex illo veluti exemplari efficta cernitur imago. (9) Est præterea in Mantinensium foro mulieris ænea effigies, Deomeneam vocant Arcadis filiam. Sacellum etiam Podaris, quem in acie cecidisse aiunt contra Epaminondam ac Thebanos pugnantem. Tribus autem ante me ætatibus inscriptionem tumuli ad minorem Podarem, qui superioris nepos eodem fuit nomine, transtulerunt. Vixit iis temporibus ut Romanorum etiam reipublicæ particeps fuerit. (10) Sed enim ætate mea apud Mantinenses antiquior Podares colebatur. In ea enim pugna, quum virtute cives ac socios omnes anteisse Gryllum Xenophontis filium fateantur, alteram quidem palmam Cephisodoro Marathonio, qui Atheniensium equestres copias duxit; tertiam huic ipsi Podari tribuunt.

CAPUT X.

De memorandis ad vias, quæ ab Mantinea in reliquam Arcadiam ducunt — monte Alesio et Neptuni Hippii templo — undæ marinæ scatebris in variis templis — tropæo de Lacedæmoniis victis erecto et hujus pugnæ ratione — diis in prœliis opem ferentibus — cervi cujusdam sacri longævitate.

In reliquam Arcadiam viæ ex Mantinea ducunt; in quarum unaquaque quæ spectatu digna sint jam persequar. Tegeam contendentibus ad lævam militaris viæ ante ipsos Mantineæ muros campus est, ubi equorum curriculum; nec procul hinc stadium ludis qui in Antinoi honorem celebrantur, attributum. Supra stadium mons est Alesium, ab erroribus (ἄλη) Rheæ, uti dicunt, appellatum, in eoque lucus Cereris. (2) Ubi mons desinit, ædes est equestris Neptuni, stadium circiter a Mantinea distans, non amplius; de qua æde nihil ego præter auditum habeo; sed neque quisquam alius qui ejus mentionem fecerit. Quod enim ætate nostra exstat templum exædificandum curavit Adrianus Imperator, adhibitis inter fabros speculatoribus ne quis aut intra vetus templum aspiceret, aut ruderis ex eo quicquam sineret alio transportari. Ita vero ædificari jussit ut vetus templum novo circumquaque incingeretur. Priscum illud templum quernis inter se arcte compactis trabibus Agamedes et Trophonius erexisse dicuntur. Aditu autem homines prohibuisse non obicis ullius oppositu, sed laneum duntaxat funiculum obtendisse; (3) sive quod pro vigente tunc religione vel hoc sufficere putarent, ut satis sacrosanctus locus haberetur; sive quod ei funiculo occulta inesset vis. Vulgatum est certe Æpytum Hippothoi filium, quum neque subisset, neque transiluisset, sed conscidisset filum, ubi primum templum intravit 377sacrique religionem violavit, marinæ aquæ in oculos ipsi incidentis vi obcæcatum neque multo post suo oppressum fato. (4) Pervetus sane fama prodidit in hoc templo marinæ undæ scatebras esse. Idem est etiam de aqua marina Atheniensium arcis proditum memoriæ, deque eo fonte qui apud Mylasenses (quæ Cariæ civitas est) in ejus dei templo scatet, quem ipsi patria lingua Ogoa (?) nominant. Tantum interest, quod Athenæ a Phalero absunt stadia haud amplius viginti, Mylasensium vero navale abest ab oppido stadia octoginta; at Mantinensibus, quum plurimum a mari recedant, non nisi divinitus exstitisse eam in templo aquam existimandum. (5) Ubi Neptuni templum præterieris, tropæum lapideum videas de Lacedæmoniis victis eorumque duce Agide erectum. Pugna ad hunc modum commissa narratur. Dexterum cornu tenuere Mantinenses ipsi, habito ex omni ætate delectu; dux fuit Podares, Podaris illius pronepos qui contra Thebanos pugnavit. Aderat vates Eleus Thrasybulus Æneæ filius, ex Iamidarum gente; qui et victoriam prædixit et periculi socius Mantinensibus fuit. (6) Stetere in lævo cornu reliquæ Arcadici nominis copiæ. Suos civitates singulæ duces habuere; duos Megalopolitæ Lydiadem et Leocydem. Media acies Arato Sicyoniorum et Achæorum duci commissa fuerat. Lacedæmonii phalangem suam dilatarant, quo in hostilem aciem omni ex parte frontem obverterent. In medio agmine Agis cum suo globo constiterat. (7) Ibi Aratus, re ita cum Arcadibus composita, cum sua manu fugam simulat, quasi vero impressionem Spartanorum sustinere non posset. Ea fugæ specie acies in lunæ modum incurvata est. Agis cum sua cohorte victoriæ spe incitatus fugientes urget. Jam etiam a cornibus utrinque imperatorem suum secuti sunt confectum negotium putantes si Arati manum fudissent. (8) A tergo inconsultius progressos adorti Mantinenses mox cingunt. Spartanorum magnus numerus cum Agide Eudamidæ filio rege suo cæsi. Visum in eo prœlio Neptunum dimicantem pro suis partibus memorant Mantinenses, quapropter tropæum ei dedicarunt. (9) Ac deos quidem prœliis hominum ac cædibus interesse solitos testantur quicunque heroum apud Ilium casus persecuti sunt: prædicant Athenienses ad Salaminem et Marathonem præsto sibi deos fuisse; nihil vero certius quam ab Apolline et heroibus deletum apud Delphos Gallorum exercitum. Quo minus mirum videri debet si Neptuni præsenti ope Mantinenses tunc prospere pugnarunt. (10) Leocydem vero eum qui Lydiade collega Megalopolitanis eo bello præfuit, nono gentilitatis gradu oriundum ab Arcesilao fuisse tradunt, eo qui, quum Lycosuræ domicilium haberet, cervam vidisse dicitur ei quam Dominam nominant deæ sacram, 378confectam jam ætate, cum torque in quo incisæ erant literæ:

Argumento versus hic est cervum vel elephanto esse multo vivaciorem.

CAPUT XI.

De loco Pelagos dicto — Peliæ filiarum tumulis et Peliæ nece — loco Phœzôn dicto — Epaminondæ morte — Epaminondæ sepulcro — fraudis ex nominum similitudine enatæ exempla proferuntur.

A Neptuni fano in saltum pervenias quercubus condensum; Pelagus nominant. Per eas quercus via a Mantinea Tegeam ducit, et inter Tegeatas quidem ac Mantinenses terminus est rotunda in populari via ara. Quodsi a Neptuni ad lævam deflectere malueris, stadiorum quinque itinere confecto ad Peliæ filiarum tumulos pervenias. Has Mantinenses narrant paternæ necis invidiam fugientes huc se recepisse. (2) Medea enim ubi primum Iolcum venit, Peliæ insidias machinata est, re quidem cum Iasone faciens, quum in eum tamen verbo hostili animo esse videretur. Promittit itaque Peliæ filiabus se patrem earum, si vellent, a summa senectute ad juventutem revocaturam. Nam et arietem nescio quo modo jugalatum, quum inter venena coxisset, agnum dicitur e lebete eduxisse. (3) Mox vero quum Peliam ipsum in frusta dissectum in ferventis aquæ lebetem immisisset, senis corpus filiæ ita resolutum recepere, ut ne reliquum quidem quicquam esset quod sepulturæ traderent. Hic casus ut in Arcadiam exilii causa abirent puellas adegit; ac fato quidem suo perfunctis sepulcra congesta terra ibi exstructa. Nomina virginum poetarum indicavit nemo eorum quos ipsi legimus; Micon vero pictor earum imaginibus Asteropeam et Antinoen adscripsit. (4) Ab iis tumulis stadia ferme viginti distat locus ille, qui Phœzon dicitur. ** Phœzon tumultus lapideus crepidine circumseptus modice a terra surgit. Est ea in parte via valde angusta monstrant ibi Areithoi sepulcrum, cui Corynetæ, a clava (χορύνη) qua utebatur, cognomen fuit. (5) Jam secundum eam viam, qua Pallantium iter est, a Mantinea stadia ferme triginta progressis, ad militarem viam pertingit ea quercuum silva, quæ Pelagi appellatur. In eo loco equestres Atheniensium et Mantinensium copiæ cum Bœotiorum equitatu conflixere. Eo prœlio Epaminondam Mantinenses a Machærione suo cive occisum prædicant; Lacedæmonii Machærionem hunc Spartanum fuisse contendunt. (6) Sed Athenienses, quibus assentiuntur Thebani, Epaminondam transfossum a Gryllo dictitant, atque sic apud ipsos habet pictura in qua Mantinensis 379pugna exposita est. Ac sane Mantinenses quum Gryllum publico funere extulissent, eo loco quo cecidit, statuam in ejus honorem posuerunt, quod præ omnibus sociis virtus ejus enituisset. Machærionem et Mantinenses nominant et Lacedæmonii; at neque Spartæ, neque apud Mantinenses ipsos cuiquam virtutis ergo, cui fuerit Machærioni nomen, honores habiti sunt. (7) Epaminondas quidem, quum eum saucium sui ex acie retulissent, vulnus opposita manu compressit; pugnamque prospectans ex eo loco quem Scopen (i e. Speculam) postera ætas appellavit, dolorem eousque pertulit, donec æquatum vidit pugnæ exitum. Inde quum amota manu animam efflasset, eo ipso in loco quo fuerat prœlium commissum est sepulturæ mandatus. (8) Ejus tumulo imposita est columna cum scuto in quo draco cælatus est. Indicat draco Epaminondam ab iis ortum ducere, qui Sparti sunt nuncupati. Pilæ vero in monumento duæ eminent; prisci operis altera cum Bœotica inscriptione; alteram Adrianus Imperator et ipsam dedicavit et quæ in ea legitur fecit inscriptionem. (9) Et Epaminondam quidem gloria præstantibus apud Græcos imperatoribus jure optimo parem potius quam inferiorem quovis ducas. Nam quum Lacedæmoniorum et Atheniensium ducibus priscus patriæ splendor magno fuerit adjumento militesque ipsi ducum magnitudini virtute sua facile responderint: Epaminondas Thebanos, quos rebus suis maxime diffidentes nactus fuerat et aliorum imperiis assuefactos, brevi ad principatus gloriam evexit. (10) Acceperat is jampridem ex Delphici Apollinis oraculo, Pelagus sibi cavendum. Quare fuit illi præcipue cautio, ne aut triremibus aut oneraria unquam navi veheretur: at præmonuerat deus non mare, sed saltum eum devitandum cui Pelagus nomen. Quæ est locis nominis communitas etiam postea Annibalem Carthaginiensem et Athenienses jam antea fefellit. (11) Annibali quidem oraculum redditum fuerat ex Ammonis fano, fore ut mortuus Libyssa humo contegeretur. Quare in spem venerat, deleto Romanorum imperio in patria se postremum vitæ diem exacta jam ætate clausurum. At enim quum Flaminius illum vivum capere studeret, a Prusia, ad quem supplex confugerat, rejectus quum in equum ascenderet, ense nudato digitum læsit; atque inde non multorum stadiorum itinere confecto quum illud vulnus febris esset consecuta, tertio post die mortuus est: vicum autem in quo vitam finivit, Libyssam Nicomedenses appellant. (12) Atheniensibus etiam responsum e Dodona redditum fuerat, Siciliam coloniam deducendam. Non longe ab urbe aberat terræ non sane magnus tumulus cui Siciliæ nomen; at illi oraculi responso haud intellecto ad suscipiendas extra fines expeditiones bellumque Syracusanis movendum adducti sunt. Sed plura etiam alia modo allatis simillima possit aliquis colligere.

De templo Jovis Charmonis, vario quercuum genere in saltibus Arcadum et vico Methydrio — campo Alcimedonte et Alcimedonte heroe ejusque filia Phialo — loco Petrosaca dicto — viis Orchomenum versus, Ladæ stadio et Penelopes tumulo — priscæ Mantineæ et vici Mæræ reliquiis — monte Anchisia et Anchisæ monumento.

Ab Epaminondæ sepulcro haud amplius uno stadio distat Jovis templum Charmonis cognomine. In Arcadum saltibus quercus diversa inter se forma sunt. Earum alias (sc. robora) a latiore folio platyphyllos, alias fagos (quercus esculas) nuncupant. "Tertium est genus (sc. suber quercus) tam raro et levi cortice, ut ex eo ancorarum in mari indices et retium faciant. Inter Iones tum alii tum Hermesianax elegiarum poeta phellon (id est suberem) eum ipsum corticem nominant. (2) Ad Methrydium, non sane amplius oppidum sed vicum Megalopolitarum ditionis, via e Mantinea perducit. Progressos stadia triginta campus excipit, cui nomen Alcimedon, supra quem mons Ostracina; in quo antrum ubi Alcimedon, de heroibus unus, habitavit. (3) Filiam ejus nomine Phialonem vitiatam ab Hercule Phigalii memorant; a patre vero statim a puerperio in proximum montem, ut ibi periret, expositam una cum puero, quem Arcades vocant Æchmagoran. Ibi vagientem infantem quum pica audiret et lamentationem ejus imitaretur, ad avis vocem, quod puerilem esse credidisset, (4) Herculem forte illac iter habentem conversum puellam, quum agnovisset, vinculis exsolvisse filiumque servasse dicunt. De rei eventu fontem proximum Cissam (id est picam) nuncupatum. Ac hoc fonte stadiis quadraginta abest Petrosaca vicus in ipso Megalopolitarum et Mantinensium confinio. (5) Sed præter eas quas ante indicavimus vias, duæ aliæ Orchomenum deducunt. Ιn earum una stadium est quod Ladæ appellant, quod in eo se Ladas ad cursum exercere sit solitus. Proxime est Dianæ ædes, et ad viæ dexteram terræ editus agger; Penelopes tumulum esse dicunt; neque enim de Penelope Arcadum sermo cum Thesprotide quam vocant poesi congruit. (6) In ea enim proditum est memoriæ, post Ulyssis a Troja reditum Penelopen ei Ptoliporthen peperisse. At Mantinenses narrant Penelopen ab Ulysse crimine damnatam quod ultro procos invitasset, domoque exactam, initio quidem Spartam, hinc vero postea Mantineam se recepisse ibique vitæ ei finem contigisse. (7) Planities huic tumulo contigua est non sane magna. In ea mons, ubi ruinæ cernuntur priscæ Mantineæ; locus nostra ætate dicitur Ptolis. Hinc aquilonem versus digressus modico viæ spatio confecto ad fontem Alalcomeniæ pervenias; a Ptoli Yero stadia triginta 381absunt rudera vici cui Mæræ nomen, si modo Mæra hoc in loco et non in Tegeatum finibus fuit sepulta. Veri enim quæ de ejus sepulcro dicunt Tegeatæ, quam quæ Mantinenses, similiora videntur; fuisse scilicet Atlantis filiam Mæram apud se humatam. Forte vero ex hujus stirpe alia et ipsa nomine Mæra in Mantinensium fines venit. (8) In altera viarum quæ Orchomenum contendunt, Anchisia mons est, et ad imum montem Anchisæ sepulcrum. Quum enim in Siciliam transmitteret Æneas, in Laconicam terram appulit, atque ibi Aphrodisiade et Etide urbibus conditis, Anchisem patrem, qui in hæc loca quacunque de causa venerat diemque ibi obierat, ad sepulturam ibidem dedit. Anchisiæ itaque monti ab Anchisa nomen inditum. (9) Huic rei fidem facit, quod Æolenses qui ætate nostra Ilium incolunt, nusquam in ipsorum regione Anchisæ tumulum ostendunt. Adjacent Anchisæ sepulcro templi quod Veneri dicatum fuerat rudera. Sunt etiam ad Anchisias agrorum inter Mantinenses et Orchomenios termini.

CAPUT XIII.

De memorandis in Orchomeniorum finibus, templo Dianæ Hymniæ — Orchomeniorum priscæ urbis reliquiis et memorandis — monte Trachy, et urbe Caphia — Aristocratis monumento, fontibus Teneis et vico Amilo — via Stymphelum versus et Pheneum, ac Carya vico.

Intra Orchomeniorum fines ad viæ lævam iis qui ab Anchisiis digressi fuerint, in declivi montis parte ædes est Dianæ Hymniæ. In ea Mantinenses etiam rei divinæ operam dant ** sacerdotem feminam et marem, quibus sancitum est ut castimoniam colant non tantum quod ad venereos congressus attinet, verum etiam in ceteris, idque per totum vitæ spatium; iisdem non balnea, non cetera victus ratio cum vulgo communis, neque in privati ullius hominis ædes pedem unquam inferunt. Similia apud Ephesios, sed per unius tantum anni spatium, factitari scio ab iis qui Ephesiæ Dianæ leguntur epulones quos Ephesii essenas [reges] appellant. Hymniæ Dianæ quotannis festos dies agitant. (2) Orchomeniorum vetus oppidum in summo olim fuit montis vertice; quo in loco reliqua sunt fori et mœnium vestigia. Nam quæ hac ætate habitatur urbs sub veterum murorum ambitu sita est. Spectatu in ea digna fons ex quo aquantur, et Neptuni et Veneris delubra cum signis marmoreis. In suburbanis Dianæ in magna cedro inclusa est lignea effigies; deam ab arbore Cedreatim appellant. (3) Infra oppidum per intervalla sunt e congestis lapidibus tumuli, qui in honorem bello interemptorum hominum sunt erecti: verum cum quibus vel ceterorum Peloponnesiorum, vel Arcadum ipsorum bellatum sit, neque ullæ in sepulcris indicant inscriptiones, neque ipsi Orchomenii memoriæ proditum habent. (4) Ex adverso urbis mons est, cui Trachys (id est, Asper) nomen. Inter eum montem et urbis mœnia, pluvia aqua profundo excepta alveo in alteram Orchomeniorum planitiem defluit, longe lateque illam quidem patentem, sed cujus majorem partem palus 382occupet. Ab Orchomeno stadia prope tria profectis, altera via recta in oppidum Caphyas ducit præter supra dicti torrentis alveum et deinceps præter stagnum ad sinistram; altera sub Trachyn montem est, ubi torrentis alveum transieris; (5) juxta quam Aristocratis sepulcrum, ejus nempe, qui virgini Hymniæ Dianæ sacerdoti olim per vim vitium obtulit. Modico intervallo ab Aristocratis sepulcro absunt fontes, Teneæ appellati. Distat ab his stadia ferme septem Amilus: qui vicus olim urbs fuisse dicitur. Hic se rursus in bivium findit via: pars ejus altera Stymphelum, Pheneum altera ducit. (6) Per hanc Pheneum versus progressos mons excipit: in monte juncta sunt Orchomeniorum, Pheneatarum, Caphyatarum confinia. Supra eos præruptum saxum est: petram Caphyaticam nominant. Secundum fines ipsos, iis quas paulo ante nominavimus urbibus vallis subjacet: per eam via transit, qua Pheneum iter est. In media valle aqua oritur e fonte: in extrema est vicus, cui nomen Caphyæ.

CAPUT XIV.

De priscæ urbis Phenei reliquiis — Laonome, Amphitryonis matre — alveo Olbii fluvii ab Hercule ducto — urbe Pheneo, memorandis in ejus arce et Neptuni Hippii signo ab Ulysse posito — primis æris conflandi inventoribus — Iphiclis monumento et Iolao — Mercurio a Pheneatis imprimis culto, ludis Hermæis et Myrtilo — maris Myrtoi denominatione, sacris Eleusiniis a Pheneatis factis et Nao.

Pheneatarum campi Caphyis subjecti. Aqua ibi immodice quondam stagnante veterem Pheneum submersam esse memorant. Manent ætate etiam nostra ejus eluvionis signa in montibus, ad quos adscendisse aquam narrant. A Caphyis stadia quinque distant montes Oryxis et Sciathis. Ad ima utriusque montis ingentes fossæ sunt, quæ aquam e campis defluentem excipiunt. (2) Eas fossas manu factas Pheneatæ putant, scilicet Herculem hoc operis effecisse, dum Phenei apud Laonomen Amphitryonis matrem degeret. Amphitryonem enim Alcæo ex Gunei filia Laonome, femina Pheneatide, non autem ex Lysidice Pelopis genitum ferunt. Quodsi non vanus est hominum sermo, ad Pheneatas Herculem migrasse, adduci quis facile possit ut credat, Tirynthe ab Eurystheo pulsum, non Thebas statim, sed antea Pheneum se recepisse. (3) Ac fossas ille quidem per medios Pheneatici agri campos duxit, ut per eas Olbius amnis, quem Arcadum alii Aroanium appellant, laberetur. Operis longitudo stadiorum est quinquaginta, altitudo autem, qua ripæ integræ sunt, pedum circiter triginta. Verum hoc Herculeo alveo jam destituto, fluvius meatum pristinum repetiit. (4) A fossis inter montes modo memoratos perductis quinquaginta circiter stadia progressis occurrit urbs ipsa Pheneus; cujus conditorem Pheneatæ perhibent Pheneum virum indigenam. Arx est undique 383prærupta, et partim natura loci, partim etiam operibus munita. In ea Minervæ templum fuit, cui Tritoniæ cognomentum: sed ejus jam sola rudera reliqua sunt. (5) Neptuni etiam cognomine Equestris ex ære simulacrum fuit, quod Ulyssem dedicasse aiunt. Quum enim equas perdidisset, et eas quærens Græciam peragrasset, postremo quo loco Pheneaticæ regionis eas reperit, ibi Dianæ templum, quam inde Heurippen cognominarit, addito Equestris Neptuni signo, erexisse. (6) Narrant porro Ulyssem inventas equas ita in ea Pheneatici agri parte, ut in continenti contra Ithacam terra boves, pascendas locasse. Mihi quidem Pheneatæ in simulacri basi inscriptas literas monstrarunt, quibus quæ cum pastoribus Ulysses pepigisset, consignata fuerint. (7) Non tamen, ut ceteris quæ dicunt fidem habeam, illud ut assentiar adduci possum, ex ære signum ab Ulysse dicatum, quum nondum illis temporibus, traditum fuisset, signa ex ære solido facere, tanquam vestem in textrina. Sed quale fuerit tunc æris opificium, ostendi jam ante in eo, qui est de rebus Laconicis, commentario, quum de Summi Jovis simulacro verba facerem. (8) Primi æs fuderunt et statuas inde conflarunt Rhœcus Philæi, et Teleclis filius Theodorus, ambo Samii. Theodorus etiam smaragdum illum cælavit, quem frequentissime gestabat, quoque mirum in modum delectabatur Polycrates Samiorum tyrannus. (9) Qua ab arce Pheneatarum descenditur, stadium est, et in colle sepulcrum Iphiclis, qui frater fuit Herculis, Iolai pater. Herculis laborum consortem magna ex parte fuisse Iolaum Græci testantur. Ejus vero pater Iphicles, quum in prima Herculis contra Augeam Eleorum regem pugna, ab Actoris filiis, qui Molionidæ sunt a Molione matre appellati, vulnus accepisset, a propinquis Pheneum delatus est. Ibi eum Pheneatæ Buphagus et ejus uxor Promne valde accurate tractarunt, et ex vulnere mortuum sepelierunt: et Iphicli hac etiam ætate tanquam heroi parentare solenne habent. (10) Deorum vero omnium maxime Mercurium Pheneatæ venerantur, eique ludos faciunt Hermæa. Templum exstat Mercurii cum signo marmoreo, quod fecit Atheniensis Euchir, Eubulidæ filius. A tergo templi est Myrtili sepulcrum, quem Græci Mercurii filium fuisse tradidere, Œnomai aurigam: quoties vero quis de procis filiæ in certamen descendisset, currus ea arte regere solitum, ut Œnomaus victores assecutus, hasta eos emissa transfigeret. (11) Ipse etiam Hippodamiæ Myrtilus amore captus erat, sed quum non auderet 384in certamine fortunam experiri suam, pergebat aurigæ munera obire. Proditum tamen postremo ab eo Œnomaum narrant, quum Pelopem jurejurando adegisset, ut una sibi Hippodamiæ nocte concederet: verum quum victorem promissi moneret, ab eo e navi in mare abjectum aiunt. Ejus cadaver æstu ejectum sepulturæ mandasse Pheneatæ dicuntur: sua certe Myrtilo parentalia stata quotannis nocte faciunt. (12) Satis perspicuum est, non fuisse longinquo mari vectum Pelopem; sed ab Alphei ostio profectum, ad Eleorum navale applicuisse. Quare Myrtoum mare non a Myrtilo Mercurii filio nomen accepisse credendum, quum ab Eubœa incipiens ad insulam desertam, quæ Helene dicitur, cum Ægæo jungatur. Probabilior mihi Eubœensium antiquariorum sententia videtur, qui a Myrtone puella nomen ei pelago inditum putant. Est apud Pheneatas etiam Cereris cognomento Eleusiniæ fanum; cui initia eodem ritu quo Eleusine peraguntur, quippe quorum eosdem plane ritus apud se quoque institutos fuisse dictitent; venisse enim ad ipsos ex Apollinis Delphici oraculo Naum, a quo sacrorum ritus acceperint; et Naum quidem Eumolpi pronepotem fuisse.

CAPUT XV.

De Petromate apud Pheneatas et persona Cereris Cidariæ Cererisque Thesmiæ fano — memorandis in via Pellenen et Ægiram versus — Telamone et Chalcodonte Herculis contra Eleos sociis — Pheneatarum et Achæorum finibus, monte Crathide ot Dianæ Pyroniæ templo.

Prope fanum Eleusiniæ, lapides eminent duo prægrandes coagmentati inter se: Petroma vocant. (2) Eos lapides, ubi agunt anniversaria sacra, quæ Majora nominant Initia, aperiunt, atque inde literas ad sacra pertinentes educunt, et quum audientibus iis qui initiati fuerunt recitarint, ea ipsa nocte in pristinam sedem reponunt. Porro Pheneatarum multitudinem per Petroma illud etiam jurare de maximis quibusque rebus comperi. (3) Operimentum ei imminet rotundo ambitu. In eo facies Cereris cognomento Cidariæ servatur. Eam faciem sacerdos tanquam personam indutus, statis, quæ Initia majora appellantur, diebus deos inferos, uti traditur, virgis cædit (sc. terram pulsans). Pheneatarum sermo fert ante Naum etiam Cererem errabundam ad ipsos venisse, et iis qui domo et donis excepissent deam, legumina divisisse omnia, præter fabam. (4) Qua enim maxime de causa impurum legumen faba sit, de eo arcana ratio sacra exstat. Jam vero qui (uti Pheneatæ narrant) Cererem hospitio acceperunt Trisaules et Damithales, templum ad imam Cyllenen erexerunt Cereri Thesmiæ, et initia deæ instituere, quæ etiam nunc Pheneatæ agere solent. Abest hoc Cereris cognomento Thesmiæ fanum ab urbe stadia prope quindecim.

5. Qua Pellenen versus et Ægiram, Achaiæ urbem, a Pheneo iter est, stadia circiter quindecim progressi, ad Apollinis Pythii templum accedunt. Sedenim ex eo sola rudera, et magnam ex candido lapide aram vetustas reliqua 385fecit. Ad eam aram Pheneatæ hoc etiamnum tempore Apollini et Dianæ sacra faciunt: Herculem Elide capta fanum hoc memorant dedicasse. Exstant ibidem heroum sepulcra, qui quum expeditionis contra Eleos susceptæ Herculi socii fuissent, domum ex pugna salvi non redierunt. (6) Ac Telamon quidem proxime flumen Aroanium modico ab æde Apollinis intervallo conditus est: Chalcodon non longe a fonte Œnoe. Nemo tamen existimaverit Chalcodontem et Telamonem, qui in hoc certamine ceciderunt, patres esse illum Elephenoris, qui Eubœensium dux ad Ilium profectus est, hunc vero Ajacis et Teucri. Qui enim Herculem Chalcodon in hoc bellum sequi potuit, quum prius jam interfectum ab Amphitryone haud dubiis Thebanorum monumentis testatum sit? (7) vel quonam pacto Teucer Salaminem in Cypro condidit, si nemo eum a Troja redeuntem domo prohibuit? ecquisnam vero arcere eum præter Telamonem potuisset? Quocirca alios omnino hos qui Herculem juverint, ab Euboico Chalcodonte, et Ægineta Telamone, fuisse statuendum est. Enimvero uti nostra ætate, sic superioribus omnibus seculis illustrium virorum cognomines exstiterunt viri obscuriores. (8) Pheneatas autem a finitimis Achæis non uni dirimunt fines. Nam ad Pellenen inter utrosque terminus est fluvius, qui Porinas dicitur: ad Ægiraticum agrum, Dianium (?). Intra Pheneatarum fines, secundum Pythii Apollinis templum paululum progressus in viam ingrediare, quæ ad Crathin montem ducit. In eo monte Crathidis amnis fontes sunt. (9) Labitur is in mare præter Ægas desertum ætate mea vicum, Achæorum olim urbem. Ab eo nomen accepit Crathis Italiæ in Brutiis fluvius. Est in Crathide monte Pyroniæ Dianæ fanum: ex quo antiquitus Argivi ad Lernæa ignem deportabant.

CAPUT XVI.

De monte Geronteo et tribus fontibus Tricrena dictis — monte Sepia et Æpyti sepulcro — aliis memorandis sepulcris, Mausoleo et Helenæ, Hebrææ mulieris, sepulcro.

A Pheneo Orientem versus montis est vertex, Geronteum nomine: eaque ducit trames. Geronteum istud Pheneatarum et Stympheliorum fines disterminat. Ad lævam montis per Pheneaticum agrum contendentibus montes Pheneatarum sunt quæ Tricrena nominant, a tribus, qui illic sunt, fontibus. In illis recens in lucem editum Mercurium accolæ montis Nymphiæ abluisse dicuntur: ob eamque rem eos fontes Mercurio sacros habent. (2) Non longe a Tricrenis mons est alius, cui Sepia nomen; in quo Æpytum Elati filium serpentis morsu periisse dicunt et ibidem humatum etiam, quod longius cadaver efferre non potuerint. Ejus generis in eo monte ali nostra etiam ætate serpentes Arcades tradunt, sed valde jam paucos, quod, quum nivibus mons magna anni parte undique 386obducatur, vel sub divo deprehensi nive necentur; vel si forte in sua lustra confugerint, nihilominus partem eorum hiems conficiat gelu vel in ipsa penetrante latibula. (3) Atque eo quidem Æpyti sepulcrum valde studiose sum contemplatus, quod ejus mentionem facit de Arcadibus loquens Homerus in carminibus. Est vero terræ agger non utique magnus, lapidea crepidine in orbem circumseptus. Fuit sane Homero admirationi, quod scilicet nullum fuerat ille nobilius monumentum conspicatus. Nam idem etiam chorum in Achillis clypeo a Vulcano fabricatum, idcirco cum Ariadnæ choro quem fecerat Dædalus, comparat, quia nullum sollertioris artificii opus viderat. (4) Equidem quum multa norim ubi sint admiratione digna sepulcra, duorum tamen duntaxat hoc loco mentionem faciam: alterum Halicarnassi est, in Hebræis alterum. Erectum illud fuit Mausolo, qui Halicarnassi regnavit; ea operis magnitudine atque omni ornamentorum magnificentia, ut Romani rei miraculo adducti, magnificentissima quæque apud se monumenta Mausolea appellarint. (5) At apud Hebræos in Solymorum urbe, quam Romanorum imperator funditus excidit, Helenæ indigenæ mulieris sepulcrum miri operis est. In eo enim ostium fabricatum est e marmore, uti ceteræ sepulcri partes: id anni stato die atque hora occulto machinæ cujusdam motu aperitur; neque ita multo post occluditur. Quodsi alio tempore aperire conatus fueris, effringas facilius, quam ulla vi recludas.

CAPUT XVII.

De monte Cyllene et Mercurio Cyllenio — vario materiæ genere, qua ad lignea simulacra usi sunt veteres — variorum animalium candido colore — monte Chelydorea — urbe Nonacri et Stygis aqua.

Ab Æpyti sepulcro ad Arcadicorum omnium montium excelsissimum Cyllenen venias. In ejus summo vertice Mercurii Cyllenii templum est, sed collapsum. Dubium vero nihil est, et monti et deo a Cyllene Elati filio cognomina indita. (2) Ac prisci quidem homines, quantum ex antiquitatis monumentis didicimus, non aliis materiæ generibus ad simulacra deorum usi sunt, quam ebeno, cyparisso, cedro, quercu, smilace, loto. Verum Mercurio Cyllenio e citro signum ædificatum est; octo circiter pedum, uti conjicio, altitudine. (3) Habet præterea (quod admirere) Cyllene mons merulas undecunque albas. Nam quæ aves hoc nomine a Bœotiis appellantur, aliud quoddam genus sunt, haudquaquam canoræ. Aquilas quidem, quas Cycnias vocant, candore oloribus persimiles, ipse in Sipylo ad stagnum, quod Tantali dicitur, conspexi. Apros certe albos, et ex Thracia ursas albas, etiam privati homines sibi compararunt; (4) lepores albos inter altilia Libyes habent: cervas vero albas Romæ cum admiratione spectavi: neque 387percontari in mentem tamen venit, e continentene aliqua, an vero ex insulis fuerint deportatæ. Huc sum digressus, ne commentitium quis putaret quod de colore Cylleniarum merularum commemoravi. (5) Conjungitur cum Cyllene mons alius, cui nomen Chelydorea: in eo enim Mercurius dicitur repertam testudinem excoriasse, lyramque inde confecisse. Hic fines inter Pheneatas et Pellenenses: montis multo maximam partem Achæi possident. (6) A Pheneo ad eam, quæ ad Occasum est, partem discedentes, viæ excipiunt duæ: ad Clitorem urbem læva, dextra Nonacrin et ad Stygis aquam perducit. Fuit olim Nonacris Arcadum oppidulum, cui nomen Lycaonis uxor dederat. Solæ ætate nostra ruinæ exstant; et eæ quidem magna etiam ex parte obrutæ. Ab iis ruinis non longe crepido montis tam alte se attollit, ut locum nusquam viderim celsiorem. Ex ea aqua stillatim defluit, quam Stygis aquam Græci nuncupant.

CAPUT XVIII.

De Styge varia a poetis memoriæ prodita — Stygis aquæ vi mortifera, frangente et dissolvente — montibus Aoraniis, vico Lusis et Prœti filiabus a Melampode ibi sanatis.

Ac Stygem quidem Hesiodus in Theogonia (neque enim desunt qui Carmen illud Hesiodo adscribant) Oceani filiam, et Pallantis uxorem fuisse memoriæ prodidit. Ab his nihil discrepantia suis etiam versibus Linum cecinisse tradunt. Mihi quidem ea legenti plane videbantur esse adulterina. (2) Epimenides Cretensis et ipse Stygem filiam Oceano genitam dixit; non tamen Pallanti, sed Piranti nuptam (quicunque ille Piras fuerit), cui Echidnam pepererit. Omnium maxime Stygis nomen in poemata sua induxit Homerus. Is ubi jusjurandum concipientem Junonem fecit, sic inquit:

Hæc ille in poemate suo scripsit spectans ad stillantem Stygis aquam. Jam vero in enumeratione eorum, qui Guneum secuti sunt, Titaresium amnem fluere a Styge autumat. (3) Postremo esse apud inferos Stygem dicit, quo loco exprobrantem Jovi Minervam facit, quod non meminerit sua maxime opera servatum Herculem, quominus iis, quos imperasset Eurystheus, laboribus conficeretur:

(4) Aqua vero, quæ ex prærupta rupe ad Nonacrin guttatim prodit, primum quidem in præcelsum saxum cadit, inde autem permeato saxo in Crathin fluvium delabitur. Mortifera illa quidem est tum homini, tum cuivis alii animantium generi. Vel capellas aquæ ejus potu exstinctas esse dicunt: sed posteriore demum tempore et hæc innotuerunt 388et si quæ sunt aliæ mirabiles ejus aquæ virtutes. (5) Vasa enim vitrea, et crystallina et murrhina et quæcunque e lapide aut testa sint fictili, aquæ illius vi franguntur. Quin etiam cornea et ossea vasa, ferrum item, æs, plumbum, stannum, argentum, et electrum ea aqua infusa solvuntur. Atque idem quod reliquis metallis ipsi etiam auro accidit, quod tamen neque situ neque rubigine vitiari et Lesbia poetria testatur, et res ipsa indicio est. (6) At enim abjectissimis rebus vim eam deus indidit, ut ea superarent, quæ maximæ essent inter homines æstimationis. Nam et aceto uniones resolvuntur; et adamantem, lapidum omnium durissimum, hirci sanguis colliquefacit. Consimili modo Stygis aqua ungulam equi superare non potest. Huic enim injecta continetur, nec conficit eam. Fueritne hoc veneni genere enectus Alexander Philippi filius, pro comperto non habeo: memoriæ certe proditum scio. (7) Supra Nonacrin montes sunt Aroania appellati: in quibus spelunca, intra quam furore actas Prœti filias memorant se abdidisse; inde vero extractas a Melampode arcanis quibusdam sacris et expiationibus, in eum vicum venisse, quos Lusos nuncupant. Aroaniorum majorem quidem partem Pheneatæ incolebant, Lusi tamen jam intra fines Clitoriorum sunt: (8) Lusosque istos civitatem olim fuisse tradunt. Agesilas certe Lusensis victor equo desultorio renunciatus est, quum prima post decimam Pythiade ludos Amphictyones faciundos curassent. Nostra tamen ætate ne ipse quidem Lusorum ruinæ exstant. Filias igitur Prœti Melampus Lusos dusit, lustratasque in Dianæ fano insania liberavit. Hinc Hemerasiam Dianam Clitorii nuncupant.

CAPUT XIX.

De Cynæthaensibus et memorandis apud illos — fontis Alyssi sanandi vi — via Clitorem versus.

Est vero etiam Arcadici nominis gens ea, qui Cynæthaenses vocantur. Hi in Olympia Jovis signum posuere, fulmen utraque manu præferens. Distant Cynæthaenses ab ** stadiis quadraginta longius. In eorum foro et aræ sunt deorum, et Adriani Cæsaris est effigies. (2) Quod vero memoratu apud ipsos non indignum est, templum Bacchi habent atque festos dies hieme agitant, quibus viri adipe peruncti sublatum e grege taurum, quem ipse deus ut deligerent in mentem venire voluisset, ad templum deportant: hoc solenne ipsis est sacrum. Abest ab oppido stadia fere duo fons aquæ gelidæ: fontem obumbrat platanus. (3) Si quis ex rabidi canis morsu vel ulcus vel alio quovis modo noxam traxerit, aqua hausta statim sanatur. E re itaque ipsa fontem Alyssum, quod per eum sedetur rabies (λύσσα), 389nominant. Videtur itaque natura Arcadibus, quum in Pheneatarum finibus Stygis aquam ad perniciem hominum dedisset, simul tribuisse salutarem, qui in Cynæthaensibus est, fontem, ut malum istud hoc exæquaretur bono. (4) Reliqua est earum, quæ a Pheneo solis occasum versus ad lævam viæ sunt, una quæ Clitorem ducit: pertingit autem ad illud Herculis opus, quo effecit ut perenni Aroanius amnis aqua flueret: secundum quem amnem ad Lycuriam vicum iter est, atque hæc Lycuria agros Clitoriorum et Pheneatarum disterminat.

CAPUT XX.

De Ladonis fluvii fontibus et Ladone ipso — de Daphne et Leucippo narratio.

Progressus hinc stadia prope quinquaginta ad Ladonis fontes accedas. Equidem audivi aquam eam, quæ in stagnum se in Pheneatico agro diffundit, montium cavernas subeuntem, mox hoc loco eruptione facta, fontes Ladonis efficere. Id ego itane se habeat, an vero aliter, non habeo tanquam de explorata re dicere. Ladon quidem ipse aquæ pulchritudine omnibus Græciæ fluminibus antecellit: celebratur vero etiam tum propter alia, tum propter ea quæ de Daphne vulgi ore circumferuntur. (2) Ego sane de Daphne quæ commemorant Syri Orontis accolæ, prætereo; de eadem alii narrant alia, quæ vero ab Arcadibus et Eleis traduntur, hæc sunt. Œnomao narrant Pisæ regi filium fuisse Leucippum nomine; qui Daphnes amore captus, quum eam si uxorem sibi palam peteret, operam se lusurum pro certo haberet, quod illa omnino a marum consuetudine abhorrebat, ad eam fallendam hujusmodi excogitasse astum dicitur. (3) Alebat adolescens Alpheo comam: eam ille quum, quo virgines more solent, religasset, cum muliebri veste ad Daphnen venit, filiam se Œnomai simulans, quæ socia venationis esse cuperet. Quum itaque virgo esse crederetur, anteiret vero ceteras comites generis dignitate ac venandi peritia, et inprimis obsequentem se maxime præberet, miro sibi Daphnen amore devinxit. (4) At qui de Apolline Daphnes amore capto fabulam vulgarunt, hoc amplius addunt: Apollinem graviter ferentem Leucippi in amore felicitatem effecisse ut Daphne cum suo comitatu virginum natandi causa in Ladonem descendens, ipsum etiam Leucippum recusantem et invitum illuc pertraheret: ac mox veste detracta, quum non esse virginem deprehendissent, impetu facto jaculis et pugiunculis transfixum interemerint. Hæc in vulgus de Daphne prodita.

CAPUT XXI.

De fluvio Clitore et Aroanii fluvii piscibus Pœciliæ dictis — Clitoriorum urbe, ejusque memorandis — templo et signo Minervæ Coriæ.

Abest vero a Ladonis fontibus sexaginta stadia Clitoriorum urbs. Huc via ducit ab fontibus Ladonis secundum Aroanium amnem angusto calle. Prope ipsum Clitoriuum oppidum trajicitur Clitor amnis. Influit is in 390Aroanium stadia haud plus septem procul ab oppido. (2) Pisces alit Aroanius tum alios, tum eos, qui Pœciliæ appellantur. Hos haud absimilem turdorum avium voci sonum fundere aiunt. Vidi ego sane pisces jam captos; vocem vero eorum nullam audivi, quum tamen ad solis usque occasum circa Aroanium commoratus essem, quod eo maxime tempore vocales eos esse pisces dictitant. (3) Urbi Clitoriorum nomen ab Azanis filio est impositum. Sita est plano loco; non magnis circumvallata montibus. Templa in ea sunt maxime illustria, Cereris, Æsculapii, Ilithyiæ [Ilithyiarum?] ** esse, et nullum numerum in iis constituit (sc. Homerus); at Lycius Olen, ætate superior, hymnis Deliorum in usum et in alios deos et in Ilithyiam ipsam conscriptis, Eulinon (bene nentem) appellat, aperte ut eandem cum Pepromene (fato), et Saturno antiquiorem esse dicit. (4) Est etiam apud Clitorios Dioscurorum templum, Magnorum Deûm nomine, ab urbe sejunctum stadia ferme quattuor. Signa his ænea exstant. Jam vero in montis vertice procul ab urbe stadia triginta ædes est cum signo Minervæ Coriæ.

CAPUT XXII.

De Stymphelo urbe — Stympheliorum de Junone narratio — de Stympheli fonte et amne Stymphelo — volucribus Stymphelidibus — Diana Stymphelia et signis virginum cum avium cruribus — miraculo a Diana Stymphelia patrato.

Sed me proposita expositio revocat ad Stymphelum et ad Pheneatarum ac Stympheliorum fines, Geronteum, Stymphelii quidem ipsi non Arcadibus jam se contribuunt, sed ad Argivorum se concilium ultro defectione facta applicuerunt. Cognatos vero Arcadum esse Homeri carmina testantur, præterquam quod Stymphelus, qui oppidum condidit, Arcadis fuit Callistûs filii nepos; non tamen quo nunc loco exstat, sed in parte diversa oppidum conditum fuisse memorant. (2) In prisca vero Stymphelo Temenum Pelasgi filium habitasse, a quo fuerit Juno educata, cui fana tria cum deæ cognominibus totidem dedicarit: Puellam enim, dum virgo esset; Jovi vero jam nuptam, Adultam; divortio a Jove quacunque de causa facto quum Stymphelum se recepisset, Viduam appellasse. Atque hæc a Stympheliis de Junone prodita memoriæ non ignoro. (3) Sed horum nihil hæc habet de qua nunc agimus urbs; alia tamen habet hæc. In agro Stympheliorum fons est e quo Adrianus Cæsar aquam Corinthiis intra mœnia deduxit. Ad oppidum stagnans hieme fons lacum efficit non utique magnum, unde Stymphelus amnis exit; æstate autem nullo stagno antea facto amnis continuo promanat ex fonte, ac terram per cuniculum subiens in Argolico se demum agro profert, ibique nomine mutato pro Stymphelo Erasinus vocatur. (4) Fabulis vulgatum est Stympheli aliquando aves quæ humana 391carne victitarent ab Hercule sagittis confectas; at Pisander Camirensis non peremptas eas ab Hercule aves, sed crepitaculorum sonitu e loco pulsas tradidit. Arabiæ quidem deserta præter ceteras feras volucres etiam alunt quas Stymphelidas nuncupant, hominibus nihilo mitiores quam sunt leones et pardi; (5) siquidem in eos qui ad earum aucupia exierint involant, et rostris corpora verberantes interimunt; ac ænea quidem vel ferrea corporis tegumenta rostris perfodiunt; at si densam sibi e cortice vestem contexant, Stymphelidum rostra in corticeo illo vestimento ita inhærescunt, ut in visco minorum avium alæ. Gruibus illæ quidem sunt magnitudine pares, forma ibibus persimiles; rostra tamen et validiora neque ut ibes adunca habent. (6) An vero aves illæ quæ meo etiam tempore in Arabia sunt, veterum illarum in Arcadia nomen quidem habeant, at non eandem formam, id ego perspectum non habeo. At si ita suum semper Stymphelidum genus fuit ut accipitrum et aquilarum facile adducor indigenas esse Arabiæ aves; quarum devolarit aliquando pars in Arcadiam ad Stymphelum; et sane quum primitus alio fortasse in Arabia nomine appellarentur, Herculis gloria et Græcorum nomen, multo quam Barbarorum honoratius, obtinuit ut quæ in Arabiæ desertis degunt etiam ipsæ Stymphelides hac ætate nominentur. (7) Stympheli Dianæ etiam vetusta ædes est Stympheliæ cognomento; deæ e ligno signum maxima ex parte inauratum est. Sub templi lacunaribus Stymphelides etiam aves positæ sunt; ligneæne illæ, an gypseæ sint, non est facile internoscere. Mihi quidem quantum conjectura consequi potui, e ligno potius quam e gypso factæ videntur. Sunt ibidem, in postica tamen templi parte, virginum signa cum avium cruribus e candido lapide. (8) Miraculum vero ætate nostra hujusmodi evenisse narrant. Quum Stympheliæ Dianæ festum tum cetera indiligentius agitarent, tum latas super festo leges magna ex parte transgrederentur, silva incidens in ostium hiatus, qui Stymphelum fluvium excipit, impedivit quominus aqua influeret. Aque sic campum haud minus stadiûm quadringentorum [?] stagno occupatum esse narrant. (3) Sed forte ita accidit, aiunt, ut venator cervam fugientem persequens, quum illa se in ejus paludis cœnum abjecisset, animi impetu concitatus per aquas natans eam urgere non prius desierit quam idem hiatus et feram et venatorem absumpserit. Mox et stagnantem aquam consecutam ac totam paludem uno die siccatam tradunt. Ex eo tempore festum Dianæ majori cum cura et studio agere cœperunt.

De Alea urbe, Bacchi festo Scieria dicto et feminas flagellandi ritu — fluvio Trago — Caphyensium urbe, monte Cnacalo et fonte Menelaide — arboribus vetustate insignibus — vico Condylea et Dianæ cognominis Apanchomenes origine — Sorone querceto, Arcadiæ feris et Siris inter Clitorios et Psophidios finibus.

Post Stymphelum est Alea, quæ quidem et ipsa Argolici conventus particeps est, Aleum tamen Aphidantis filium conditorem urbis incolæ celebrant. Templa illic exstant Dianæ Ephesiæ et Minervæ Aleæ et Bacchi delubrum cum simulacro. Huic quotannis Scieria festum agitant, in quo ex Delphici oracul jussu, quo more apud Spartanos ad Orthiæ aram ephebi, feminæ flagris cæduntur. (2) Dictum est quo loco de Orchomeniis egimus, primum quidem secundum torrentis alveum rectam viam ducere, deinde ad sinistram aquæ stagnantis eandem viam descendere. At in Caphyensium campis eminet agger, ad aquam quæ ab Orchomeniorum finibus hac evadit arcendam, me scilicet eluvionibus Caphyatarum arva obnoxia sint. Intra aggerem aqua alia justo præterlabitur amne: quæ terræ hiatu excepta erumpit rursus ad scatebras eas quæ Nasi vocantur. Vicus juxta quem se aqua iterum ostendit, Rheunus dicitur. Inde elapsa fluvium perennis aquæ efficit, qui Tragus vocatur. (3) Oppido nomen impositum esse a Cepheo Alei filio satis constat; ut Caphyæ tamen appellentur, Arcadicæ linguæ consuetudo obtinuit. Ac se Caphyenses quidem ex Attica terra oriundos, ejectos vero ab Ægeo, quum in Arcadiam ad Cepheum supplices confugissent, ab eo se dicunt in domicilii partem receptos. Oppidum sane modicum est in extremis campis ad imos montes non valde illos quidem editos. Templa ibi Neptuni et Cnacalesiæ Dianæ; (4) est enim apud eos mons Cnacalus, in quo anniversaria deæ initia peraguntur. Paulo supra oppidum fons est et prope fontem ingens et eximia specie platanus, quam Menelaida nuncupant, Menelaum Trojano bello suscepto ad comparandas copias huc venisse et eam ab ipso platanum ibi satam esse dictitantes. Hoc sane tempore et fontem et platanum Menelaida appellant. (5) Quodsi ex Græcorum narrationibus vetustissimas arbores adhuc superstites et vegetas percensere velimus, antiquissima omnium vitex est quæ apud Samios ad Junonis fanum exstat. Ei vetustate proxima quercus Dodonæa; olea deinde in Athenarum arce et quæ Deli est. Tertium vivacitatis locum lauro suæ jure fortasse Syri tribuerint. Præter has platanus hæc est omnium veterrima. (6) Abest a Caphyis stadium circiter unum Condylea vicus, in quo lucus et fanum Dianæ cognomine olim Condyleatidis. Immutatum vero hoc deæ cognomen ob hujusmodi causam ferunt. Quum pueri aliquot (neque enim certus traditur numerus) circa templum luderent, funiculo forte invento 393statuæ collum obligabant, hocque insuper adjiciebant dicterium, Dianam sese strangulare. (7) Eos Caphyenses quum deprehendissent, lapidibus obruerunt. Quo patrato morbus feminis incessit, ut omnes quæ uterum ferrent fœtus per abortum abjicerent mortuos, usque dum oraculi monitu jussi essent sepulturæ pueris honorem habere et illis quotannis inferias mittere, quod insontes perempti essent. Observant itaque et alia omnia Caphyenses ex oraculo hac etiam ætate, et Condyleatidem Dianam (nam etiam hoc in oraculo illo fuisse dicunt) Apanchomenen (strangulatam) exinde appellarunt. (8) A Caphyis stadia ferme septem adverso clivo profectus mox in Nasos, quas vocant, descendes. Hinc stadia quinquaginta progressus ad amnem Ladonem pervenias. Quem ubi transieris, ad Soronem quercetum accedas, per vicos qui Argeathæ, Lycuntes, Scotane nominantur. Inde per Soronem via Psophidem ducit. (9) Hoc quercetum, uti aliæ Arcadum silvæ, feras alit apros, ursos, testudines insigni magnitudine; ex quibus lyræ fieri facile possint pares iis quæ ex Indica testudine fiunt. Ad extremos Soronis fines extant Pai (Pæi?) vici rudera; nec procul inde quæ vocantur Siræ. Sunt autem Siræ agri fines inter Clitorios et Psophidios.

CAPUT XXIV.

De Psophide urbe ejusque conditore — Psophide, Zacynthiorum arce, fluviis Aroanio et Erymantho, monte Lampea atque apro Erymanthio — memorandis urbis Psophidis, templo Veneris Erycinæ — Alcmæone, Amphiarai filio, et Eriphyles monili — insulis Echinadibus — Erymanthi fluvii templo et signo, ac Nili signis e nigro lapide — de Aglai Psophidii felicitate narratio.

Psophidis conditorem fuisse tradunt Psophidem filium Arrhonis, Erymanthi, Aristæ, Parthaonis, Periphetæ, Nyctimi. Alii Psophidem fuisse dicunt Xanthi filiam, quum Xanthum ipsum Erymanthus genuisset Arcadis filius. (2) Hæc igitur Arcades de suis regibus memoriæ mandarunt; verissima tamen sententia est, Erycis principis in Sicania viri filiam fuisse Psophidem; ** gravidam domo sua non dignaretur, eam Phegiæ (quæ urbs ante Phegei regnum Erymanthus dicebatur) apud Lycortam hospitem suum reliquisse; ibi educatos Echephrona et Promachum e Sicana puella Herculi editos, de matris nomine Phegiam Psophidem nuncupasse. (3) Sed arci etiam Zacynthiorum Psophis nomen, quod primus in eam insulam classe transmisit et urbem ibi condidit Psophidius civis Zacynthus, Dardani filius. Abest a Siræis (Siris) Psophis stadia triginta. Præterfluit amnis Aroanius et modico ab urbe intervallo Erymanthus. Fontes Erymanthus habet suos in Lampea monte, (4) qui sacer Panis esse dicitur; ac fortasse Erymanthi montis pars est Lampea. Homerus versibus mandavit in Taygeto et Erymantho ** venator igitur ** Lampeæ Erymanthus et 394intersecans Arcadiam relicto ad dexteram Pholoe monte, ad lævam vero agro quæ Thelpusa dicitur, in Alpheum illabitur. (5) Pervulgatum est etiam Herculem Eurysthei jussa exsequentem ad Erymanthum aprum venatum esse magnitudine et robore insignem. Cumani vero in Opicis dentes monstrant in Apollinis templo suspensos, quos apri Erymanthii esse dicunt; sed nihil omnino ad fidem faciendam satis probabile afferunt. (6) Psophidiis intra urbem fuit templum Veneris Erycinæ cognomento, cujus hac ætate solæ exstant ruinæ. Dedicasse creditur Psophis puella; neque id omnino a veritate abhorret. Nam et in Sicilia in subjecto Eryci monti agro Erycinæ Veneris fanum visitur magnæ ab antiquissimis inde temporibus religionis, et eo quod Paphi est nihilo donariorum opulentia inferius. (7) Exstant ætate etiamnum mea Promachi et Echephronis Psophidis filiorum sacella haud valde splendida. Alcmeon etiam Amphiarai filius Psophide sepultus est. Ejus sepulcrum est ædificium neque magnitudine neque ullo ornatus genere insigne. Creverunt circa id cupressi eousque ut earum proceritate mons etiam, qui Psophidi imminet, obumbretur. Eas non cædunt, quod Alcmeoni sacras putant; easdemque Virgines indigenæ appellant. (8) Enimvero Alcmeon occisa matre Argis fugiens, Psophidem, quæ tunc Phegia a Phegeo nominabatur, se recepit; ibi Phegei filiam Alphesibœam uxorem duxit; cui dona quæ offerri solent tum alia tum etiam monile illud dedit. Ubi vero in Arcadibus domicilium habenti insaniæ morbus non decessit, ad Apollinem Delphos veniens responsum accepit, Eriphyles ultorem in eam solam non secuturum ipsum terram, quæ omnium esset recentissima quamque mare edidisset posteaquam ille se Eriphyles matris sanguine polluisset. (9) Quare nactus terram Acheloi alluvione congestam, in ea consedit, ibique Callirrhoen, quam Acheloi filiam fuisse Acarnanes dictitant, in matrimonio habuit. Ex ea Acarnanem et Amphoterum suscepit. Ab Acarnane gentem, quæ illam continentis oram tenet, denominatam existimant, quum ante Curetes vocarentur. (10) Exstimulant sæpe viros, multo vero sæpius feminas acriores cupiditatum aculei. Sic Callirrhoe monilis, quod Eriphyles fuerat, potiundi vehementi flagravit cupiditate; Alcmeonem itaque etiam invitum ut Phegiam iret perpulit; ubi ille Phegei filiorum Temeni et Axionis insidiis circumventus periit. Iidem vero Phegei filii monile Delphico Apollini dedicarunt. Et his quidem regnantibus Græcos ad Trojanum bellum profectos dicunt Psophidii, quo tempore urbs Phegia adhuc dicebatur; non tamen fuisse se ejus expeditionis socios propter simultates Argivorum ducum cum regibus suis susceptas, quod eorum bona pars Alcmeonem propinquitate attingebant et in expeditione contra Thebas eum secuti fuerant. (11) Quod vero Echinades insulæ non 395sint adhuc continenti terræ annexæ, ejus rei causa est populus Ætolorum. Sedibus enim suis pulsi agrum colere desierunt. Quum igitur desertus jaceat ager Ætolicus, non eandem jam Achelous luti copiam ad Echinadas insulas adducit. Huic rei Mæander argumento esse possit, qui Phrygum et Carum agros aratione quotannis subactos perlabens medium inter Prienen et Miletum mare brevi in continentem convertit. (12) Est etiam Psophidiis ad Erymanthum Erymanthi templum cum signo herois. Ac præter Ægyptium Nilum reliquis fluviis simulacra fiunt e candido lapide, Nilo autem, ut qui per Æthiopiam in mare labitur, nigro lapide statuas fabricare solemne est. (13) Quod vero Psophide audivi Aglaum Psophidium tempore Crœsi Lydorum regis totum vitæ spatium in perpetua felicitate transegisse, id ego ut credam non facile adducor. Fieri quidem potest ut alicui minus obtingat malorum quam aliis sui temporis hominibus, sicut scilicet navis nave minus experitur tempestates; (14) at hominem qui toto vitæ spatio extra calamitatum aleam fuerit, aut navem quæ secundis semper ventis usa fuerit, invenire haud quaquam poterimus. Nam et Homerus id sensisse videtur, quo loco duo, bonorum unum, alterum malorum, dolia apud Jovem statuit. Id enim ille ex Delphico Apolline didicerat, qui ipsum miserum simul et beatum dixerat, utpote ad utramque vitæ sortem genitum.

CAPUT XXV.

Memoranda ad viam a Psophide Thelpusam versus, Tropæa, Aphrodisium — de urbe Thelpusa, et fluvii Ladonis meatu ac memorandis ad illum — templo duodecim deorum Thelpusæ et templo Cereris Erinyos in Oncio — origine cognominum Cereris Erinyos et Lusiæ, ac Neptuni Hippii — Arione equo — de Trygone, Æsculapii nutrice, narratio — de amne Tuthoa et insulis Ladonis.

Thelpusam a Psophide iter habentibus, primum ad lævam Ladonis vicus est cui Tropæa nomen; Tropæis deinde adjacet quercetum quod Aphrodisium vocatur; tertio loco in hac via sunt antiquæ literæ in columna quæ fines ibi esse inter Thelpusios et Psophidios indicant. In Thelpusiaco agro amnis labitur Arsen. Eum ubi transieris, progressus inde stadia circiter viginti quinque, pervenies ad rudera vici cui Caünti nomen, et ad Æsculapii Caüsii fanum in via erectum. (2) Ab Æsculapii distat stadia ferme quadraginta urbs cui a nympha Thelpusa nomen impositum tradunt, eam vero Ladonis filiam fuisse. Ladonis ipsius fontes in agro Clitorio sunt, sicuti supra jam exposui. Primum autem præter Leucasium vicum et Mesoboa, perque Nasos, ad Orygem, quem Haluntem etiam vocant, elapsus, inde ad Thaliadas et Cereris cognomento Eleusiniæ fanum evadit. (3) Est hoc templum in Thelpusiorum finibus. Signa in eo sunt septenûm haud minus eorum quodlibet pedum, Cereris, Proserpinæ, Bacchi, e marmore æque omnia. Ab Eleusiniæ fano Thelpusam urbem a læva præterfluit Ladon. 396Eminet illa in præcelso tumulo, sed ætate nostra majore ex parte deserta; quandoquidem forum, quod olim fuisse dicunt in ipso urbis umbilico, in extremo nunc recessu est. Æsculapii inter Thelpusæ ruinas et duodecim deorum templum exstat, cujus tamen magnam partem solo æquavit vetustas. (4) Thelpusam præterlapsus ad Cereris quod in Oncio est templum Ladon defluit; Thelpusii deam Erinyn nominant: quod ipsum cognomen agnoscit Antimachus eo carmine, quo Argivorum in Thebanos expeditionem persecutus est. Versus sic habet:

Oncum quidem Apollinis fuisse filium fama proditum, et ad Oncium in Thelpusio agro aliquando principatum obtinuisse. (5) Dea vero ipsa Erinys cognomento appellata est ob hujusmodi causam. Neptunum cum Cerere consuescere cupientem dicunt eam secutum esse, quo tempore errabunda filiam quæreret. Tum deam in equam se convertisse ac pavisse una cum equabus Onci. Fraudem vero perspicit Neptunus, atque equi formam et ipse assumens Cererem comprimit. (6) Quod illa primum iracunde tulit; verum postea deposuisse iram et lavisse dicitur in Ladone. Cognomina itaque deæ attributa; Erinys a verbo ἐρινύειν, quod furere Arcadibus est; Lusia vero, quod se in flumine abluisset. Signa ejus templi os, summas manus et imos pedes e Pario marmore habent, reliquæ partes ligneæ sunt. (7) Erinys cistam læva, dextera facem tenet; proceritate pedum novem esse conjicio. Lusia pedes non amplius quam sex eminere videtur. Qui vero Themidis, non Lusiæ Cereris signum hoc esse dictitant, neutiquam audiendi sunt. Cererem quidem ipsam Neptuno filiam peperisse tradunt, cujus nomen ne ad profanos ederetur religione sanxerunt; equum præterea cui nomen Arion fuit. Et Hippium (Equestrem) Neptunum eam ob causam apud se ex omnibus Arcadibus primos nuncupatum autumant. (8) Testimonia ex Iliade et Thebaide afferunt: ex Iliade quidem versus hos:

ex Thebaide vero, ubi de Adrasti fuga agitur:

His certe versibus innui putant Neptuno ortum Arionem, (9) etsi Antimachus e terra editum Arionem his versibus cecinit:

397(10) Sed potest ille equus, etiamsi e terra sit editus, nihilominus et genus a deo ducere et cærulei coloris crines habere. Narrantur hæc quoque: Herculem cum Eleis bellantem Arionem ab Onco poposcisse: eoque invectum Elidem expugnasse; ab Hercule deinde Adrasto concessum esse eum equum. Hanc in rem de Arione scripsit Antimachus:

(11) At Ladon Erinyos templo relicto, a læva Apollinis Oncæatæ templum præterlabitur, a dextera Æsculapii puer ædem; ubi Trigonis nutricis est sepulcrum. Æsculapii ipsius hanc nutricem fuisse memorant. Quum Æsculapium enim expositum in Thelpusio agro offendisset Autolaus Arcadis nothus filius, puerum dicitur consecravisse. Hinc Æsculapium puerum ** ad veritatem propius accedere putavi, quod ipsum in explicandis etiam Epidauriorum rebus exposui. (12) Influit in Ladonem Tuthoa amnis in Thelpusiorum et Heræensium confinio; quem locum Arcades Pedion (Planitiem) nuncupant. Qua vero Ladon ipse in Alpheum erumpit locus, ille Coracôn Nasos (Corvorum insula) nominatur. Non defuerunt qui Enispen, Stratiam et Rhipen, quæ loca Homerus enumerat, insulas in Ladone fuisse putarent ab hominibus olim habitatas. Quod ego qui credant magnopere errare arbitror: (13) vix enim pontonibus pares insulas Ladon habet; qui ut sit fluviorum omnium, qui vel barbarorum vel Græcorum terras permeant, multo pulcherrimus, non tamen ea est magnitudine, ut in eo quales vel in Istro velin Pado insulæ exsistere potuerint.

CAPUT XXVI.

De Heræa urbe ejusque memorandis — templis Bacchi Politæ et Auxitæ — Corœbi sepulcro — urbe Aliphera ejusque memorandis — Jovis Lecheatæ ara, fonte Tritonide et Myiagri herois sacris — urbe Melæneis et Buphagio.

Heræam condidit Heræeus Lycaonis filius ad Alphei amnis dexteram; oppidi pars major in clivo molliter surgenti, altera ad Alphei ipsius ripas sita est. Curricula prope amnem myrtis et aliis felicibus intersepta arboribus. Ibidem balneæ sunt; templa præterea Bacchi duo, quorum Politen unum, Auxiten alterum vocant: (2) seorsum ædes in qua orgia Baccho celebrantur. Pan quoque templum habet; quippe qui Arcadibus indigena deus est. Fani quidem ejus quod olim Junoni dicatum fuit, rudera tantum et columnæ reliquæ sunt. Athletas vero omnes, quotcunque Arcadici nominis fuerunt, gloria vicit Damaretus Heræensis, qui primus ex armatorum cursu Olympicam palmam tulit. (3) Ab Heræa in Eleum agrum stadia ferme quindecim progressus Ladonem trajicias; atque inde stadiis confectis circiter viginti ad Erymanthum pervenias. Herææ fines ab Elea regione 398distinguit Erymanthus, ut Arcades produnt; at Elei Corœbi sepulcrum agri sui terminum dictitant. (4) Etenim quum Olympicos ludos diu intermissos Iphitus restituisset et cursus duntaxat certamina proposuisset, primis ludis Corœbus vicit. Hoc inscriptio tumuli testatur, primum scilicet Olympia vicisse et sepulcrum ei in ipsis Elei agri finibus erectum esse. (5) Est Aliphera civitas haud sane magna, quod multitudinis bona pars tunc discessit, quo tempore in Megalopolin urbem Arcades una commigrarunt. Huc ab Heræa si veniendum fuerit, Alpheum ubi transieris, campo decem ferme stadiorum peragrato ad montem accedas; unde stadiûm fere triginta itinere per clivum in oppidum adscendas. (6) Nomen Alipheræ a Lycaonis filio Aliphero inditum. Ædes ibi sacræ Æsculapii et Minervæ, quam, quod apud se natam et educatam prædicant, præcipuis dignantur honoribus. Et Lecheatæ Jovi aram dedicarunt, cognomine ab eo ducto, quod ibi Minervam pepererit. Fontem etiam Tritonidem nuncupant, fabulam de Tritone fluvio sibi ceu peculium vindicantes. (7) Deæ ipsius ex ære signum est, Hypatodori opus, spectatu dignum tum magnitudinis tum artificii causa. Solemnia quoque celebrant, cuinam deo non satis constat; Minervæ arbitror. In iis solemnibus ante omnes Myiagro rem divinam faciunt, heroemque super hostiis precati et Myiagri nomine implorato, securitatem sibi fore ab omni muscarum protervitate pro certo habent. (8) Circa viam quæ ab Heræa Megalopolin ducit, Melæneæ sunt, quas Lycaonis filius Melæneus condidit; ætate vero nostra desertus vicus aquis stagnantibus diluitur. Supra Melæneas stadiis quadraginta est Buphagium, ubi fontes habet suos Buphagus amnis, qui in Alpheum influit. Ad ipsos Buphagi fontes inter Heræenses et Megalopolitanos fines sunt.

CAPUT XXVII.

De Megalopoli urbe — Megalopolis conditore — nomina civitatum enumerantur, quarum incolæ Megalopolin migrarunt — de Trapezuntiis emigrantibus — Megalopolitanorum vicis — tempore Megalopolis conditæ — Megalopolitani a Lacedæmoniis ejiciuntur — Aristodemo Megalopolitanorum imperium obtinente Lacedæmonii Megalopolin invadunt et superantur — Lydiade Megalopolitanis imperante Lacedæmonii Megalopolin obsident — Cleomenes Megalopolin expugnat — de Buphago amne et heroe.

Megalopolis quidem ipsa non solum Arcadicarum, sed Græcarum etiam omnium civitatum recentissima est, iis tamen exceptis iis, quæ illo tempore, quo imperii Romani mutatio facta, novas incolas acceperunt. Roboris autem sui confirmandi gratia Megalopolin Arcades coloniam deduxerunt. Meminerant enim Argivos jam tum ab initio nullo non pæne die summo cum libertatis periculo a Lacedcæmoniis bello vexari solitos, eosdem excisis Tirynthe, Hysiis, Orneis, Mycenis, Midea et si quod aliud in Argolide haud magni nominis oppidum erat, traductaque ex illis Argos multitudine, civitatem inquilinorum numero adeo auxisse, ut in posterum et a Lacedæmoniis minus multo sibi metuerent 399et adversus alios finitimos firmiora haberent præsidia. Hoc igitur consilio Arcades e suis quique urbibus Megalopolin commigrarunt. (2) Coloniæ vero auctor Thebanus Epaminondas jure optimo vocetur. Is enim Arcadas in unum congregavit, et mille Thebanorum delectam manum duce Pammene Arcadibus misit, qui auxilio essent, si forte Lacedæmonii colonia quominus deduceretur impedire essent aggressi. Ab ipsis etiam Arcadibus viri, quorum ductu et auspiciis in coloniam iretur, delecti sunt; e Tegea Timon et Proxenus; ex Mantinea Lycomedes et Hopoleas (Hopleas?); e Clitoriis Cleolaus et Acriphius; a Mænalo Eucampidas et Hieronymus; ex Parrhasiis Possicrates et Theoxenus. (3) Civitates vero quæ tum novæ coloniæ studio, tum Lacedæmoniorum odio, ut patriam suam quæque desererent, facile sibi ab Arcadibus persuaderi passæ sunt, hæ fuere: e Mænalo Alea, Pallantium, Eutæa, Sumateum, Iasæa, Peræthes, Helisson, Oresthasium, Dipæa, Lycæa; ab Eutresiis, Tricoloni, Zœteum, Charisia, Ptolederma, Cnauson, Parorea; (4) ab Ægytis **, Scirtonium, Malea, Cromi, Belbina, Leuctrum; ad hos Parrhasiorum, Lycosorenses, Thocnenses, Trapezuntii, Prosenses, Acacesium, Acontium, Macaria, Dasea; ex Cynurensibus iis qui in Arcadia sunt, Gortys, Thisoa, quæ ad Lycæum est, Lycæatæ et Aliphera; ex iis qui cum Orchomeniis censebantur, Thisoa, Methydrium, Teuthis; quibus etiam Tripolis quam dicunt accessit, Callia, Dipœna et Nonacris. (5) Ex iis omnibus populi ceteri communi Arcadum decreto nihil omnino recusantes paruerunt summaque alacritate nomina in coloniam dedere; Lycæatæ duntaxat, et Tricolonenses et Lycosurenses et Trapezuntii ab Arcadibus descivere, quippe qui antiqua patriæ suæ ut relinquerent mœnia adduci non poterant; horum pars inviti et necessitate coacti Megalopolin convenerunt; (6) at Trapezuntii omnino omnes ex Peloponneso excesserunt, quantum eorum relictum est et quos non illico Arcades præ ira occiderunt; qui navibus in Pontum incolumes applicuissent, qui Trapezuntem in Euxini ora condiderant, tanquam metropolitas et gentiles suos recepere. Lycosurenses vero, etsi neque ipsi in officio permanserant, quod tamen in Cereris et Proserpinæ confugerant, violare Arcades veriti sunt. (7) Reliquarum vero omnium quas percensuimus urbium aliæ hodie plane desertæ sunt, alias in vicorum formam redactas Megalopolitani tenent, Gortynam videlicet, Dipœnas, Thisoam ad Orchomenum, Methydrium, Teuthin, Callias, Helissontem. Unum Pallantium tunc quoque deos habuit mitiores. Sed Alipherenses quoque in hunc usque diem urbis suæ vetus nomen retinuerunt. (8) Deducta autem Megalopolis est eodem anno, paucis post mensibus quam Lacedæmonii Leuctricam cladem acceperunt, Athenis archontis magistratum gerente Phrasiclide, Olympiadis 400centesimæ secundæ anno altero, qua Thurius Damon e stadio palmam tulit. (9) Ac tunc quidem Megolopolitani Thebanorum societate freti nihil omnino sibi a Lacedæmoniis metuebant. At posteaquam Thebani a Phocensibus, qui Bœotorum finitimi capto Delphici Apollinis templo pecunia abundabant, armis lacessiti, in id bellum, quod Sacrum fuit appellatum, incubuere, (10) Lacedæmonii, qua erant animorum alacritate, quum ceteros Arcadas, tum Megalopolitanos suis deturbare sedibus adorti sunt. Verum quum cives acriter obsisterent et a finitimis alacritate summa adjuvarentur, nihil utrinque memoratu dignum geri contigit. Philippum quidem Amyntæ filium et Macedonum imperium Arcadum in Lacedæmonios odium ad summas opes provexit: neque enim aut ad Chæroneam, aut in eo prœlio quod in Thessalia commissum est, Græcis Arcades præsto fuere. (11) Non longo vero post tempore Megalopolitanis Aristodemus tyrannus exortus est, Phigalensis ille quidem patria, Artylæ filius; quem tamen Tritæus, homo non tenuis in Megalopolitanorum civitate census, sibi adoptaverat. Huic nihil dominatus obfuit quominus Chresti (Frugi) cognomento diceretur. Aristodemo dominante Lacedæmoniorum exercitus duce Acrotato Cleomenis filiorum natu maximo (cujus gentilitatem omnem et Spartanorum omnium regum jam percensuimus) in Megalopolitanorum fines invasit. Ibi acerrimo prœlio commisso multis utrinque cæsis, superiores tamen Megalopolitani ex eo certamine discessere. In acie præter alios Lacedæmonios et ipse Acrotatus cecidit; quare ad eum paterni imperii successio non pervenit. (12) Post Aristodemum duabus ferme ætatibus ad tyrannidem aggressus est Lydiades, haud obscuro genere, sed apprime generosæ indolis vir, et (ut res ipsa postea indicavit) etiam patriæ suæ amantissimus. Quum enim admodum adolescens imperare cœpisset, ubi ad ætatem prudentia accessit, eo ipso tempore quo imperii opes jam in tuto collocarat, ultro se tyrannide abdicavit; quumque se ad Achaicum concilium Megalopolitani aggregassent, et suis est civibus et Achæis universis tantopere probatus, ut cum Arato vitæ dignitate comparari posse videretur. (13) Jam Lacedæmonii magno totius populi concursu, Agide Eudamidæ filio ex altera familia regia imperante, majore multo copiarum apparatu atque instructiore quam is fuit exercitus cui Acrotatus præfuit, Megalopolin adorti sunt; ac in pugnam quidem prodeuntes oppidanos fuderunt; deinde admota ad muros prævalida machina turrim ex ea mœnium parte tam vehementer concusserunt, ut nihil jam dubitarent se illam postero die dejecturos. (14) Verum Boreas non universos tantum Græcos suo adjutos auxilio voluit, quum scilicet Persicæ classis magnam partem ad Sepiades allisit; sed idem etiam Megalopolitanos quominus caperentur tutatus est; continuo namque ac violento flatu machinam Agidis ita convulsit et dissipavit ut plane pessumdaretur. Hic vero ipse Agis, qui boream 401in oppugnatione Megalopolis adversarium habuit, is nempe est cui Aratus Sicyoniorum dux in Achaia Pellenen ademit, quique postea ad Mantinean dimicans cecidit. (15) Post hæc non sane longo interjecto tempore Cleomenes Leonidæ filius Megalopolin fœderis religione neglecta oppressit. Megalopolitanorum pars, dum noctu correptis subito armis vim a patria propulsare nituntur, in conflictu occumbunt; inter quos Lydiades fortiter dimicans memoria hominum dignum vitæ exitum reperit; Philopœmen autem Craugidis filius cum duabus circiter militaris ætatis partibus, cum pueris præterea et mulieribus effugit in Messeniam; (16) reliquos Cleomenes trucidavit urbemque excidit et cremavit. Sed quonam modo suos fines et urbem suam restaurarint Megalopolitani, quæque reduces gesserint, id a nobis in explicandis Philopœmenis rebus gestis exponetur. Ejus certe Megalopolitanorum cladis culpa Lacedæmoniorum civitas prorsus vacavit; unus injuriæ auctor fuit Cleomenes, quum reipublicæ formam a regno ad tyrannidem traduxisset. (17) Fines quidem inter Megalopolitanos et Heræenses (uti ante dictum est) ad Buphagi amnis fontes sunt. Nomen amni inditum tradunt ab heroe Buphago, Iapeti filio et Thornacis; ab hac Laconicæ quoque Thornacis nomen repetitum; sed Buphagum Dianæ sagittis in Pholoe monte, impium in deam facinus molientem, confixum memorant.

CAPUT XXVIII.

De Gortyne vico ejusque memorandis — fluvio Lusio seu Gortynio frigore reliquos amnes superante — Teuthide vico, et de Theutide, Arcadum duce ad Trojam, narratio — monumento Paræbasio dicto et Brenthes urbis reliquiis.

A fluvii fontibus discedentes primum vicus excipit Maratha; dehinc pagus ætate nostra, olim oppidum Gortys. Est illic Æsculapii ex Pentelico lapide delubrum et signum impuberis dei et Hygieæ, Scopæ opus. Tradunt populares ab Alexandro Philippi filio loricam et hastam Æsculapio dedicatam; mea certe etiamnum ætate lorica et hastæ cuspis ibi cernuntur. (2) Gortynem fluvius perlabitur, quem circa suos fontes Lusium appellant, quod in eo Jovem recens natum ablutum credunt; qua vero longius a fontibus discedit, Gortynius a Gortyne vico dicitur. Hic unus omnium aqua fluit frigidissima. Istrum enim, Rhenum, Hypanim, Borysthenem et alios quorum aquæ hieme congelascunt, eos meo quidem judicio glaciales rectius et brumales, quam frigidos appellare possimus; meant siquidem illi per terras quovis fere anni tempore nive obductas et prægelido aere undique circumfuso rigentes. (3) Nam eos amnes, quotcunque ii numerari possint, qui temperatas regiones perfluentes æstate vel bibentium vel lavantium æstum levent, nec hieme sint inclementes, illos frigidam aquam habere dixerim. Frigida sane aqua est etiam Cydni, qui Tarsensium fines perlabitur, 402et Melanis, qui præter Sidam Pamphylorum decurrit; tum vero Alentis ad Colophonem frigorem qui elegos fecerunt poetæ celebrant; sed hos omnes æstate præsertim vincit Gortynius. Fontes habet ad Thisoam proximo Methydriensibus loco; Rhæteas vocant Alphei et Gortynii confluentes. (4) Thisoæ regioni finitimus est pagus Teuthis; oppidum olim fuit; ac Trojano quidem bello ducem hinc missum narrant cui nomen Teuthis; Ornytum tamen alii appellant. Inter hunc, dum Græci Aulide ob malaciam interclusi diu detinerentur, et Agamemnonem simultates fuere; quare quum cohortem suam Teuthis domum reducturus esset, (5) Palladem aiunt assimulantem Melanem Opis filium, illum retrahere conatam; sed is, quod erat in tumore præ ira animus, hasta dicitur deæ femur percussisse exercitumque ex Aulide domum reduxisse; ubi vero domum redierit, deam se ei ostendisse sauciam femore; atque ab eo tempore Teuthidem letali tabis morbo correptum, atque in ea una parte Arcadiæ nullos plane fructus e terra editos. (6) Interjecto dehinc tempore e Dodona oraculum redditum, cujus jussu præter alia, ut placarent deam, agenda, etiam signum Minervæ femore vulneratæ faciendum curarunt; quod ipse etiam vidi, purpurea fascia vulnus obligante. Sunt Teuthide tum alia, tum Veneris et Dianæ fana. Atque hæc quidem illic. (7) Ad eam vero viam, qua Gortyne Megalopolin itur, sepulcrum eorum visitur qui contra Cleomenem pugnantes occubuerunt. Appellant monumentum illud Megalopolitani Paræbasium, violatum nempe fœdus a Cleomene eo nomine testificantes. Adjacet Paræbasio campus stadiûm ferme sexaginta. Brenthes urbis ruinæ ad viæ dextram se ostendunt, præterfluente Brentheate amne, qui se hinc non longius quam stadiis quinque in Alpheum demittit.

CAPUT XXIX.

De Trapezuntis urbis reliquiis, loco Bathos dicto et fonte Olympiade — Gigantum pugna cum diis — de Orontis cadavere reperto narratio — de urbis Basilidis reliquiis et Thocnia urbe.

Trans Alpheum ager est Trapezuntius, in quo Trapezuntis urbis ruinæ. Inde quum rursus ad Alpheum sinistrorsum descenderis, non longe ab ipso flumine Bathos est quod vocant; illic tertio quoque anno initia Magnarum Dearum peragunt. Fons ibidem est; Olympias appellatur; e quo alternis annis aquæ non manant. Proxime ignis erumpit. Vulgatum inter Arcades est Gigantes hoc in loco, non autem ad Thraciæ Pallenen, cum diis prœliatos. Rem itaque divinam ibi fulguribus, procellis et tonitribus faciunt. (2) Gigantum quidem Homerus nullam omnino in Iliade mentionem fecit; verum in Odyssea memorat Læstrygonas 403non hominibus, sed Gigantibus similes Ulyssis classem adortos. Phæacum etiam regem dicentem fecit, Phæaces deorum propinquos esse, sicuti Cyclopas et Gigantum progeniem. Quibus in locis haud obscure ostendit mortales fuisse, non autem deorum satu ortos Gigantes; quod ipsum apertius illis versibus docet

Solet enim λαός (populus) ab eo in carminibus nominari promiscua hominum multitudo. (3) Dracones vero pro pedibus Gigantes habuisse tum aliis rationibus facile refellitur, tum ex hoc maxime absurdum ostenditur. Orontem Syriæ fluvium ad mare non per campos ubique, sed per valde declivia et prærupta citato cursu descendentem, Romanorum Imperator navibus e mari Antiochiam usque pervium reddere instituit. Alveo igitur magnis laboribus et sumptibus perfosso, per quem commode ascendere naves possent, in eum flumen avertit. (4) Vetere vero alveo exsiccato loculus fictilis repertus est cubitorum undecim et amplius, et in eo cadaver nihilo brevius, humana specie ex omni parte corporis. Hunc Orontem fuisse ex Indorum gente Clarii Apollinis oraculo Syris consulentibus responsum est. Quodsi uda initio terra et humore gravida, sole concalefacta, primos edidit homines, ecquamnam aliam regionem verisimile est vel priorem vel majores edidisse homines quam Indiam, quæ ad nostra usque tempora belluas alit inusitata specie ac magnitudine portentosas? (5) Ab eo loco qui Bathos dicitur stadia ferme decem distat Basilis. Eam urbem condidit Cypselus ille qui Cresphonti Aristomachi filio filiam nuptum dedit. Ætate nostra Basilidis ruinæ solæ exstant, et inter eas Eleusiniæ Cereris templum. Hinc progressus Alpheum ubi iterum transieris, Thocniam pervenies, cui a Thocno Lycaonis filio nomen. Ætate nostra prorsus deserta est. Et urbem quidem eam in collis vertice condidisse dicitur Thocnus, collem Aminio amne præterfluente. Is in Helissontem illabitur; nec procul inde in Alpheum influit Helisson.

CAPUT XXX.

De Helissontis fluvii meatu, Neptuni Epoptæ templo — Megalopolis ab Helissonte in duas partes divisæ memoranda, Jovis Lycæi templum, Panis Sinoentis, Apollinis Bassæi vel Epicurii signum — porticus Philippea, sex conclavia ἀρχεῖα dicta, et porticus Myropolis dicta — de Polybio, Lycortæ filio — templo et signo Jovis Servatoris.

Ortus Helisson habet suos e pago ejusdem nominis; inde Dipæensium primum, Lycæaten deinde agrum perlapsus, tertio ipsam Megalopolin interfluens, ab hac urbe stadiûm *[prope triginta?]* intervallo in Alpheum decurrit. Proxime ad urbis mœnia templum est Neptuni Epoptæ (Speculatoris); simulacri solum caput relictum est. (2) Urbem ipsam quum dividat amnis Helisson, non secus quam Cnidum 404et Mytilenen Euripi intersecant, in dextera parte qua fluminis ripæ eminent, ad septentriones forum expositum est. In eo septum lapideum et Lycæi Jovis fanum, in quod nullus patet aditus, nam quæ sunt intus in conspectu sunt omnia; altaria dei duo, mensæ duæ, et mensis pares aquilæ, (3) et Panis lapideum signum, cui Sinois cognomentum a Sinoe nympha, quæ una cum aliis nymphis et ipsa Pana creditur aluisse. Ante sacram aream Apollinis est ex ære simulacrum spectatu dignum, pedum circiter duodecim magnitudine. Id e Phigalensium regione ad exornandam Megalopolin huc portatum est. (4) Locus autem ubi simulacrum a Phigalensibus initio fuit erectum, Bassæ nominatur. Cognomen deum e Phigalensi agro Megalopolin usque comitatum est. Quam vero ob causam Epicurius sit cognominatus, quum de rebus Phigalensium agemus exponetur. Ad Apollinis dextram signum est non utique magnum Deûm Matris. Templi vero præter columnas jam aliud nihil reliquum. (5) Pro Magnæ Matris æde nullum omnino stat amplius signum; exstant vero scamilli qui statuas olim sustinuere. Eorum unius inscriptio testatur elegis versibus, fuisse effigiem illam Diophanis Diæi filii, qui primus cunctam Peloponnesum cum Achaico concilio conjunxit. (8) Porticus fori Philippea nominatur, non quod eam exstruxerit Philippus Amyntæ filius, sed quod Megalopolitani gratiam regis captantes sub ejus nomine opus illud dedicarunt. Contingit eam porticum Mercuri Acacesii templum, cui reliqua jam pars nulla præter lapideam testudinem. Philippeam porticum excipit porticus altera magnitudine illi neutiquam par. In ea Megalopolitani cellas prætorias sex erexere. In earum una est Ephesiæ Dianæ signum, in altera Pan ex ære cognomento Scolitas, cubitali magnitudine. (7) Transtulerunt huc eum e Scolita tumulo, qui intra muros est; de eo fontis aqua in Helissontem effluit. A tergo cellarum prætoriarum ædes Fortunæ sita est, cum signo marmoreo pedum quinque nihilo breviore. Jam vero porticus, quam Myropolin (Unguentariam) nuncupant, fori pars est: ædificarunt vero eam de manubiis Lacedæmoniorum, qui duce Acrotato Cleomenis filio ab Aristodemo Megalopolitanorum tyranno fusi sunt. (8) In eodem foro a tergo septi ejus quod est Jovi Lycæo dicatum, pilæ insistit Polybius, Lycortæ filius, cum inscriptione, quæ elegis indicat vagatum illum esse per terras et maria omnia, et amicum sociumque Romanorum fuisse, quos iratos Græcis placarit. Scripsit Polybius hic et alias res gestas populi Romani et bella cum Carthaginiensibus suscepta, (9) quæ fuerit illorum causa, et quam sero et 405multis defuncti periculis, Scipioni, ** quem Africanum nominant, ut qui finem bello imposuerit et Carthaginem solo æquaverit. Et sane quæ Polybii monitu gessit Romanus imperator, omnia bene et feliciter ei evenisse; in quibus vero minus se ejus viri dicto audientem præbuit, in iis offendisse memoriæ proditum est. Civitates plane omnes quæ se Achæis contribuissent, a Romanis Polybium nactæ sunt rerum suarum publicarum auctorem, legum etiam latorem. Ad lævam Polybii statuæ curia est. Atque hæc quidem in hoc sunt loco. (10) Fori vero porticum quam ᾿ Aristandream nominant, ab Aristandro cive suo ædificatam tradunt. Proxime eam porticum contra solis ortum, templum est Jovis cognomento Servatoris columnis circumquaque exornatum. Jovi in solio sedenti a dextera parte adsistit Megalopolis, a læva Dianæ Sospitæ simulacrum, quæ e Pentelico lapide Cephisodotus et Xenophon Athenienses elaborarunt.

CAPUT XXXI.

Memoranda Megalopolis porro recensentur, templum et signa Magnarum Dearum, Cereris et Proserpinæ Sospitæ, cum aliis signis additis — Nympharum Arcadicarum signa ac templum et signum Jovis Philii — templum Veneris machinatricis — signa eorum, qui primi Megalopolitanis initia instituerunt, et deorum signa quadrangula forma — templum Proserpinæ — templum Minervæ Poliadis et Junonis Teleæ ac fonte Bathyllo.

Extremæ porticus latus alterum quod ad occasum porrigitur, Magnarum Dearum circumseptam aream continet. Sunt vero Magnæ Deæ, sicuti in Messeniorum rebus exposui, Ceres et Proserpina, sed Proserpinam Sotiran (Sospitam) vocant Arcades. A fundo elevati spectantur pro areæ aditu qua Diana, qua Æsculapius et Hygiea. (2) Deæ ipsæ Magnæ, Ceres e marmore tota est, Sospita qua veste velatur e ligno. Utriusque magnitudo quindecim ferme pedum. Et simulacra quidem ** et ante ipsa puellas fecit haud ita magnas. Præferunt hæ puellæ duæ talaribus amictæ tunicis calathos utraque capite floribus refertos. Damophontis eas aiunt fuisse filias. Sed qui ad cœlites signa illa referunt, Minervam et Dianam flores in Proserpinæ comitatu legentes esse putant. (3) Prope Cererem Hercules collocatus est magnitudine cubitali. Hunc Herculem unum de iis fuisse qui sunt Idæi Dactyli nuncupati, versibus mandavit Onomacritus. Ante Herculem mensa posita est, in qua extra aream stantes Horæ duæ affabre effictæ, et Pan fistula, cithara Apollo canens. Indicat inscriptio esse eos e primoribus diis. (4) In mensa illa Nymphæ etiam eminent: Neda infantulum Jovem gremio ferens, Anthracia, et ipsa de Arcadicis Nymphis una, facem profert; Hagno manu altera hydriam, phialam altera; Anchirhoe et Myrtoessa et ipsæ hydrias effluente aqua præferunt. Intra circumseptum eum ambitum cella est Jovis Philii (amicitiarum præsidis). Simulacrum Baccho ornatu persimile fecit Argivus Polycletus. Nam et cothurni ei 406pro calceamentis sunt, et altera poculum, thyrsum altera tenet. Thyrso aquila insistit; quod unum cum iis, quæ Baccho attribuuntur, non satis quadrat. (5) A postico templi lucus est non utique magnus, maceria circumseptus, intra quem nullus hominibus ingressus patet. Ante eum lucum posita sunt Cereris et Proserpinæ signa trium circiter pedum altitudine. In septo interiore Magnarum Dearum et Veneris ædes est. In vestibulo prisci operis ligneæ effigies, Juno, Apollo, Musæ. E Trapezunte huc deportatas ferunt. (6) In ipsa æde simulacra Mercurium e ligno ac Venerem ligneam Damophon fecit. Veneris manus, os et imi pedes e lapide sunt. Cognomen deæ Machinatrix, ac merito quidem, opinor, inditum, quod Veneris causa homines quodvis artium et fraudum genus tam in factis quam in dictis excogitarunt. (7) Virorum etiam in cella erectæ statuæ sunt, Callignoti, Mentæ, Sosigenis et Poli, qui primi Megalopolitanis initia Magnarum Dearum ad exemplar Eleusiniorum sacrorum tradidisse dicuntur. Intra ambitum hæc posita sunt aliorum deorum signa quadrangula forma: Mercurius cognomento Agetor (Dux), Apollo, Minerva, Neptunus, Sol præterea cognomine Soter (Servator), et Hercules. Templum insigni sane magnitudine erexere, in quo Dearum Magnarum initia peragunt. (8) Ad templi Magnarum Dearum dexteram fanum est Proserpinæ; signum marmoreum est pedum ferme octo magnitudine; basin undique incingunt tæniæ. Huc feminis quovis tempore aditus patet, viris quotannis duntaxat semel. Continenter solem occidentem versus foro gymnasium adhæret. (9) A tergo vero porticus ejus, quam Philippi vocant, tumuli duo non valde quidem editi consurgunt; in altero Minervæ Poliadis rudera, Junonis in altero templi est Teleæ (Adultæ) ædes, cujus nihil præter ruinas reliquum est. Sub hoc eodem colle fons est Bathyllus, et ipse aquas ad Helissontis auctus conferens. Hæc sunt ibi quorum sit ratio aliqua habenda.

CAPUT XXXII.

Memoranda alterius urbis Megalopolis partis, theatrum in Græcia maximum, curia Thersilium dicta et Ammonis signum cornutum — Martis ara et stadium — templum Dianæ Agroteræ, et deorum, qui Ergatæ dicuntur, signa quadrangula forma — ossa Gigantis.

Jam vero urbis pars ea quæ in ulteriore amnis ripa ad meridiem conversa est, theatrum habet ad memoriam insigne et eorum omnium quæ in Græcia sunt maximum; in quo aquæ perennis fons. Non longe a theatro curiæ fundamenta reliqua sunt; ea curia Decies Mille Arcadum concilio fuerat destinata. Nomen ei a conditore Thersilium. Proxima domus, ætate mea privati hominis prædium, Alexandro olim Philippi filio publice ædificata. Ante eam domum positum est signum Ammonis, eadem qua 407Hermæ quadrati figura; arietis cornua capite præfert. (2) Fani vero ejus quod Musis, Apollini et Mercurio commune dicarunt, sola supersunt fundamenta neque ea multis in locis. De Musis una reliqua est, Apollinis etiam effigies eodem quo quadrati Hermæ opificio elaborata. Veneris etiam ædes aliud nihil est quam ruinosæ reliquiæ; antica duntaxat templi pars manet et in ea deæ simulacra tria; unum Cœlestem Venerem, alterum Popularem cognominant; tertium sine proprio colunt nomine. (3) Non longe hinc abest Martis ara; erectum eidem tradunt etiam fanum ab initio. Supra Veneris stadium exstructum est, quod uno latere ad theatrum pertingit. Fons illic quem Baccho sacrum censent. In altera vero stadii extremitate Bacchi ædes, quam tactam de cœlo fuisse duabus ante nos ætatibus memorant; non multa sane ejus vestigia nunc inter ruinas apparent. Herculis vero et Mercurii commune ante stadium templum non amplius exstat; sola eis ara reliqua est. (4) In hac eadem urbis parte collis ad orientem solem expositus consurgit. In eo Dianæ est Agroteræ (Agrestis sive Venatricis) ædes ab Aristodemo ipsa etiam dedicata. Ad Agroteræ dexteram sacra est area, ubi Æsculapii templum; signa in eo dei ipsius et Hygieæ. Pauxillum descendentibus dii se ostendunt e quadratis lapidibus, Ergatæ (Operarii) cognomento; Minerva inter eos Ergane et Apollo Agyieus (Compitalicius). Mercurio, Herculi et Ilithyiæ sua sunt ex Homeri versibus attributa munera. Mercurius enim a Jove mandata perfert, idemque animas eorum qui e vita excesserunt ad inferos deducit; Hercules multis et gravibus ærumnis est exercitus; Ilithyia (uti Iliados carmina testantur) mulierum partus levat. (5) Est ad imum collem aliud Pueri Æsculapii templum, cujus recto statu signum nihilo est cubitali majus. Apollinis sedentis in solio forma est magnitudine pedum sex, nihilo omnino breviore. Eo ipso in loco ossa spectantur majora multo quam ut humana existimari possint. Esse vero ea dictitant eorum Gigantum unius, quos in auxilium Rheæ Hopladamus advocavit; qua de re suus erit in sequenti historia sermo. Huic templo fons proximus, ex quo manantem aquam excipit Helisson.

CAPUT XXXIII.

De Megalopoli diruta aliisque nobilibus urbibus fortunæ arbitrio eversis — insula Chryse fluctibus hausta et insula Hiera.

Megalopolis quidem ipsa magna alacritate Arcadum et spe Græcorum maxima condita, omnibus ornamentis ac pristinis opibus amissis magna jam ex parte inter ruinas et rudera jacet. Quæ res nullam mihi omnino admirationem affert, quum sciam novi semper aliquid fata moliri et arbitratu suo Fortunam æque valida atque imbecilla, neque minus orientia quam jam occidentia, impotenti quadam necessitatis vi agere et ferre. (2) Nam et Mycenæ, quæ 408urbs Troicis temporibus Græciæ imperabat, et regia Assyriorum Ninus funditus deletæ sunt; in Bœotia vero Thebæ, quæ sibi olim Græciæ principatum vindicabant, ad arcem jam unam et non ita multos incolas redactæ vetus nomen vixdum servant. Jam vero quæ olim opum magnitudine antecellebant, Ægyptiæ Thebæ et Minyarum Orchomenus, ne mediocres quidem nunc privati hominis fortunas adæquant. Delos, commune olim Græcorum conciliabulum, tantopere jam deserta est, ut præsidio templi amoto quod Athenienses mittunt, hominibus, si Delios tantum numeres, prorsus orbata sit. (3) Babylone reliquum est Beli templum; de Babylone autem ipsa, qua sol tunc majorem urbem non vidit, nihil jam superest præter mœnia; quod ipsum de Tirynthe Argolica urbe evenit. Hæc inquam ad nihilum Fortuna redegit. At ea quæ ab Alexandro in Ægypto, et ad Orontem amnem a Seleuco nuper, atque adeo heri aut nudiustertius, conditæ fuerunt, ad summum felicitatis et magnitudinis gradum jam progressæ sunt, quod Fortuna eas nunc amplectitur. (4) Quin etiam hac in re multo magis et mirificentius quam in urbium vel secundis vel adversis casibus vires suas ostendit: e Lemno modicus erat navigationis cursus in Chrysen insulam, in qua olim Philoctetes a serpentis ictu graviter dicitur laborasse; eam insulam æstus alluvies ad ima maris, depressam abolevit. Alia vero cui Hiera nomen, ** quum ante nulla omnino fuisset eo in loco insula. Caducæ nimirum et fluxæ res humanæ sunt, neque est quicquam stabile perpetuo et firmum.

CAPUT XXXIV.

Memoranda in via a Megalopoli Messeniam versus, templum dearum Maniarum — Dactyli monumentum, locus Ace dictus, et de Orestis insania narratio — via ex Mantinensi agro ad Alpheum, Nymphas, Hermæum.

Distat a Megalopoli Messenen versus stadia haud amplius septem ad lævam viæ militaris dearum fanum; et deas ipsas et circumjacentem fano agrum Manias vocant; est, quantum conjectura assequor, Furiarum appellatio. Eoque in loco ob matris cædem insanisse Orestem tradunt. (2) Non longe ab eo fano terræ agger surgit non utique magnus, e lapide excisum digitum insigne prætendens, unde et illi tumulo Dactyli (Digiti) monumentum nomen est. Ibi furentem Orestem tradunt alterius manus digitum abrosisse. Huic contiguus est alius locus Ace nomine, quod ibi insaniæ medelam Orestes nactus fuerit; ibidem est alterum Furiarum templum. (3) Has deas Oresti, quum insaniam ei injicere vellent, nigras obvias factas memorant; easdem quum digitum abedisset, albas apparuisse et earum aspectu statim illum ad se redisse; atque ita illis quidem inferias misit ad avertendas earum iras, albis autem mactavit hostiam. Cum iis etiam Gratiis sacrificare solenne habent. Prope Ace est templum aliud, quod * appellant, quod 409sanus factus comam Orestes ibi totonderit. (4) E Peloponnesiis qui priscas res memoriæ produnt, Oresti hæc in Arcadia a Furiis matris cædem persequentibus accidisse affirmant priusquam de eo in Areopago judicium fieret. Accusatorem quidem non fuisse Tyndareum, quod e vita jam excessisset, sed a Perilao Clytæmnestræ patruele de matris cæde accusatum. Fuit vero Perilaus Icarii filius, quum filias etiam post eum Icarius genuisset. (5) A Maniis ad Alpheum via quindecim ferme stadiûm ducit; qua parte Gatheatas amnis assumto prius Carnione in Alpheum influit. Et hujus quidem fontes in Ægytide terra sunt, infra Cereatæ Apollinis templum; Gatheatæ vero in vico Gatheis agri Cromitidis. (6) Cromitis vero est stadiis ferme quadraginta supra Alpheum; et ibi Cromorum urbis nondum omnino abolita vestigia; unde ad Nymphada vicum stadiûm circiter viginti intervallum. Est Nymphas valde irrigua et arboribus condensa. Intersunt ab ea ad Hermæum stadia prope viginti; quo in loco terminus est inter Messenios et Megalopolitanos, et Mercurius e pila eminens.

CAPUT XXXV.

Via Megalopoli Carnasium versus oppidum Messeniorum. — Hermæum et termini Megalopolitanorum et Messeniorum, ibique signa deorum posita — via a Megalopoli Lacedæmonem versus — de Belbina — viæ a Megalopoli in interiorem Arcadiam, Scias vicus — Tricolonorum, Zœtiæ aliarumque urbium reliquiæ — Callistûs sepulcrum et templum Dianæ Callistæ — campus Schœnus, et Atalantæ curricula.

Atque hæc quidem via Messenen, altera a Megalopoli Carnasium, quod Messeniorum oppidum est, ducit. Ea progressos Alpheus excipiet eo potissimum loco, quo aquis communicatis Malus et Scyrus ei immiscentur. Inde Malunte ad dexteram labente ubi triginta circiter stadiis confectis fluvium trajeceris, per accliviorem tramitem ad vicum, quem Phædriam nuncupant, pervenias. Abest a Phædria stadia quindecim prope Despœnæ (Dominæ) ædem, vicus Mercurio sacer quod Hermæmum dicitur. (2) Sunt hi etiam inter Messenios et Megalopolitanos termini; et eodem in loco non magna utique signa Despœnæ ipsius et Cereris, Mercurii etiam et Herculis. Quin etiam quod Dædalus Herculi e ligno simulacrum fecit in Messeniæ et Arcadum confinio, hic olim stetisse conjicio. (3) Viæ quæ Megalopoli Lacedæmonem ducit triginta sunt ad Alpheum stadia. Inde juxta Thiuntem fluvium iter est; hic etiam Thius in Alpheum influit. Relicto ad lævam Thiunte confectis quadraginta circiter ab Alpheo stadiis, ad Phalæsias accedas. Absunt Phalæsiæ stadia viginti ab Hermæo quod ad Belbinam est. (4) Narrant Arcades Belbinam olim ad suos fines pertinentem a Lacedæmoniis abscissam. Sed enim non satis rationi consentanea dicere mihi videntur. Nam, ut mittam alia, non fuisset hac in parte Arcadum causa a Thebanis neglecta, si jure vindicari 410eum agrum posse arbitrati essent. (5) Megalopoli ad castella aliquot quæ intra Arcadiæ fines sunt, ac primum quidem ad Methydrium via est stadiorum centum et septuaginta. Tredecim a Megalopoli stadiis longius abest vicus qui Scias dicitur, ubi templi ejus, quod Sciatidis Dianæ fuit, reliquiæ; condidisse dicitur Aristodemus, dum in Arcadibus dominaretur. Abhinc decem ferme stadiis Charisiarum urbis vestigia ostenduntur et ea quidem non ita multa; inde ad Tricolonos totidem stadiûm via est. (6) Fuerunt olim et ipsi Tricoloni urbs. Mansit ibi ad hæc usque tempora in colle Neptuni templum cum quadrato signo. Lucus templum ambit. Eam urbem Lycaonis filii condiderunt. Zœtiam vero a Tricolonis quindecim plus minus stadiis distantem non recto sane itinere, sed ad lævam divertentibus, Zœteum Tricoloni filium coloniam deduxisse tradunt. At Paroreus, Tricoloni minor natu filius, et ipse Paroriam condidit a Zœtia non longius stadia decem. Deserta ætate mea utraque est. (7) Exstant hac ætate Zœtiæ Cereris et Dianæ delubra. Aliæ etiam urbium ruinæ visuntur: Thyræi a Paroria intervallo stadiûm quindecim, Hypsuntis in monte supra planitiem. Monti idem quod oppido nomen. Media inter Thyræum et Hypsuntem regio tota montana, tota feris referta. Fuisse Lycaonis filios Thyræum et Hypsuntem superius a nobis est indicatum. (8) Tricolonis ad dexteram via primum acclivis est ad fontem, cui Cruni nomen. A Crunis triginta stadiûm abest intervallo Callistûs sepulcrum, editus terræ agger multis quum infœcundis tum pomiferis vestitus arboribus. In summa tumuli parte attollit se Dianæ ædes, cui Callistæ (Pulcherrima) cognomentum. Primus autem, Pamphos Dianam, accepto, ut opinor, ab Arcadibus nomine, versibus Callisten appellavit. (9) Jam vero stadia hinc viginti quinque, a Tricolonis prorsus centum, ad Helissontem, et ad viam rectam, quæ ad Methydrium ducit (sola enim hæc via Tricolonis patens nobis nondum memorata est), Anemosa vicus abest et mons Phalanthum. In monte Phalanthi urbis reliquiæ sunt. Agelai, qui Stympheli fuit, Phalanthum filium fuisse dicunt. (10) Supra campus est qui Poli nuncupatur. Inde Schœnus oppidum, cui a Schœneo Bœoto nomen. Quodsi Schœneus ille in Arcadiam aliquando venit, curricula etiam quæ Schœnunti proxima Atalantæ dicuntur, ab ejus filia nomen accepisse videri possunt. Dehinc, uti mea fert opinio, fuit ** nominatum, et Arcadiæ finibus hæc omnia ab omnibus loca adscribuntur.

De Methydrio urbe ejusque memorandis — monte Thaumasio, ubi Rhea Jovem peperisse fertur — memorandis in via ad Mænalum, templo Boni Dei — Boreæ venti sacris — memorandis ad Mænalium montem — colle, urbe et Mercurio Acacesio — templo Despœnæ.

Hinc nihil jam reliquum est quod commemoretur nisi Methydrium ipsum, quo a Tricolonis via perducit stadiûm centum et triginta duorum. Id nominis oppido est quod medio loco inter Malœtam et Mylaontem flumina illud olim Orchomenus in excelso colle condidit. Ac Methydrienses quidem, antequam se Megalopolitanis adjungerent, suos et ipsi Olympicorum ludorum victores prædicare potuerunt. (2) Est Methydrii Neptuni Equestris ædes ad Mylaontem fluvium. Thaumasius vero mons supra Malœtam amnem est. Huc se Rheam Jovem utero ferentem recepisse credi volunt Methydrienses, Hopladamo et aliis ejus sociis Gigantibus in auxilium accitis si forte Saturnus vim ei ullam intentaret. (3) Ac fatentur illi quidem Rheam in quadam Lycæi parte peperisse; dolo vero Saturnum pro puero lapide, ut Græci narrant, apposito in hoe ipso monte circumventum prodidere. Spectatur in montis jugo spelunca Rheæ; quo nulli hominum, præterquam solis deæ sacra facientibus feminis, introire fas est. (4) A Methydrio stadia fere triginta abest Nymphasia fons; totidem intersunt a Nymphasia ad communes Megalopolitanorum, Orchomeniorum et Caphyatarum fines. (5) Ac Megalopolitanis quidem per angustias, quæ Portæ ad lacum nominantur, via patet ad Mænalum præter Helissontem contendentibus. Ad ejus viæ lævam Boni Dei ædes est. Quod si dii hominibus bonorum auctores sunt, deorum vero supremus est Juppiter, recte quidem hoc Jovis maxime proprium cognomen esse conjicere possis. Paulo hinc longius terræ agger est, Aristodemi sepulcrum; cui viro ne ipsa quidem tyrannis Boni cognomen eripuit. Minervæ etiam illic Machinatricis delubrum; hoc deæ cognomen inde est, quod ipsa omnis generis consiliorum et artium hominibus inventrix exstitit. (6) Ad viæ dexteram Boreæ vento area dicata est, cui anniversarium sacrum Megalopolitani faciunt, neque ulli deorum majores habent honores, quod per eum contra Lacedæmoniorum et Agidis conatum servati fuerint. Proximo loco est Œclis Amphiarai patris sepulcrum; si modo in Arcadia ille, ac non ad Trojam, quum Herculem adversus Laomedontem profectum secutus esset, extremum diem obiit. Exinde est Cereris quæ ad lacum nominatur, fanum cum luco; ab urbe nihilo longius abest quam stadia quinque. Huc solis mulieribus ingredi fas est. (7) Mox stadiûm triginta spatio confecto ager adjacet Paliscius nomine. Unde relicto ad sinistram Elapho amne minime illo quidem perenni, intra stadia circiter viginti ad Peræthensium ruinas pervenias; inter quas Panis templum 412reliquum est. Quodsi torrentem transieris, illinc recta promoventi ad decimum quintum stadium campi sunt; et ubi hos pergressus fueris, eodem quo campi nomine mons Mænalius. Ad imum montem Lycoæ urbis vestigia, et Dianæ fanum ac signum ex ære cognomento Lycoatidis. In ea montis parte quæ ad meridiem est Sumetia olim urbs munita fuit. (8) In eodem monte locus, quæ Triodi (Trivia) nuncupantur; unde Mantinenses Delphici oraculi monitu Arcadis Callistûs filii ossa sustulerunt. Mænali etiam ipsius adhuc ruinæ exstant et Minervæ ædis, stadia præterea duo, ad athletarum pugnas alterum, ad equorum alterum cursus appositum. Mænalium vero montem tam proprium esse Panis prædicant, ut fistula canentem deum se audire accolæ affirmare non dubitent. (9) Inter Despœnæ fanum et Megalopolitanorum mœnia stadia intersunt quadraginta, et dimidia quidem viæ pars usque ad Alpheum fluvium; quo transmisso stadia duo absunt Macareorum ruinæ. Inde septem stadiis absunt rudera Daseorum, totidem a Daseis Acacesius tumulus. (10) Infra eum Acacesium urbs fuit, et Mercurii Acacesii e marmore signum hac etiamnum ætate in eo tumulo exstat. Enutritum illic Mercurium puerum et Acacum Lycaonis filium ejus nutricium fuisse, Arcadum sermo vulgavit. Longe diversa Thebani memorant; ac rursus a Thebanis dissentiunt Tanagræi.

Ab Acacesio distat stadia quatuor Despœnæ (Dominæ) fanum. Illic primum visitur Hegemones Dianæ ædes. Æneum deæ signum faces præfert; pedum sex magnitudine id signum esse conjicimus.

CAPUT XXXVII.

Sacri Despœnæ septi memoranda — Despœnæ et Cereris earumque solii signa — de Anyto et Titanibus — speculo miro — Megaro et sacris Despœnæ — de Despœna — luco Despœnæ — Panis templo — Pane et Eratone nympha vaticinantibus.

Hinc ad sacrum Despœnæ septum aditus est. Accedentibus ad ædem et porticus ad dexteram est, et in pariete inclusa sigilla e candido marmore; una in parte Parcæ et Parcarum dux (Mœrageten vocant) Juppiter; in altera Hercules Apollini tripodem eripiens. Quæ vero de his audierim, si quando ad eam Phocensis historiæ partem quæ ad Delphos pertinet pervenero, tunc exponam. (2) In porticu vero ad Despœnæ fanum, inter ea quæ percensui sigilla tabula est, in qua pictæ (scriptæ) sunt initiorum ceremoniæ. Tertio loco Nymphæ inter sigilla et Panes sunt; quarto Polybius, Lycortæ filius. Inscriptio testatur nihil ab initio offensuram fuisse Græciam, si Polybii consiliis paruisset; jam vero graviter affectæ unum illum præsidio fuisse. Ante fanum aræ erectæ, Cereri una, Despœnæ altera, Deûm magnæ Matri tertia. (3) Signa Despœnæ et Cereris, solium in quo sedent, et item quod pedibus subjacet scabellum, e solido 413et unico lapide sunt. Nam neque vestes neque extranea quædam solii ornamenta ullo vel ferri vel glutinis coagmento compacta sunt, sed uno prorsus omnia lapide constant. Neque vero eum lapidem aliunde deportatum, sed somnii monitu, quum intra septum illud fodiendo tellurem aperuissent, inventum memorant. Utriusque simulacri magnitudo instar ejus est quod Matris Deûm Athenis visitur. Sunt hæc quoque Damophontis opera. (4) Ceres ipsa facem dextera præfert, lævam Despœnæ admovet. Despœna sceptrum et vas, quæ cista dicitur, genibus sustinet, dextera cistæ adhibita. Sunt etiam ab utraque throni parte simulacra; Cereri assistit Diana cervina pelle velata, pendente ex humeris pharetra; altera manu lampadem, dracones duos altera gestat. Adjacet canis de venaticorum genere. (5) Despœnæ signo Anytus adstat armati hominis habitu. Hunc æditui Despœnæ nutricium fuisse tradunt, et de Titanibus unum. Sane Titanas primus omnium Homerus suis carminibus commentus est, deos esse sub Tartaro narrans. Ea de re poetæ versus in Junonis jurejurando sunt (Il. XIV, 277). Sumpto deinde ab Homero Titanum nomine Onomacritus Bacchi orgia exponens hos esse eorum quæ Bacchus perpessus sit, dicit auctores. (6) Sed quæ ad Anytum pertinent, ab Arcadibus memoriæ prodita sunt. Cereris vero filiam, non Latonæ, Dianam fuisse ab Ægyptiis acceptum sermonem Græcos docuit Æschylus Euphorionis filius. Jam de Curetibus (nam hi infra ea signa cernuntur) deque Corybantibus qui in basi insculpti sunt (alius enim sunt generis Corybantes atque Curetes), omnia consulto missa facio. (7) Infra hoc fanum Arcades pomiferarum omnium arborum præterquam Punicæ mali fructum inferunt. Ad dexteram e delubro egredienti speculum in pariete inclusum est; in quod qui inspexerit, suam ipsius imaginem aut parum perspicue aut prorsus nihil cernet; dearum tamen signa et solium ipsum dilucide intuebitur. (8) Præter Despœnæ fanum paululum ascendentibus ad dexteram est quod Megaron vocant. Ibi arcana sacra celebrantur, et. Despœnæ victimas plurimas et peroptimas mactant Arcades, et immolant quidem pro suis quisque copiis. Neque vero hostiarum guttura desecant uti aliis in sacris, sed artum quem quisque fortuito primum apprehenderit, illum præcidit. (9) Hanc dearum omnium maxime venerantur Arcades. Filiam eam esse dicunt Neptuni et Cereris, eaque vulgo Despœna (Domina) cognominatur, sicut eam quæ e Jove et Cerere nata est Coren (Puellam) cognominare solent, quum peculiari nomine Persephone (Proserpina) vocitetur, ut Homerus et ante hunc Pamphos in sua poesi 414declarant. Despœnæ autem nomen non sum ausus ad profanos prodere. (10) Supra ædem eam, quod vocari diximus Megaron, Despœnæ sacer lucus est ambiente lapidum maceria. In eo luco et aliæ sunt arbores et ex una atque eadem radice olea et ilex enatæ, quod sane nulla effectum est agricolarum arte. Supra lucum Equestris Neptuni (nempe qui pater Despœnæ credatur) et aliorum deorum aræ sunt. Earum extremam indicat inscriptio communem esse illam diis omnibus. (11) Illinc per scalam in Panis delubrum ascendas. In delubrum ducit porticus; intus est numinis haud sane magnum simulacrum. Huic deo æque ac potentissimis quibusque et hominum vota rata habere et merita improbos pœna afficere attributum est. Ignis ei perpetuus ardet. Etiam responsa oraculorum priscis temporibus deum hunc reddere solitum autumant, ejusque interpretem Erato nympham fuisse, quæ cum Arcade Callistûs filio nupta fuerit; de qua eadem carmina memoriæ produntur, quæ ipsi etiam legimus. Est eodem in loco Martis ara; sunt intra ædem Veneris duo signa e candido alterum marmore, vetustius alterum e ligno; Apollinis item et Minervæ, e ligno prisca sunt signa; Minerva cellam et ipsa suam habet.

CAPUT XXXVIII.

De Lycosura omnium urbium prima et vetustissima — monte Lycæo ejusque parte Cretea dicta — Nymphis, quæ Jovem nutriverunt, et fonte Hagno — Panis templo in Lycæo — Lycæi montis admirandis, Jovis Lycæi sacro luco — templo et sacris Apollinis Parrhasii — agro Thisoensi et pluribus fluviis Achelois — montibus Nomiis et Panis templo.

Paululum supra hunc locum Lycosuræ murorum ambitus exstat, intra quem pauci sunt incolæ. Urbium autem omnium quas vel continens terra vel insulæ sustinent, vetustissima est Lycosura; hanc primam omnium sol aspexit, et ad hujus exemplum urbes ceteri homines condere didicerunt. (2) Ad lævam fani Despœnæ Lycæum mons est, quem Olympum etiam, Sacrum alii Arcadum jugum nuncupant. In hoc monte educatum Jovem vulgo traditum est. Locus est in Lycæo quæ Cretea vocatur, ad lævam luci qui Apollini sacer est cognomento Parrhasio. Hunc esse locum in quo sit educatus Juppiter, non autem Cretam insulam, contra Cretensium sermonem contendunt Arcades: (3) Nymphas etiam nominant quæ Jovem nutrierint, Thisoam, Nedam et Hagno; et a Thisoa quidem nominata fuit urbs olim frequens in Parrhasiorum finibus; est vero nunc Thisoa pagus Megalopolitani agri pars. Neda flumini nomen dedit, fonti Hagno, qui in Lycæo monte perinde ut Ister fluvius parem aquarum molem æstate æque atque hieme volvere solet. (4) Quodsi forte diuturna siccitate solum laboret atque ex eo segetes et stirpes exarescant, ibi Lycæi Jovis sacerdos ad aquam ejus fontis cum precatione conversus riteque re divina mactatis hostiis peracta, e quercu ramum non alte sed in summam aquam porricit; exsistit commota aqua ater 415halitus nebulæ persimilis, neque ita multo post nubes inde attollitur, quæ dum alias nubes attrahit efficit ut Arcadum fines imbribus perfundantur. (5) Est in Lycæo Panis etiam fanum condenso circumseptum luco, et hippodromus et ante hunc stadium; ibi antiquitus Lycæorum ludos celebrabant. Sunt ibidem aliquot statuarum bases, statuis amotis; earum unius inscriptio elegis testatur fuisse eam Astyanactis effigiem, viri ex Arcadis prosapia oriundi. (6) Mons ipse Lycæus multa quæ visentes admirentur habet; hoc inter cetera: Area est Lycæi Jovis, quo hominibus non est accessus; si quis loci religione contempta introierit, necesse omnino est eum intra annum e vita excedere. Hoc quoque narrant, tam homines quam bestias, quæ forte intra ejus loci ambitum se immiserint, nullas e corporibus suis umbras reddere; ac feras quidem venator illuc confugientes non consequitur, sed foris consistens nullam sane umbram ab ejus corpore mitti animadvertit. Ea certe anni parte qua Cancer Solem gestat, Syenæ quoque quæ Æthiopiæ finitima urbs est, nullæ ex arboribus nec animantibus umbræ se ostendunt; verum in illa Lycæi area hoc nulla non anni parte contingit. (7) In supremo montis jugo est terræ tumulus, Lycæi Jovis ara, unde omnis prope Peloponnesus prospici potest. Ante aram duæ eminent pilæ ad solis fere exortum; insistunt aquilæ inauratæ pervetusti operis. Ad hanc aram Jovi Lycæo in operto sacra faciunt. Sacri ejus ritus curiose mihi exquirere non est collibitum; quare ita se habeant, ut præsenti et prisci temporis religione sanciti sunt. (8) In ea montis parte quæ ad Orientem spectat, est Apollinis fanum cognomento Parrhasii; eundem Pythium appellant. Ei deo festos quotannis dies dum agitant, aprum Apollini Epicurio (Auxiliari) immolant in foro; ibi re divina peracta in fanum Apollinis Parrhasii hostiam statim deportant cum solenni pompa ad tibiæ cantum; femora deinde excisa adolent, atque viscera eodem in loco absumunt; hæc patrio more religio sancita est. (9) In Lycæi parte quæ ad Aquilonem vergit, Thisoæus ager est. Incolæ præ ceteris numinibus Thisoam nympham venerantur. Perlabentes amnes influunt in Alpheum, Mylaon, Nus, Achelous, Celadus et Naliphus. Acheloo Arcadico cognomines alii duo amnes sunt multo illi quidem nobiliores. (10) Eorum alterum ad Echinadas insulas per Acarnanas et Ætolos decurrentem Homerus in Iliade fluviorum regem nuncupavit, alterum e Sipylo monte fluentem cum ipso monte ad ea 416quæ de Niobe prodidit, adjecit. Tertio huic ipsi Acheloo nomen est qui præter Lycæum montem labitur. (11) Lycosuræ ad dexteram consurgunt montes qui Nomii dicuntur. Est in illis Nomii Panis fanum. Vicum Melpeam (Modulatricem) nominant, quod fistulæ modos illic Pani primum excogitatos dictitant. Nomios vero montes a Panis pastionibus vocatos fuisse obvia esse possit et exposita cuivis conjectura; ipsi tamen Arcades de nymphæ cujusdam nomine vocitari affirmant.

CAPUT XXXIX.

De fluvio Platanistone in via ad Phigaliam urbem — Phigalo et Phigalensium discessu ac reditu — Phigaliæ urbis situs et memoranda — Bacchi Acratophori templum et signum.

Lycosuram præterfluit Occidentem versus fluvius, cui Plataniston nomen; quem trajicere necesse habent qui Phigaliam contendunt. A flumine clivus se attollit stadia non minus triginta, sed neque altius multo. (2) Quæ vero ad Lycaonis filium Phigalum pertinent (fuit enim is primus urbis Phigaliæ conditor) et ut post a Phialo Bucolionis filio civitas ea nomen acceperit, ac deinde rursus pristina appellatio invaluerit, est a nobis in antecedentibus jam expositum. Traduntur etiam alia fide non satis digna: indigenam hominem Phigalum fuisse, non autem Lycaonis filium. Ex quorundam sermone Phigalia nympha una de Dryadibus fuit. (3) Quo tempore Lacedæmonii Arcadas bello adorti in Phigalensium fines cum exercitu invaserunt, incolis prœlio victis urbem obsidione cinxerunt, quumque parum abesset quin muri expugnarentur, Phigalenses vel effugere, vel sub certis conditionibus a Lacedæmoniis dimissi sunt. Capta est Phigalia et a Phigalensibus deserta, Miltiade Athenis archontis magistratum gerente, Olympiadis tricesimæ, qua tertiam palmam tulit Chionis Lacon, anno secundo. (4) Qui e Phigalensibus effugerant, censuerunt Delphici Apollinis oraculum de reditu consulendum. Sciscitantibus responsum est, si soli per se ipsos redire conati essent, nullam fore jam reliquam postliminii spem; at si ab Oresthasio centum lectissimos viros assumsissent, illos quidem in pugna perituros, Phigalenses vero eorum opera reditus compotes fore. Oresthasii, eo responso cognito, certatim omnes deligendis illis centum viris annumerari et expeditionis ejus participes esse voluere. (5) Congressi cum Lacedæmoniorum præsidio ratam omni ex parte oraculi vocem fecere. Strenue enim dimicantes Spartanis pulsis quum ipsi mortem oppetiissent, Phigalensibus patriam reddidere. Sita est Phigalia edito et prærupto loco, et in ipsis rupibus exstructa sunt mœnia. Montis jugum ascendentes excipit plana et minime salebrosa area, in qua Sospitæ Dianæ ædes est cum stante marmoreo signo. Ab eo templo more majorum pompas ducere solenne 417habent. (6) In gymnasio simulacrum Mercurii positum est vestiti hominis specie, in quadrangulam figuram desinens neque pedum tenus expolitum. Baccho quoque templum erectum est. Acratophorum cognomento incolæ appellant. Signi partes inferiores conspici nequeunt, quod hederæ et lauri densa fronde velantur; quæ in conspectu sunt, oblita ** cinnabari splendere. Cinnabari ipsum cum auro erui tradunt ex Iberorum metallis.

CAPUT XL.

In Arrhichionis signo priscæ formæ ratio memoratur — de Arrhichione pancratiasta ob victoriam post mortem ab Eleis coronato — de eodem honore Creugæ habito, et cæstibus μειλίχαι dicuntur.

Est Phigalensibus in foro pancratiastæ Arrhichionis statua quum cetera pervetus, tum ipsa maxime figura. Pedes modico distant intervallo, manus lateribus adhærent ad coxendices demissæ. E lapide statua est; cui fuisse adscriptum elogium dicunt, sed illud vetustas abolevit. Tulit Arrhichion palmas duas ex Olympiadibus quæ sunt quartam supra quinquagesimam tam justa eorum qui ludis præsidebant sententia, quam virtute sua meritas. (2) Quum enim victis aliis adversariis unus quocum de oleastro certaret relictus esset, ille, quicunque fuerit, et pedibus præventum Arrhichionem incinxit et manibus collum obstrinxit. Ejus digitum Arrhichion pedis infregit, et dum strangulatus animam ageret, præ digiti dolore adversarius eodem temporis momento se victum professus est. Elei itaque Arrhichionis cadaveri victoriam et coronam præconis voce adjudicarunt. (3) Consimile fuisse judicium Argivorum de Creuga Epidamnio pugile novi. Ei enim jam mortuo Nemeorum coronam detulerunt, quod Damoxenus Syracusanus ejus adversarius pacta inter ipsos conventa violarat. Nam quum pugilantibus vespera jam superventura esset, inter eos ita convenit coram audientibus, ut vicissim alter alterius plagam acciperet. Nondum instituerant pugiles cæstus acutos ad utriusque manus articulum religare; sed mitioribus (μειλίχας appellabant) adhuc utebantur sub volam revinctis ita, ut digiti ipsis nudi relinquerentur. Ceterum milichæ erant lora tenuia e crudo bovis corio, et arte quadam vetere inter se implicata. (4) Tunc igitur Creugas Damoxeno in caput plagam inflixit: Damoxenus illum manum sustinere jussit. Quod quum ille fecisset, Damoxenus rectis digitis partem eam alvi petiit, quæ infra costas est. Ea vero fuit quum unguium duritia, tum percussionis impetus, ut immissa manu viscera apprehenderit eaque dilaniata extraxerit: et expiravit statim 418Creugas. (4) Argivi Damoxenum quod pactis non stetisset, quippe qui non uno sed pluribus ictibus adversarium confecisset, area ejecerunt, sed Creugæ jam mortuo palmam detulerunt, eidemque statuam Argis posuerunt, quæ ad meam usque ætatem in Lycii Apollinis fuit.

CAPUT XLI.

Polyandrium in Phigalensium foro — fluvius Lymax unde dictus — de Neda fluvio — Eurynome ejusque sacris — montibus Phigaliæ, Cotylio et Elaio, vico Bassis et templo Apollinis Epicurii — Lymacis fluvii fonte et loco Cotylo dicto.

Habet Phigalensium forum commune sepulcrum lectissimæ illius Oresthasiorum manus; iis eodem quo heroibus ritu quotannis inferias mittunt. (2) Fluvius, qui Lymax dicitur, Phigaliam præterfluens cum Neda conjungitur. Hoc ei nominis a Rheæ purgatione inditum ferunt, quod nymphæ quum Rheam, post sedatos ejus partus quo Jovem edidit dolores, lustralibus aquis lavissent, ista piamina quæ veteres λύματα vocant, in hunc fluvium abjecerunt. Testatur idem Homerus, dum Græcos ob levationem pestis sese lustrasse lustrationisque piamina in mare projecisse canit. (3) Nedæ fontes in Cerausio monte sunt; mons ipse Lycæi pars est. Qua quam proxime ad Phigalensium urbem adlabitur Neda, ibi ejus civitatis pueri crinem fluvio detondent. Nedæ alveus mari proximus navigiis haud sane magnis subnavigatur. Amnium quos novimus omnium maxime obliquo cursu labitur Mæander plurimisque se retro flexibus convertit: secundas revolutionum nomine Neda sibi vindicare queat. (4) Stadiis fere duodecim supra Phigaliam calidarum aquarum balneæ sunt, a quibus non longe in Nedam Lymax descendit. In eorum amnium confluenti veteri religione sanctissimum fanum est Eurynomes, ob loci asperitatem aditu difficile. Circa ipsum multæ et condensæ surgunt cupressi. (5) Eurynomen Phigalensium plebs Dianæ cognomen esse credit; quicunque vero antiquitatis monumenta pertractarunt, Oceani fuisse filiam dicunt, cujus Homerus quoque in Iliade fecerit mentionem, quum eam una cum Thetide Vulcanum excepisse dixerit. Stato quotannis die Eurynomes templum aperiunt; aperiri alio tempore mos patrius non est. Sacra eo die publice ac privatim fiunt. (6) Mihi quidem non contigit ut eo tempore adessem, neque Eurynomes simulacrum videre potui; audivi vero de Phigalensibus aureis catenis revinctum esse, feminea facie usque ad summa femora, cetera piscis figura. Ad filiam igitur Oceani quæ una cum Thetide in mari profundo habitat cognoscendam afferat aliquid piscis. At ea forma nulla satis probabili 419ratione Dianæ convenire posse videatur. (7) Incingitur Phigalia montibus, a læva Cotilio, a dextera imminet qui Elaius vocatur. Distat ab urbe Cotilius stadia prope quadraginta. In eo vicus est cui nomen Bassæ, et Apollinis Epicurii ædes; lapideus deus ipse, lapideum lacunar. (8) Templorum sane omnium quæ in Peloponneso sunt, excepto eo uno quod Tegeæ est, quum lapidis pulchritudine, tum vero structuræ concinnitate est hoc longe præstantissimum. Cognomen illud est Apollini tributum, quod pestilentia laborantibus opem tulerit; qua etiam de causa est idem Apollo apud Athenienses Alexicacus (Averruncus), quod pestilentem morbum ab ipsis quoque averterit, nuncupatus. (9) Bello autem quod cum Peloponnesiis Athenienses gessere, neque alio omnino tempore, hoc dei exstitit in Phigalenses meritum. Testatur id tum cognominum rei congruentium similitudo, tum vero quod Ictinus architectus, qui templum ædificavit Phigaliæ, iisdem quibus Pericles Athenis temporibus vixit; idemque Atheniensibus ædem eam quem Parthenonem vocant, erexit. In superiore quidem hujus commentarii parte a me expositum est fuisse Apollinis signum hoc in Megalopolitanorum foro. (10) In Cotilio fons est, a quo qui Lymacem amnem ortum ducere historiæ mandavit, id sane scripsit quod neque ipse vidit, neque ab iis qui viderint audivit. Utrumque horum mihi contigit. Nam amnis quidem illius profluentem vidimus; at e fonte qui in Cotilio est manantem aquam intra modicum soli spatium omnino evanescentem observavimus; minime tamen in qua esset Arcadiæ parte Lymacis fons in mentem venit curiosius investigare. Est supra Apollinis Epicurii eo loco quod cognomento Cotilon appellatur, Veneris ædes sine tecto; in quo signum deæ exstat.

CAPUT XLII.

De monte Elaio et Cereris Nigræ antro — de Cereris luctu et secessu Phigalensium narratio — de Cereris Nigræ prisco signo — illius recentiori signo ab Onata confecto — Cereris Nigræ sacris.

Elaius, mons alter, abest a Phigalia stadia prope triginta. Est eo in loco antrum Cereris cognomento Nigræ. Cum iis certe quæ de Cereris cum Neptuno concubitu Thelpusii narrant ea conveniunt quæ Phigalenses eadem de re sentiunt. Peperisse vero Cererem Phigalenses non equum memorant, sed eam quæ ab Arcadibus Despœna (Domina) cognominatur; (2) ac nigram quidem illam vestem, tum ira in Neptunum, tum luctu de Proserpinæ raptu commotam sumpsisse, et in hunc specum quum se abdidisset, diu lucem vitasse. Quum igitur omnes quos terra educat fructus corrumperentur et homines passim fames conficeret, diis ceteris Cereris latebras ignorantibus, (3) Panem per Arcadiæ montes alias alios inter venandum errantem quum ad Elaium venisset, 420ibi Cererem offendisse tali cum habitu et vestitu; Jovem re de Panis oratione cognita Parcas misisse, quibus deprecantibus ira deposita et luctu lenito placata Ceres fuerit. In rei memoriam se Phigalenses dicunt antrum illud cum ligneo simulacro deæ dedicasse; simulacrum ita fabricasse, ut saxo insideret muliebri figura, præter caput, (4) quod equinum atque adeo cum juba esset, draconibus et aliis feris ad caput alludentibus, reliquo corpore ad imos pedes tunica velato; altera manu delphinem, columbam altera præferente. Quæ simulacri ratio sit homini neque ulla in re imprudenti eidemque etiam in antiquitatis memoria probe versato, satis perspicuum fuerit. Nigram sane appellatam tradunt quod pullum sumpserit vestimentum. (5) Cujus opus ligneum illud fuerit signum, vel quonam modo sit flammis correptum, non est memoriæ proditum. Phigalenses quidem illo prisco deleto aliud non modo non restituere, sed etiam quæ ad cæremonias et sacra pertinebant, magna ex parte neglexerunt. Quare quum fruges agri ferre desissent, deprecantibus respondit Pythia:

(6)

(7) Accepto Phigalenses responso et aliis majoribus multo quam ante honoribus deam afficiebant, et Onatæ Miconis filio Æginetæ quanti poposcerat novum signum faciendum locarunt. Hujus Onatæ Pergameni ostendunt æneum Apollinem, mirandum sane opus tum magnitudine tum artificio. Idem vir vel priscam aliquam tabulam, vel signum ligneum nactus ad ejus similitudinem æneum hoc Phigalensibus signum fecit; quin etiam majorem ejus partem ad somniorum imagines effinxisse dicitur, una fere generatione post Persarum in Græciam irruptionem. (8) Testimonio orationi meæ ea res est quod Xerxis in Europam transmissio in idem tempus incidit quo Syracusis et in reliqua Sicilia dominabatur Gelon, Dinomenis filius, cui demortuo Hieron frater successit. Jam vero quum hic quoque e vita excessisset antequam Olympio Jovi dona quaæ pro equestribus victoriis voverat, persolvisset, ejus filius Dinomenes patris vicem implevit. Sunt vero ea quoque donaria Onatæ opera.

421(9) Atque exstant in Olympia inscriptiones; inter quas hæc dono illorum est addita:

(10) Alterius vero hæc est sententia:

Ætate floruit Onatas eadem fere qua Hegias Atheniensis et Argivus Ageladas. (11) Hujus ego maxime Cereris spectandæ causa Phigaliam diverti; ac deæ quidem hostiam cecidi nullam, verum patrio incolarum ritu e consitis arboribus et inprimis e vite fructus obtuli; favos præterea et lanas, non illas quidem lanificii opere tractatas, sed plane succida et suis sordibus referta vellera; hæc illi ad aram porriciunt quæ pro spelunca exstructa est; porrectis oleum superinfundunt; hæc sacra cum a privatis hominibus, tum quotannis publico ritu a Phigalensibus peraguntur. (12) Sacerdos femina sacris præest, ministrante e sacrificulis (Hierothytas appellant) natu minimo; sunt vero ii tres e civium numero. Ambit speluncam quercuum lucus prægelida e fonte erumpente aqua. Ipsum sane quod Onatas fecerat simulacrum neque quum ego illuc veni amplius exstabat, neque an unquam exstitisset Phigalensium multitudo compertum habebat; (13) audivi tamen grandem natu hominem, quicum forte sum congressus, quum diceret tribus ante se natum ætatibus vetus illud signum collapsis e culmine saxis ita confractum, ut species ejus omnis pristina aboleretur; et sane in ipso culmine vestigia facile cernebam unde saxa corruerant.

CAPUT XLIII.

De urbe Pallantio — Evandro Pallantii ad Tiberim conditore — Antonini Pii rebus bello gestis et beneficiis in Græcas et alias gentes collatis — illius filii Antonini rebus gestis.

Postulat locus hic ut ad Pallantium transeam quæque memoratu illic digna ut oratione persequar; nec omittam quare Imperator Antoninus major urbem ex pago fecerit et incolis libertatem et a tributis immunitatem dederit. (2) Evandrum narrant nympha Ladonis filia et Mercurio genitum consilio et bellica virtute Arcadas ceteros antecelluisse. Hunc in coloniam missum deducta e Pallantio in locum Tiberi proximum Arcadum manu oppidum condidisse, quod urbis Romæ postea pars fuerit; appellatum vero de Arcadici oppidi nomine ab ipso Evandro et inquilinorum comitatu Pallantium: quod nomen consecuta ætas duabus literis l et n submotis in Palatium mutavit. Hæc ipsa res Imperatorem adduxit ut de Pallantiensibus quamoptime mereretur. (3) Hic Antoninus qui tam benigne Pallantiensibus fecit, nullius omnino belli gerendi 422Romanis voluntarius auctor fuit; sed Mauros, Libyum suis legibus viventium partem maximam et vagos et errantes, Scythicis gentibus eo minus expugnabiles, quod non plaustris, sed equis cum uxoribus invecti errant; eos ille, quum priores bellum movissent, finibus pulsos suis in ultimas Libyæ solitudines ad Atlantem montem ejusque montis accolas populos expulit. (4) Brigantibus vero qui in Britannia sunt, quod Genunios populi Romani socios armis lacessierant, magnam agri partem ademit. Præterea quum Lyciorum et Carum urbes, Con etiam et Rhodum terræ vehemens motus evertisset, eas Antoninus infinitis prope sumptibus summamque instaurationi earum diligentiam impendens saluti reddidit. Nam quoties et Græcos et Barbaros inopia laborantes pecunia juverit, qua operum magnificentia Græciam, Joniam, Carthaginem et Syriam exornarit, est ab aliis accuratissime scriptum. (5) Idem Imperator aliud sui monumentum reliquit. Sociis qui jure Quiritium donati essent, si eorum liberi cum Græcis censeri se mallent, his ex lege quadam nihil supererat nisi ut bona sua civibus Romanis ad ipsos non pertinentibus legarent, aut in Principis fiscum referrent; licere voluit Antoninus ipsis etiam filios heredes facere, quum satius esse duceret laudem humanitatis mereri, quam appositam illam ad pecuniam accumulandam legem servare. Hunc Romani Pium cognomine appellarunt, quod honorandi numinis divini studiosissimus fuerit; sed opinione mea Cyri etiam majoris cognomen promeruit, ut scilicet communis hominum pater diceretur. (6) Imperii reliquit successorem ejusdem nominis filium. Is Germanos omnium totius Europæ barbarorum pugnacissimos et numero plurimos, Sarmatarum quoque gentem, a quibus injuriis et bello fuerat provocatus, armis domuit.

CAPUT XLIV.

Via a Megalopoli Pallantium et Tegeam versus — urbs Hæmoniæ, Oresthasii atque Aseæ urbis reliquiæ — Alphei et Eurotæ fluviorum fontes et conjunctio — mons Boreum et locus Choma dictus — memoranda Pallantii, templum Deorum Purorum — campus Manthyricus, mons Cresium et templum Aphnei in eo — fons Leuconius.

Sed reliquas jam partes institutæ de Arcadum rebus historiæ persequamur. A Megalopoli Pallantium et Tegeam usque, ad eum locum qui Choma (Agger) dicitur, eadem via ducit. In ea suburbani campi sunt, qui Ladocei a Ladoco Echemi filio nominantur. Post hæc priscis temporibus erant Hæmoniæ urbs, cujus fuerat conditor Hæmon Lycaonis filius. Usus obtinuit in hoc usque tempus ut locus ille Hæmoniæ nominetur. (2) Ab Hæmoniis discedenti ad dexteram viæ Oresthasii urbis et aliæ exstant reliquiæ et e Dianæ templo columnæ. Dianæ illi cognomentum fuit Hieria (Sacrificula). Hæmoniis recta pergenti vici sunt Aphrodisium 423primo ac deinde Athenæum. In læva hujus parte est Minervæ delubrum cum signo lapideo. (3) Ab Athenæo stadia ferme viginti Aseæ ruinæ distant, et ubi arx olim fuit, tumulus; arcis adhuc exstant murorum vestigia. Ab Asea stadia non amplius quinque non longe a via Alphei, deinde juxta ipsam viam Eurotæ fons abest. Alphei fonti Matris Deorum ædes proxima est sine tecto; ibi duo sunt leones e lapide. (4) Admiscetur Alpheo Eurotæ aqua fluuntque ambo amnes communi alveo ad stadia prope viginti, exceptique exinde eodem cuniculo erumpit Eurotas in Laconica terra, Alpheus Pegis in Megalopolitanorum finibus. Ab Asea acclivis est via ad Boreum montem, in cujus summo vertice templi vestigia remanent. Templum ædificasse Ulyssem Minervæ Sospitæ tradunt et Neptuno Ilio in patriam reducem. (5) Eo loco quem Choma vocant, agri fines inter Megalopolitanos, Tegeatas et Pallantienses sunt. Pallantici quidem campi ad lævam a Chomate divertentes excipiunt. In Pallantio delubrum et in eo marmoreæ statuæ Pallantis et Evandri; Proserpinæ præterea Cereris filiæ fanum et modico intervallo ostenditur Polybii statua. Colle qui urbi imminet, pro arce priscis temporibus oppidani utebantur; manet adhuc in collis vertice fanum deorum, (6) qui Cathari (Puri) cognomine sunt appellati; per quos de rebus maximis jusjurandum concipere religione sancitum habent. Singulorum certe nomina vel ignorant, vel scientes in vulgus prodenda non putant; sed Catharos ex eo vocari conjiciendum relinquitur, quod illis Pallas non eodem ritu sacrum fecit quo pater ejus Jovi Lycæo. (7) Ad dexteram loci ejus qui Choma dicitur, campi Manthyrici sunt. Patent hi jam intra Tegeatarum fines ad ipsum usque Tegeæ oppidum stadia fere quinquaginta. Ad viæ dexteram surgit mons nomine Cresius non utique magnus; in quo templum ædificarunt Aphnei (Lacturni, vel Uberis). Nam quum Aeropæ Cephei filiæ, Alei nepti, vitium Mars (vulgatus hic est Tegeatarum sermo) obtulisset, (8) puella quidem inter pariendum animam efflavit, at puer matrem complexus jam exanimem lactis e mamillis ejus profluentem copiam hausit; id Martis voluntate fiebat; ejus rei gratia Aphneum nuncupant deum (Martem); puero ipsi Aeropo nomen fuit. Juxta Tegeaticam viam aqua est cognomento Leuconia, nempe a Leucone puella, quam Aphidantis fuisse filiam tradunt; cujus non procul a Tegeatarum urbe sepulcrum monstratur.

De Tegeatarum regione et urbe — Tegeatarum rebus bello gestis et Ancæi Echemique fortiter factis — templo Minervæ Aleæ — ejus recentioris templi uberior descriptio.

Et sub Tegeate quidem Lycaonis filio regioni duntaxat ab eo nomen impositum Tegeatæ ferunt; incolas ipsos curiatim habitasse, nimirum Gareatas, Phylacenses, Caryatas, Corythenses, Potachidas, Œatas, Manthyrenses et Echeuethenses. Ad has dum Aphidas regnaret nonam accessisse curiam dicunt, Aphidantes. Hanc vero quæ nunc exstat urbem condidit Aleus. (2) Tegeatis præter communes Arcadum res, in quibus est Trojanum bellum, res contra Medos gestæ et pugna quæ in Dipæensibus cum Lacedæmoniis commissa est, itaque præter commemorata illa seorsum Tegeatis ipsis hæc gloriæ sunt. Aprum Calydonium Ancæus Lycurgi filius accepto etiam vulnere sustinuit; et Atalanta quum prima omnium belluam sagitta transfixisset, virtutis ergo capite et pelle apri donata est. (3) Jam vero redeuntibus in Peloponnesum Heraclidis Echemus, Aeropi filius, e Tegeatis singulari certamine Hyllum superavit. Lacedæmonios etiam armis se invadentes primi omnium Arcadum Tegeatæ fuderunt magnumque captivorum numerum ceperunt.

4. Ac Tegeatis quidem Aleæ Minervæ vetus templum Aleus ædificavit; interjecto dein tempore aliud ipsi cives erexerunt magnum dignumque spectatu. Prius illud subito igne conflagravit, Diophanto Athenis annuum principatum obtinente, anno secundo Olympiadis nonagesimæ sextæ, qua victor e stadio Eleus Eupolemus discessit. (5) Id vero quod nostra ætate exstat, tum magnitudine tum ornatu reliquo facile templa cetera quæ in Peloponneso sunt superat. Primus ei columnarum ordo est Dorici operis, alter Corinthiaci; præterea extra templum Ionicæ columnæ sunt. Architectum fuisse ejus operis accepi Scopam Parium, qui etiam signa in multis veteris Græciæ locis, ut in Ionia et Caria, fecit. (6) In fastigii antica parte expressa est apri Calydonii venatio; mediam ferme urgent feram ab una parte Atalanta, Meleager, Theseus, Telamon, Peleus, Pollux et Iolaus, qui Herculi ærumnarum maxima ex parte socius fuit; præterea Thestii filii, Althææ fratres, Prothous et Cometes; (7) ad alterum belluæ latus Ancæum jam saucium securimque abjicientem Epochus sublevat. Adstant Castor et Œclis filius, Amphiaraus; adsistunt etiam Hippothous Cercyonis filius, Agamedis nepos, Stympheli pronepos; postremus omnium in eo opere est Pirithous. Postica fastigii pars pugnam habet Telephi et Achillis in Caici campis.

Minervæ Aleæ priscum signum et apri Calydonii dentes ab Imperatore Augusto ablati — plura deorum signa diversis in locis bello ablata memorantur.

Vetus Minervæ Aleæ signum et simul Calydonii apri dentes asportavit Cæsar Augustus, victo Antonio ejusque partibus, in quibus Arcades omnes fuere præter Mantinenses. (2) Non primus tamen Augustus proditur deorum signa ac donaria devictis gentibus eripuisse, sed fuit hoc ei a priscis jam tum temporibus tralatitium; siquidem exciso Ilio quum inter se Græci spolia dividerent, Sthenelo Capanei filio Hercei Jovis signum obtigit. Multisque post annis quum Dores in Siciliam transmigrarent, Antiphemus, is qui Gelam condidit, Omphace Sicanorum oppido direpto simulacrum a Dædalo fabricatum Gelam deportavit. (3) Persarum vero regem Xerxem Darii filium, præter ea ornamenta quæ ex Athenarum urbe amovit, scimus etiam ex Braurone Brauroniæ Dianæ signum avexisse; eundemque Milesiis criminatum quod illi de industria navali prœlio in Græcia cum Atheniensibus infelicius pugnassent, æneum qui in Branchidis fuerat Apollinem ademisse, quem multis post annis Seleucus iisdem remisit Milesiis. Argivis hac ipsa etiamnum ætate signa quæ ex Tirynthe abstulerunt, alterum in Junonis, in Apollinis Elei (?) alterum reposita sunt. (4) Jam Cyziceni quum Proconnesios bello adegissent ut sibi inquilini essent, Dindymeæ matris signum e Proconneso asportarunt; aureum illud fuit, facies non ex ebore, sed e fluvialis equi dentibus est fabricata. Augustus ergo et Græcorum et Barbarorum jam longo usu confirmata est exempla secutus. Ac Aleæ quidem Minervæ signum Romani positum habent in ejus fori aditu quod est ab Augusto dedicatum. (5) Est vero signum id ex ebore totum; Endœus opus fecit. Ex apri dentibus alterum diffractum dicunt admirandis præpositi, alter in Bacchi æde quæ est in Cæsaris hortis, suspensus visitur; nihilo ille quidem passus unius dimidio brevior.

CAPUT XLVII.

De recentiori Minervæ Aleæ signo — donaria et memoranda templi Aleæ Minervæ recensentur — de ludis, qui Aleæ et Halotia dicebantur — templo Minervæ Poliatidos et Dianæ Hegemones.

Aleæ quod nunc Tegeæ signum est e curia Manthyrensium deportatum est, apud quos dea Hippiæ (Equestris) cognomento colebatur, quod, secundum Manthyrensium sermonem, in deorum adversus Gigantes pugna dea in Enceladum bigas immisisset. Sed Aleam vocari eam et apud Græcos reliquos et apud Peloponnesios maxime usus obtinuit, Deæ quidem adsistunt hinc Æsculapius, illinc Hygie 426e Pentelico marmore, Scopæ Parii opera. (3) In templo memoratu dignissima dona sunt: apri Calydonii corium putre jam præ vetustate et setis undique nudatum. Sunt præterea suspensæ compedes illæ, etsi ex illis multas ferrugo abolevit, quibus vincti Lacedæmonii captivi Tegeatis in agro fodiendo opus faciebant. Lectus præterea Minervæ sacer ejusque imago pingendo efficta. Ad hæc Tegeatidis feminæ Cheræ (Viduæ) cognomento scutum: sed hujus mulieris posterius mentionem faciemus. (3) Minervæ rem divinam facit puella per temporis spatium nescio quod, antequam pubescat tamen, nec ultra. Erectam a Melampode Amythaonis filio aram deæ tradunt. Insculptæ sunt aræ Rhea et Œnoe nympha parvulum Jovem tenentes, utrinque quaternis adsistentibus Nymphis: ab una parte Glauce, Neda, Thisoa et Anthracia; ab altera, Ida, Hagno, Alcinoe et Phrixa. Musarum etiam ibidem et Mnemosynes effigies elaboratæ sunt. (4) A templo non longe stadium est ex aggesta terra exstructum, in quo ludos agunt, Aleæa de Minervæ nomine, et Halotia, ex eo quod in pugna vivos e Lacedæmoniis multos ceperant. Ad eam templi partem quæ ad Aquilonem spectat, fons est, prope quem vitiatam ab Hercule Augen ferunt; quod tamen ab iis quæ Hecatæus hac de re scripsit discrepat. A fonte stadia ferme tria Mercurii Æpyti cognomento ædes distat. (5) Habent etiam aliud Tegeatæ templum Minervæ Poliatidi dedicatum. Eo singulis annis semel duntaxat ingreditur sacerdos. Propugnaculi templum appellant, ac vulgo proditum est Cepheo Alei filio Minervam Tegeam in omne tempus inexpugnabilem donato ei detonso de Medusæ capite crine præstitisse. (6) De Diana vero, quam Hegemonen (Ductricem) appellant, talis propemodum sermo est. In Orchomeniis qui in Arcadia sunt, dominabatur tyrannus Aristomelidas. Is quum Tegeatide virgine quam amabat quoquo modo potitus esset ac custodiam ejus Chronio cuidam commendasset, puella, antequam ad tyrannum perduceretur, præ metu et pudore sibi mortem conscivit; Chronium Diana oblatis nocturnis visis ad opprimendum Aristomelidan incitavit. Interfecto itaque tyranno quum Tegeam Chronius confugisset, Dianæ templum dedicavit.

CAPUT XLVIII.

In foro Tegeatarum legislatorum signa pilis sustinentur — de variis coronis victoriæ insignibus — Martis signo Gynæcothœna dicto — Jovis Telii ara et signo quadrangulo — Ilithyia dicta Auge Ingenicula (ἐν γόνασι), ac de Auges partu varia narratio — de reliquis in Tegeatarum foro memorandis.

In foro, quod laterculi figuram præ se fert, Veneris ædes est, quæ in Plinthio (Laterculo) appellatur, cum signo marmoreo. Pilis duabus statuæ impositæ exstant: uni Antiphanes, Crœsus, Tyronidas et Pyrrhias, qui quum Tegeatibus leges tulissent, etiam nunc in honore apud eos sunt; alteri pilæ insistit Iasius læva equum detinens, dextera 427palmæ ramum ferens. Equo in Olympia dicitur vicisse Iasius quo primum tempore Thebanus Hercules Olympiorum conventum instituit. (2) Qua vero de causa victori in Olympia ex oleastro, Delphis e lauro corona detur, de superiore jamdudum in commemorandis Eleorum rebus exposuimus, de laurea agemus in sequentibus. In Isthmo autem pinum, in Nemea apium ad Palæmonis atque Archemori casus testandos, dari institutum est. Ludis sane plerisque palmæ corona decernitur, victoresque cuncti ubique locorum palmam dextera præferunt. Ejus rei hujusmodi traditur initium fuisse: (3) Theseum aiunt e Creta reducem Deli ludos Apollini fecisse victoresque palma coronasse. Palmæ quidem quæ Deli fuit mentionem fecit etiam Homerus iis versibus, quibus Ulyssis ad Alcinoi filiam misericordiam implorantis orationem exposuit. (4) Est etiam Tegeatarum in foro Martis signum pilæ insculptum, quem Gynæcothœnam (Mulierum convivam) nominant. * Laconico bello quum primum Charillus Lacedæmoniorum rex cum exercitu in Arcadum fines invasisset, feminæ arreptis armis sub collem in insidiis se collocarunt, quem ætate nostra Phylactrida (Præsidiarium) vocant. Congressis vero ad pugnam exercitibus quum viri utrinque præclara et memoratu dignissima ederent facinora, (5) postremo feminæ subita eruptione facta in fugam Lacedæmonios ipsæ verterunt. Virtute quidem feminas anteisse ceteras prædicant Marpessen, cui Cheræ (Viduæ) cognomen fuit. Captum in pugna e Lacedæmoniis etiam ipsum Charillum tradunt; dimissum deinde gratis quum se jurejurando obligasset, bellum nunquam amplius Tegeatibus illaturum: attamen postea minime quod fuerat juratus servasse. Sed tunc feminas aiunt Marti seorsum victoriam gratulatas hostiæ exta cum viris communicare noluisse, ex eoque Marti cognomen, quod jam diximus, impositum. (6) Ara etiam Adulti Jovis erecta est, cum signo quadrangulo. Præcipue enim tali figura delectari mihi Arcades videntur. Ad hæc sepulcra in eodem foro sunt, Tegeatæ Lycaonis filii, et ejus uxoris Mæræ, quam Atlantis fuisse filiam dicunt; cujus mentionem Homerus quoque fecit in iis quos cum Alcinoo Ulysses habuit sermonibus de via ad inferos, quorum animas ibi conspexerit enumerans. (7) Ilithyiam vero Tegeatæ (habent enim ipsius etiam in foro ædem et signum) cognomento Auges En gonasi (Ingeniculæ) appellant, quod quum Aleus Nauplio filiam tradidisset ac mandasset ut secum abductam in mare demergeret, illa dum abduceretur in genua prociderit atque ita filium enixa sit eo loco, ubi Ilithyiæ templum dedicarunt. Ab hoc diversus est eorum sermo, qui Augen dicunt clam patre Telephum enixam in Parthenium montem eum exposuisse, ibique puero exposito cervam lac præbuisse. 428Hanc quoque narrationem iidem Tegeatæ vulgarunt. (8) Prope Ilithyiæ fanum ara est Telluris. Pilæ duæ eminent juxta aram, earum una e candido lapide Polybium Lycortæ filium, Elatum altera, unum de Arcadis filiis, sustinet.

CAPUT XLIX.

De Philopœmene ejusque rebus gestis.

Non longe a foro theatrum est et prope id sedes ænearum statuarum. Statuæ quidem ipsæ non exstant, sed in earum sedium una incisi elegi testantur, statuam illam Philopœmenis fuisse. Hujus viri memoriam, quum ob ejus prudentiam, tum vero ob rerum gestarum magnitudinem quam maxime colunt Græci. (2) Quod ad generis claritatem attinet, pater ei fuit Craugis Megalopoli nulli civium suorum secundus. Is moriens adhuc impuberi Philopœmeni tutorem dedit Cleandrum Mantinensem, qui domo exul Megalopolis inquilinus, Craugidis domo, ut paterno hospitio, in calamitate sua usus est. Præceptoribus tum aliis, tum Megalophani et Ecdelo, Arcesilai Pitanæi discipulis, operam dedisse Philopœmenem tradunt. (3) Corporis quidem magnitudine ac robore nullo Peloponnesiorum inferior fuit, sed facie fœda. Ad coronas e ludis reportandas exercere se contempsit, agro, quem possidebat, colendo deditus; a venatione et feris conficiendis minime alienus. Legisse dicitur eruditorum apud Græcos hominum libros, eos potissimum, quibus vel bellicæ res vel imperatorum consilia mandata essent. Quum vero ita totam instituere vitam conaretur, ut Epaminondæ tum ingenium tum res gestas ceu viva imago exprimeret, non in omnibus illum exæquare potuit. Fuit enim Epaminondas miti prorsus ingenio et animi lenitate summa; quum hic ad iram esset proclivior. (4) Oppressa vero a Cleomene Megalopoli, nihil inopinata clade perculsus militaris ætatis duas ferme partes, feminas præterea et pueros Messenen salvos perduxit. Erant enim Messenii eo tempore Arcadum amici et socii. Quum itaque exulum partem Spartanus rex per caduceatores (quod eorum quæ crudelius in Megalopolitanos admisisset jam pœniteret) sub certis fœderis conditionibus ad reditum adhortaretur, universis civibus suis Philopœmen, ut armis mallent quam icto fœdere patriam recipere, persuasit. (5) In eo vero prœlio, quod Achæi et Arcades ex omnibus urbibus cumque ipsis Antigonus ex Macedonia transportato exercitu contra Cleomenem et Lacedæmonios ad Sellasiam commisere, in equitatu Philopœmen collocatus erat; ubi vero rei summam in peditatu positam vidit, pedes et ipse cum gravi armatura dum periclitatur audacius, 429utrumque femur tragula ab hoste trajectus est, (6) ac licet hoc pacto impeditus esset, tamen inflexis genibus tanta vi progredi conabatur, ut hastile valido pedum motu frangeretur. Victis deinde hostibus in castra reportato ex altero femore spiculum, ex altero missilis fragmentum a medicis extractum est. Viri ingentem virtutem admiratus Antigonus omni studio, ut se in Macedoniam sequeretur, operam dedit. (7) At ille neglecto Antigoni invitatu, in Cretam, quæ tunc civili bello ardebat, transmisit, ibique mercenariorum ducis munia obiit. Mox Megalopolin reversum equestribus copiis Achæi præfecerunt. Et eos quidem quibus ipse imperavit equites Græcorum longe optimos præstitit. Quam Achæi eorumque socii ad Larisum amnem contra Eleos et Ætolos, cognationis causa opem Eleis ferentes, pugnarent, suamet manu Demophantum hostilis equitatus præfectum interfecit, ac deinde ceteras Ætolorum et Eleorum equestres copias in fugam vertit.

CAPUT L.

Philopœmen arma Achæorum cum aliis mutat — in pugna ad Mantineam bene rem gerit — in ludis Nemeis plausu excipitur — ad eum occidendum a Philippo Demetrii filio percussores mittuntur — de Philopœmenis rebus contra Nabin et Lacedæmonios gestis.

Jam vero quum Achæi in eum unum intuerentur omniaque ad eum unum deferrent, peditatus armaturam immutavit Quum enim ante brevibus hastis uterentur et scutis oblongioribus, proinde ac sunt Gallica et Persica, ut loricis et ocreis corpus tegerent militibus et Argolicis clypeis et hastis longis uterentur persuasi. (2) Præterea quum Lacedæmone tyrannus Machanidas exortus esset eoque duce Spartani jam novum bellum cum Achæis gererent, dux fuit Achaici exercitus Philopœmen. Prœlio apud Mantineam inito Spartanorum expediti milites Achæorum levem armaturam fuderunt fugientesque Machanidas persequebatur. Ibi Philopœmen cum peditum phalange gravem armaturam Spartanorum repulit; Machanidam a persecutione se recipientem, quum in eum incidisset, occidit Lacedæmonii etsi in pugna victi ipsa tamen clade meliorem fortunam nacti sunt, quod scilicet a tyranni dominatu libertatem sunt consecuti. (3) Non multo vero post Nemea celebrantibus Argivis, quum ludis interesset certantibus citharœdis Philopœmen, ac tunc forte Pylades Megalopolitanus, homo magni inter citharœdos nominis et qui Pythicam palmam tulerat, carmen illud Milesii Timothei pronuntiaret, qui Persæ appellantur, canticum exorsus:

430conjecerunt in Philopœmenem Græci universi oculos et plausu ingenti edito certam significationem dederunt, eum versum maxime ad illum se referre. Talem accepimus Themistocli quoque in Olympia habitum honorem, quum in theatrum intranti spectatores universi assurrexere. (4) Philippus quidem Demetrii filius, Macedonum rex, is qui Aratum veneno peremit, Megalopolin ad Philopœmenem occidendum percussores miserat; verum quum facinus illi perficere nequissent, invidiam sibi Philippus cunctæ Græciæ concitavit. Quum vero Thebani victis acie Megarensibus urbem ipsam jam prope superatis muris expugnassent, oppidanorum astu de Philopœmenis adventu dissipato tantus est hostibus terror injectus, ut confestim reportato domum exercitu eam obsidionem missam fecerint. (5) Jam rursus erat Spartæ exortus tyrannus Nabis. Is præ ceteris Peloponnesiorum populis primos Messenios bello lacessivit; ac nocte quidem inopinantes adortus urbem jam totam præter arcem ceperat. Insequenti vero die præsto fuit cum auxiliis Philopœmen; quo factum ut ille a Messene discedere sub certis conditionibus coactus fuerit. (6) Jam vero quum imperandi finem Philopœmeni tempus attulisset et novi imperatores ab Achæis delecti essent, rursus in Cretam Philopœmen transmisit Gortyniis bello pressis opem laturus. Sed ejus peregrinationem quum Arcades offensiore animo ferrent, reversus ex Creta in ea incidit tempora, quibus contra Nabin arma Romani ceperant; et instructa a Romanis contra Nabidem classe, se Philopœmen, qua erat in bellicis rebus alacritate, expeditionis socium præbuit. Verum ut erat navalium rerum plane expers, triremem forte conscendit rimosam. Quare Romanos et reliquos socios subiit eorum versuum recordatio, quibus Homerus in Copiarum Recensu (v. 614) Arcadas navigationis ignaros esse testatur. (8) Paucis diebus post navale prœlium, lunæ silentis opportunitate usus, immissa suorum manu, Lacedæmoniorum ad Gythium castra incendit. Ibi Nabis iniquo loco Philopœmenem et Arcadum qui cum eo erant manum circumvenit. Erant ii sane exigui numero, sed virtute præstantes. (9) Philopœmen vero ordinibus quos in suis retro ducendis instituerat mutatis effecit ut loci munitio non ab hostibus, sed a se staret. Mox prœlio victo Nabi et Lacedæmoniorum quamplurimis nocte illa cæsis, in majore multo fuit apud Græcos nominis celebritate. (10) His ita gestis Nabis inducias cum Romanis pepigit; sed antequam præfinitum tempus exisset, a Calydonio homine, qui societate verbo simulata (fuerat enim ab Ætolis subornatus), re se hostem esse demonstravit, est interemptus.

Philopœmenis res gestæ porro enumerantur — de Philopœmenis morte.

Opportuno hoc tempore Philopœmen facta in Spartam irruptione Lacedæmonios, ut se in Achæorum concilium contribuerent, adegit. Non multo post Titus (Quinctius Flamininus), cui bellum in Græcia decretum fuerat, et Diophanes Diæi filius Megalopolitanus, quem tunc sibi ducem Achæi delegerant, ad Lacedæmonem cum infesto exercitu accesserunt, id nempe Lacedæmoniis crimini dantes quod novas res contra Romanos moliti essent. At Philopœmen, etsi privatus tunc erat, portas tamen occludendas irruentibus hostibus curavit. (2) Ob hæc merita et ob res in utrumque tyrannum gestas Lacedæmonii domum Nabidis talentis centum et eo pluris æstimatam, ei dare volebant: at ille pecuniam eam rejecit; jussit autem eum, qui in Achaico conventu plurimum auctoritate apud multitudinem valeret, ea largitione conciliari; in quo Timolaum ab eo significatum fuerunt qui crederent. (3) Jam vero rursus ei ab Achæis imperio decreto, quum Lacedæmonii jam civile bellum capesserent, trecentos ille homines seditionum auctores e Peloponneso ejecit et Helotum prope tria millia vendidit, urbisque muros demolitus puberibus omnibus iis exercitationibus, in quibus ex Lycurgi lege versabantur, interdixit; contra vero ut eas Achæorum puberes susciperent, edixit. Sed patria postea instituta Spartanorum pueris Romani restituerunt. (4) Jam Antiocho ad Seleucum, cui Nicator cognomen fuit, genus referente, Syrorumque auxiliis a Romanis Manii ductu ad Thermopylas [victis], quum Aristænus Megalopolitanus Achæos hortaretur, ut Romanorum imperata omni ex parte facerent neque ulla omnino in re ipsis adversarentur, turbato illum præ ira vultu aspiciens accelerare dixit Græciæ fatum. Manio deinde Lacedæmoniorum exules restituere contendenti acriter pro concione restitit. Post ilius vero profectionem exules Philopœmenis permissu Spartam redierunt. (5) Sed enim et ipsum aliquando justa manebat ob nimiam animi elationem pœna. Nam quum Achæorum imperator jam octavum renunciatus fuisset, homini cuidam haudquaquam obscuro, quod vivus in hostium potestatem venisset, objecit; neque ita multo post coortis inter Messenios et Achæos inimicitiarum causis Lycortam cum exercitu misit Philopœmen ad Messeniorum agrum depopulandum, ipse triduo post, etsi vehementi febri laborabat ac jam annum impleverat septuagesimum quin tamen ejus excursionis particeps esset, se continere non potuit. Secutus igitur Lycortam est cum equitibus et peltatis circiter sexaginta. (6) Lycortas totaque ejus manus quum neque hostes ullo damno affecissent, neque ipsi quicquam grave passi essent, tum jam domum rediere. Philopœmen vero inter dimicandum accepto in capite vulnere quum ex equo concidisset, vivus Messenen pertractus est, ubi advocata statim concione quum sententiæ non eædem ab omnibus, sed diversissimæ ferrentur, (7) Dinocrates 432et Messeniorum locupletissimi quique occidendum omnino Philopœmenem censebant; at plebs vitæ ejus parcendum esse maximo studio contendebant, Græci nominis parentem, eo insignioribus etiam titulis appellantes. Sed Dinocrates Messeniis invitis veneno misso hominem de medio tollendum curavit. (8) Verum non multo post, ubi Lycortas ex Arcadia et Achaia comparatum exercitum contra Messenem duxit, populus Messeniorum dedit se Arcadibus, atque omnes qui Philopœmeni necis auctores fuerant præter Dinocratem (is enim sibi ipsi manus conscivit) comprehensi pœnas dederunt. Ossa Philopœmenis Arcades Megalopolin reportarunt.

CAPUT LII.

De fortium virorum Græciæ proventu in Philopœmene exstincto — viri fortes Græciæ breviter recensentur — versus Philopœmenis signo inscripti memorantur.

In quo sane viro bonorum et fortium virorum est in Græcia consumpta progenies. Primus etenim Miltiades Cimonis filius vincens ad Marathonem Barbaros et classem Persarum reprimens, cunctæ Græciæ salutem attulit; postremus Craugidis filius Philopœmen. Nam qui ante Miltiadem præclara suæ virtutis documenta dederunt, Codrus Melanthi filius, Spartanus Polydorus, Messenius Aristomenes, et si qui possunt alii cum his enumerari, patriam quisque suam jure videri possint, non universam Græciam servasse. (2) Post Miltiadem vero, et Leonidas Anaxandridæ et Neoclis filius Themistocles Xerxem e Græcia expulerunt, duobus hic navalibus prœliis, ille nobili ad Thermopylas pugna. Aristidi Lysimachi et Pausaniæ Cleombroti filio, qui ad Platæas Græcis duces præfuerunt, huic quæ postea commisit crimina, illi imposita insulis vectigalia, quum antea omnes Græci nominis populi a tributis immunes fuissent, servatæ Græciæ gloriam eripuerunt. (3) Xanthippus quidem Ariphronis et Cimon, ille deleta Persarum classe ad Mycalen Leotychide Spartanorum rege adjuvante, hic multis et æmulatione dignissimis facinoribus de Græcis optime meriti sunt. At qui bello Peloponnesiaco, quod est contra Athenienses gestum, exercitibus præfuerunt atque ex iis gloria præstantissimum quemque jure quis Græciæ parricidas et prope (ut ita dicam) demersores appellarit. (4) Græcorum autem imperium jam graviter perculsum Conon Timothei et Polymnidis filius Epaminondas ad spem salutis revocarunt; quum uterque, ex insulis ille et maritimis locis, ex urbibus hic mediterraneis præsidia et Lacedæmoniorum præfectos ejecissent decurionesque in singulis civitatibus in ordinem coegissent. Epaminondas ad hæc duarum minime obscurarum urbium, Messenes et Arcadicæ Megalopolis, accessione Græciam illustriorem reddidit. (5) Adnumerandi Græciæ parentibus jure etiam fuerint Leosthenes et Aratus. 433Ille enim Græcos conductitios qui Persis stipendia fecerant, ad quinquaginta prope millia, in naves impositos invito etiam Alexandro in Græciam incolumes reportavit. Arati vero merita ex iis cognosci possunt, quæ de Sicyoniorum rebus gestis supra jam conscripsimus. (6) Ad Philopœmenis quidem statuam Tegeæ talis legitur inscriptio:

Ac talis quidem illic exstat inscriptio.

CAPUT LIII.

Cur Tegeatæ Apollini Agyieo signa dedicaverint, enarratur — de Cydone, Gortyne et Catreo Tegeatarum et Cretensium diversa narratio — de Rhadamantho — quattuor signis Apollinis Agyiei et aliis templis ac signis Tegeæ — cultu Jovis Clarii — reliquis Tegeæ memorandis.

Apollini vero Agyieo signa ob hujusmodi causam Tegeatæ dedicasse feruntur: Apollinem et Dianam aiunt ubique gentium de iis hominibus sumpsisse pœnas, qui Latonam dum uterum ferret errabundam in terras ipsorum venientem contempsissent. (2) Quare quum ii quos nominavimus dii in Tegeatarum quoque terram venissent, Scephrum Tegeatæ filium clam cum Apolline collocutum esse. Ibi Limon (erat hic quoque de Tegeatæ liberis) in suspicionem venit, fuisse clandestinum illum sermonem aliud nihil quam sui criminationem; impetu itaque facto fratrem occidit; (3) sed mox Dianæ sagittis confixus justas ejus cædis pœnas dedit; tum Tegeates et Mæra ex tempore sacrum quidem utrique deo fecerunt; verum postea quum atrox soli sterilitas incesseret, consulentibus e Delphici Apollinis penetralibus responsum allatum est, lugendum esse Scephrum. Quamobrem in Agyiei sacris et alia in Scephri honorem faciunt, et virgo Dianæ sacerdos unum quempiam insectatur, Dianam dum Limonem persequeretur simulans. (4) Aiunt etiam de Tegeatæ liberis qui reliqui erant ultro in Cretam migrasse, Cydonem, Archedium [Catreum?), Gortynem; a quibus urbes nominatæ fuerint, Cydonia, Gortyn, Catreus. Cretenses tamen neutiquam huic Tegeatarum sermoni assentientes Cydonem Acacallide Minois filia et Mercurio genitum dicunt; at Catreum Minois, Rhadamanthi Gortynem filios fuisse. (5) De Rhadamantho quidem Homerus prodidit in Protei et Menelai colloquio, in Elysios campos Menelaum esse venturum, quo multo prius Rhadamanthus jam venerit. Cinæthon vero versibus mandavit Rhadamanthum Vulcani, Vulcanum Tali, Talum Cretis filium fuisse. Sunt sane Græcorum narrationes quum in plerisque, tum in iis maxime quæ ad gentilitates pertinent, inter se dissidentes. (6) Agyieo apud Tegeatas signa quattuor; singula a singulis 434tribubus posita sunt. Tribuum ipsarum nomina perhibentur, Clareotis, Hippothoitis, Apolloneatis, Athaneatis; sic appellatæ ab agri sorte quam liberis Arcas proposuit suis, et simul ab Hippothoo Cercyonis filio. (7) Est præterea Tegeæ Cereris et Proserpinæ fanum, quas Carpophoros (Frugiferas) nominant. Prope Veneri cognomine Paphiæ templum dedicavit Laodice, cui Agapenor pater, is qui bello Trojano Arcadum dux fuit; Paphi tamen illa vixit, uti alio est a nobis loco prius explicatum. Ab eo templo non longe absunt Bacchi delubra duo, Proserpinæ ara, Apollinis ædes cum inaurato simulacro. (8) Ea omnia Chirisophus fecit, Cretensis patria, de cujus ætate et magistro comperti nihil habemus. Longior certe Gnosi apud Minoem Dædali commoratio Cretenses in signorum etiam opificio nobilitavit. Adsistit Apollini ipse Chirisophus e marmore. (9) Habent Tegeatæ quoque aram, quam vocant communem Arcadum. Est ibi Herculis simulacrum; in femore vulnus cernitur, quod in prima cum Hippocoontis filiis dimicatione accepit. Excelsior quidam locus, in quo complures illas Tegeatæ aras habent, Clarii dicitur Jovis; cognomen manifestum est a sortitione Arcadis filiorum ductum. (10) Festos dies quotannis eo in loco agitant Tegeatæ; ac Lacedæmonios quidem, eo se sacro occupatis, cum exercitu fines aliquando invasisse memorant; multa vero quum se effunderet e cœlo nix, præ frigore hostes graviter sub armis laborasse; interea se clam illis ignes accendisse; moxque frigoris incommodo liberatos armis arreptis hosti occurrisse et superiores prœlio discessisse. Conspicatus et alia Tegeæ sum, Alei domum, Echemi sepulcrum et in pila incisam Echemi cum Hyllo pugnam. (11) A Tegea in Laconicum agrum pergentibus ad lævam viæ est Panis ara, est etiam Jovis Lycæi. Restant adhuc templorum fundamenta. Aræ quidem hæ a muris absunt stadia duo. Progressi stadia ferme septem ad Limnatidis Dianæ pervenient. In ea æde ex ebeno signum est. Operis forma cujusmodi quæ a Græcis Æginæa appellatur. Absunt hinc stadia circiter decem Dianæ Cnaceatidis templi ruinæ.

CAPUT LIV.

De Alpheo flumine Lacedæmoniorum et Tegeatarum fines constituente — Alphei singulari cursu — Orestis sepulcro et fluvio Garate — memorandis in via quæ a Tegea Argos ducit, templo Bacchi Mystæ — monte Parthenio.

Lacedæmoniis et Tegeatis agri fines Alpheus est amnis. Ejus caput ad Phylacen, unde non procul influit in eum aqua e fontibus orta non utique magnis, sed numero pluribus, et idcirco Symbola (confluentes) est ei loco nomen. (2) Alpheus ipse longe alia quam ceteri amnes est præditus natura. Abdit enim se infra terram sæpe et rursus exoritur. 435E Phylace primum et e Symbolis emanans mergit se in Tegeatico agro; mox in Asea erumpens et Eurotæ aquas permiscens suas, cuniculo iterum absorptus, (3) emergit quo loco Pegas (Fontes) Arcades nominant, ac Pisæum agrum et Olympiam præterlapsus, supra Cyllenen Eleorum navale in mare prorumpit. Neque potest cursum ejus Adriaticum mare inhibere, quominus et hoc, tam magnum et violentum, internatans pelagus, ad Ortygiam pro Syracusis insulam se Alpheum esse ostendat et Arethusæ fonti permisceatur. (4) Recta sane via ad Thyream et vicos qui intra Thyreatarum fines sunt, habet quæ merito in hujus historiæ commentarios referantur: Orestis Agamemnonis filii sepulcrum, ex quo revulsa a Spartano homine ejus ossa memorant Tegeatæ. Nostra quidem ætate sepulcrum ejus non erat amplius intra muros. Præterfluit viam Garates amnis; quem ubi transieris, stadia prope decem progressus Panis fanum offendas, et juxta illud quercum deo sacram. (5) Jam quæ a Tegea Argos ducit via, vehiculis pervia et populari trita est itinere. Adjacent ipsi viæ primum quidem ædes Æsculapii cum suo signo: deinde devertentibus ad lævam unum ferme stadium est Apollinis cognomento Pythii eversa ædes, cujus ipsa duntaxat exstant rudera. Secundum rectam viam locus est quercu plurima condensus. In eo querceto templum est Cereris cognomine Corythensis. Proxima alia ædes Bacchi Mystæ (Arcani). (6) Inde Parthenius mons incipit. In eo sacra Telephi area ostenditur, in qua altum a cerva Telephum puerum dicunt. Paululum abest Panis fanum, ubi Phidippidi occurrisse Panem, et quæ ei opus erant monuisse tam Athenienses quam Tegeatæ prædicant. (7) Præbet saltus Parthenius testudines ad lyras compingendas quam accommodatissimas: sed eas accolæ capere verentur, neque a peregrinis capi sinunt, quod Pani sacras putant. Ubi jugum superaveris ac jam in subjacentia arva descenderis, illic fines inter Tegeatas et Argivos sunt, ad Hysias in Argivo agro. Ηæ quidem Peloponnesi regiones sunt et urbes in singulis regionibus, et quæ in singulis urbibus commemoratione dignissima.

CAPUT I.

Bœotia Atticæ finitima a Bœoto nomen accepit — de Platæensibus eorumque regibus ac rebus contra Xerxem gestis — Platæenses bis ejecti et restituti.

Atheniensibus vero Bœotia quum ex aliis partibus Atticæ finitima est, tum eos ad Eleutheras contingunt Platæenses. Bœoti quidem tota in universum gens a Bœoto nomen accepere, quem Itoni et Melanippes nymphæ, Itonum ipsum Amphictyonis fuisse filium dicunt. Oppidatim nomina multa a viris, sed a feminis plura nacti sunt. Platæenses quidem opinione mea origine sunt indigenæ. Nomen ilis inditum putant a Platæa (Asopi) amnis filia. (2) In regum et hos fuisse priscis temporibus imperio satis omnibus constat; tota enim Græcia olim regibus paruit, quum nondum respublicæ institutæ fuissent. Alium tamen e suis regibus neminem quam Asopum, et eo superiorem Cithæronem norunt; a quorum altero flumini, ab altero monti nomen fuerit. Et ipsam sane Platæam, a qua urbs nomen acceperit, facile ut credam adducor fuisse regis Asopi, non amnis filiam. (3) Hujus civitatis ante Marathoniam pugnam nullum exstat memorabile facinus. In eo prœlio quum Athenienses adjuvissent, post Xerxis in Græciam irruptionem cum iisdem Atheniensibus alacriter naves conscenderunt; et intra suosmet deinde fines contra Mardonium Gobryæ filium, Xerxis copiarum præfectum, pugnarunt. Bis autem evenit ut sedibus suis pellerentur et rursus in Bœotiam restituerentur. (4) Bello enim Peloponnesiaco Lacedæmonii Platæam obsessam expugnarunt. Jam vero restituta per eam pacem, quam Græcis a Persarum rege Antalcidas homo Spartanus confecit, quum ii qui Athenas confugerant in patriam redissent, nova iterum clade afflicta est. Nam quum nullum omnino propalam bellum Thebanis indixissent, ac sibi cum illis pacem mansuram putarent, quod dum Cadmea a Lacedæmoniis occuparetur, neque consilii neque operis ejus participes fuissent, (5) Thebani tamen prætendebant, Lacedæmonios eam pacem fecisse, quam quum deinde violassent, eidem culpæ affines esse interpretabantur omnes quibus communi fœdere cautum fuisset. Quum itaque Platæensibus suspecta esset Thebanorum voluntas, urbem firmissimo præsidio tuebantur. 437Qui vero agros a mœnibus longinquiores habebant, non quavis diei hora in eos veniebant, sed observatis concionum temporibus (quas sciebant Thebanos toto populo simulque per magnam diei partem habere solere), dum illi in concione erant, ipsi sua, vel qui extremum agrum colerent, quiete curabant. (6) At Neocles Thebanus, qui summum tunc in Bœotis magistratum gerebat, quum Platæensium astum deprehendisset, suis imperavit ut in concionem quilibet cum armis veniret. Quo facto, statim omnes Platæas duxit, non sane recta per campestrem agri partem, sed Hysias versus, qua ab Eleutheris et ex Attica acceditur, ubi ne speculator quidem a Platæensibus positus erat, et qua meridiana fere hora ad Platæarum muros erat adventurus. (7) Oppidani itaque concione occupatos Thebanos rati in agros effusi urbe exclusi sunt; cum iis qui intra muros deprehensi sunt pepigere Thebani, ut cum singulis viri, mulieres cum binis vestimentis ante solis occasum exirent. Diverso autem longe casu oppressi tunc sunt Platæenses quam olim a Lacedæmoniis duce Archidamo. Tunc enim quum obsiderentur duplici muro interclusi sunt; at Thebani mœnibus eos excluserunt. (8) Accidit hæc altera oppressio Platæensibus anno tertio ante Leuctricam pugnam, Athenis Asteo principatum obtinente. Urbs tota a Thebanis præter deorum templa excisa est. Modus quo capta urbs est civibus æque omnibus saluti fuit: ejecti enim primum ab Atheniensibus iterum recepti fuere. Deinde Philippus victoria apud Chæroneam parta quum Thebanis præsidium imposuisset ac omnia ad eorum perniciem moliretur, ipsos etiam tunc Platæenses in pristinas sedes reduxit.

CAPUT II.

Hysiarum et Erythrarum urbium reliquiæ — Mardonii sepulcrum — Actæonis petra et de Actæone narratio — tumuli occisorum in pugna Platæensi et ludi Eleutheria dicti — de memorandis urbis Platææ, Junonis Τελείας templo et signo.

Agri quidem Plataici sub Cithærone paululum a recta digressis ad dextram, Hysiarum et Erythrarum rudera sunt. Urbes olim Bœotorum fuere, ac nunc etiam inter Hysiarum ruinas Apollinis templum est dimidiata sui parte perfectum. Sacer præterea puteus est, de quo, ut Bœoti ipsi sermone suo vulgarunt, bibentes olim vaticinabantur. (2) Hinc in militarem viam reversi offendant ad dexteram Mardonii quod esse aiunt sepulcrum. Cadaver quidem Mardonii statim a prœlio e conspectu sublatum fuisse consentiente ab omnibus voce proditum est, sed in eo qui sepelierit non item consentiunt. Satis illud constat, Artonten Mardonii filium luculenta dona Dionysophani homini Ephesio et aliis quibusdam Ionici nominis dedisse, ut nec illis Mardonii sepeliendi curam negligentibus. Atque hæc quidem via ab Eleutheris Platæeam ducit. (3) Eodem vero Megaris contendentibus ad dexteram fons et paulo progressis longius saxum est; Actæonis cubile nuncupant. Nam super eo 438dormire Actæonem solitum dicunt a venatione fatigatum, atque inde Dianam in fonte proximo lavantem aspexisse. Stesichorus Himeræus Actæonem cervi pelle circumdatum scripsit a Diana necem canibus inferendam ei parante, ne Semelen uxorem duceret. (4) Ego vero sine deæ instinctu Actæonis canes rabie correptos credo, eosque, quum in furore neminem internoscerent, obvium quemque fuisse discerpturos. Qua in parte Cithæronis Pentheo Echionis filio pernicies evenerit, aut recens natus Œdipus ubinam expositus fuerit, nemo novit sicuti novimus Bivium Phocensis regionis, in quo patrem Œdipus occidit: [Est Cithæron Cithæronio Jovi sacer] de quo tunc agemus copiosius quum eo pervenerit oratio. (5) Circa ipsum prope ad Platæam aditum sepulcra eorum spectantur, qui cum Persis pugnantes ceciderunt. Ac reliquis Græcis unum est et commune conditorium, sed Lacedæmoniis et Atheniensibus eo prœlio peremptis sui separatim sunt tumuli et in illis inscripti Simonidis elegi. A communi illo Græcorum monumento non procul ara dicata fuit Jovi Eleutherio. Sepulcra quidem ex ære facta, Jovis ara et signum e candido lapide. (6) Etiamnum ludos quinto quoque anno Eleutheria faciunt, maximis de cursu propositis præmiis. Armati ante aram decurrunt. Tropæum quod a Platæensi pugna victores Græci erexere, quindecim circiter stadia ab urbe distat.

7. Intra urbem ipsam ab ara et signo Jovis Eleutherii progredientibus Platææ est heroum. De ea jam ante et quæ narrentur et quæ ipse opiner exposui. Habent Platæenses Junonis ædem spectatu dignissimam tam magnitudine quam signorum ornatu. In primo ingressu Rhea saxum fasciis involutum pro puero quem pepererat, ad Saturnum defert, Junonem Teleam (Adultam) vocant, Recto statu fabricatum signum utrumque e Pentelico lapide Praxiteles fecit. Sedentem vero Junonem eodem in templo fecit Callimachus. Nynmpheuomenen (Desponsatam) nominant ob hujusmodi rei eventum.

CAPUT III.

De Junone Nympheuomene dicta narratio — quænam signa antiquitus Dædala dicta, et inde Dædalum artificem nomen accepisse asseritur — de festi Dædalorum ratione — de festis Dædalorum minorum et majorum — antrum Nympharum Cithæronidum, Sphragidium dictum.

Junonem aiunt iratam Jovi, incertum qua de causa, in Eubœam secesisse; Jovem, quum placare eam non potuisset, ad Cithæronem qui tunc Platæensibus imperabat venisse; fuisse vero Cithæronem nemini calliditate secundum. Is igitur jubet Jovem simulacrum e ligno fabricatum, bovum plaustro vehere velatum, in vulgus vero prodere Platæam eam esse Asopi filiam quæ sibi esset desponsa. Fecit Juppiter 439quod jusserat Cithæron. (2) Id ubi ad Junonis aures pervasit, accurrit illico, et ad plaustrum accedens veste conscissa ligneam esse effigiem comperit, quam novam esse nuptam putarat. Falsam se itaque lætanti animo ferens in gratiam cum Jove rediit. In ejus rei memoriam festos celebrant dies quæ Dædala nuncupantur, quod prisci lignea signa Dædala vocitabant. Quod sane nominis ante natum Athenis Dædalum Palamaonis filium usurpatum crediderim; Dædalo autem postea demum a dædalis (ligneis scilicet simulacris), non autem inde a natalibus nomen hoc impositum fuisse arbitror. (3) Celebrantur Dædala septimo quoque anno, sicuti mihi narrabat interpres patriæ suæ antiquitatum; re autem vera breviore temporis ambitu. Verum quum accuratissime numerare vellemus media tempora a Dædalis ad altera Dædala, neutiquam id consequi potuimus. (4) Festa tali peraguntur ritu. Quercetum est non longe ab Alalcomenis; ibi caudices quercuum in Bœotia maximi sunt. In eum lucum venientes Platæenses carnium frusta elixarum exponunt. Jam cum reliquis avibus aliis nihil est eis negotii, corvos vero, qui in exta involant, quam diligentissime observant. Quorum si quis carnem abripuerit, in quanam is arbore consideat speculantur; in qua vero consederit, eam cædunt, ex eaque faciunt dædalum: dædalum scilicet ipsum nominant signum. (5) Atque hæc quidem festa, quæ Dædala parva vocant, Platæenses agunt privatim: sed magnorum solemnia Dædalorum etiam reliqui Bœoti una cum ipsis celebrant, sexagesimo quoque anno. Tamdiu enim solennia intermissa tradunt, illo tempore, quo Platæenses exules fuerint. Signa autem quoque annorum (sexaginta) periodo iis præsto sunt quattuordecim Dædalis parvis confecta. (6) Hæc sorte inter se distribuunt Platæenses, Coronæi, Thespienses, Tanagræi, Chæronenses, Orchomenii, Lebadenses, Thebani: nam hi quoque cum Platæensibus in gratiam redeuntes communem cum ceteris conventum frequentare et victimam ad Dædala concelebranda mittere instituerunt, post restitutas nempe a Cassandro Antipatri filio Thebas. Qui vero oppida minore sunt dignatione, ea societates inter se ineunt ad Dædala communibus sumptibus concelebranda. (7) Ad Asopi ripas suum quique simulacrum deportant eique in currum imposito addunt mulierem pronubam. Tum rursus sortiti quo quisque populus loco pompam ipsam ducat, plaustra a flumine in summum Cithæronis verticem agunt. Ara ibi in ipso jugo parata est; eam aram hoc exædificant modo: quadrata ligna eadem ratione inter se componunt ac si e lapide ædificium structuri essent; sarmenta eo congesta in fastigium erigunt. (8) Et civitates quidem et oppidulorum communiones singulæ vaccam Junoni, taurum Jovi mactant, atque hostias vino et odoribus refertas una cum dædalis in ara concremant. Homines privati ditiores immolant quidquid est; quibus vero minus est copiarum, e minoribus tantum immolare gregibus, 440concremare autem hostias eodem modo omnes solent; simul vero cum his ipsam etiam aram corripiens ignis consumit, atque ingentem, quæ inde se attollit, flammam e maxime longinquo conspici posse novimus. (9) Sub jugum illud in quo aram exstruunt, ubi stadia ferme quindecim descenderis, antrum videas Cithæronidum nympharum; Sphragidium (Sphragitides?) nominant. Vaticinatas ibi priscis temporibus nymphas sermo hominum vulgavit.

CAPUT IV.

De templo et signo Minervæ Areæ — reliquis Platææ memorandis — fluvio Oeroe et de Scoli reliquiis.

Minervæ etiam Areæ (Martiæ) apud Platæenses fanum est; de manubiis erectum fuit quas e pugna Marathonia cum Platæensibus Athenienses communicarunt. Signum e ligno est inauratum; ejus os, summæ manus et pedes e Pentelico lapide; magnitudine prope pari cum ea Minerva quam Athenienses in arce ex ære item de Marathonia præda ceu primitias dedicarunt. Phidias vero erat qui etiam hanc Platæensium Minervam fecit. (2) Picturæ in æde sunt Polygnoti, Ulysses patrata procorum cæde; Onasiæ, Argivorum prior ad Thebas expeditio. Atque hæ quidem picturæ in parietibus primi aditus cernuntur. Ad pedes deæ est Arimnesti imago. Dux hic Platæensium fuit in pugna contra Mardonium et ante etiam ad Marathonem. (3) Est Cereris quoque cognomento Eleusiniæ Platæis fanum et Leiti sepulcrum. Unus hic ex omnibus Bœotorum ducibus e belio Trojano domum rediit. Gargaphiæ fontem Mardonii equitatus corrupit, quod Græcorum copiæ quæ contra se stabant illa aqua utebantur. Est tamen fons ille post a Platæensibus restitutus. (4) In via quæ a Platæa Thebas ducit fluvius est Oeroe. Filiam fuisse Asopi Oeroen dicunt. In citeriore Asopi ripa juxta fluvium ad inferiora flectentibus stadiûm intervallo prope quadraginta, Scoli ruinæ sunt, inter quas exstat imperfecta ædes Cereris et Proserpinæ cum dearum signis item ad dimidias tantum partes perfectis. Dividit adhuc a Thebano Platæensem agrum Asopus.

CAPUT V.

De primis Thebaidis incolis et regibus, Ogygo, Cadmo — Polydoro, Pentheo — Amphione et Zetho — de Amphionis musica arte varia narratio — de Laio et Œdipode — Polynice et Eteocle — Thebis ab Argivis captis et de Thersandro — de Tisameno et reliquis Thebanorum regibus.

Qui primi Thebaidem terram tenuerint, Enctenas fuisse tradunt, quorum rex fuerit Ogygus, homo indigena. Ab eo nempe poetarum plurimis Thebas Ogygias cognomine appellant. Periisse hunc populum ferunt pestilentia. Successisse in eas sedes Hyantes et Aones, Bœoticas, opinor, non alienigenas gentes. Jam vero quum in ea loca Cadmus 441Phœnicum copias adduxisset, prœlio fusi Hyantes postera nocte profugere; Aones Cadmus supplices manere et cum Phœnicibus permisceri facile passus est. (2) Aones quidem vicatim adhuc habitabant, Cadmus vero oppidum, cui et nunc idem est nomen, Cadmeam condidit. Sed aucta postea urbe inferioribus Thebis pro arce Cadmea fuit. Illustres omnino Cadmi nuptiæ fuere, si, quod Græcorum sermone proditum est, Martis et Veneris filiam uxorem duxit. Ipsius quoque filiæ magnam celebritatem nactæ sunt, quod Semele ex Jove pepererit, Ino in marinas deas relata sit. (3) Eodem Cadmo regnante maximæ post ipsum Cadmum opes fuere Spartorum: quorum nomina Chthonius, Hyperenor, Pelorus et Udæus; nam Echionem virtutis ergo quem sibi generum adscisceret dignum Cadmus duxit. Hos sane viros, quod nihil amplius comperti habeam, fabulæ assentiens Spartos a satu quo dicuntur editi appellatos crediderim. Postquam Cadmus ad Illyrios, ad Encheleas scilicet Illyricum populum, commigraverat, Polydorus ejus filius paternum imperium tenuit. (4) Pentheus quidem Echionis filius et generis dignitate et regis amicitia plurimum pollebat; verum quum esset insolentior et plane impius, Baccho violati numinis pœnas dedit. Polydoro Labdacus filius fuit. Hunc pater, quum e vita decederet, puerum adhuc relicturus erat; quare filium una cum regno Nycteo in tutelam tradidit. (5) Quæ huc pertinent reliqua mihi in Sicyoniarum rerum commentario exposita sunt; cujusmodi scilicet mors Nyctei fuerit et quemadmodum ad Lycum ejus fratrem pueri tutela et Thebanorum principatus pervenerit. Et Lycus quidem Labdaco jam adulto regnum restituit. Sed quum non ita multo post ipse quoque Labdacus diem suum obiisset, rursus Lycus Labdaci filium Laium in tutelam suam recepit, (6) Lyco jam tutelam gerente iterum Amphion et Zethus collecta militum manu agrum invadunt; et Laium quidem periculo subtraxerunt ii quibus curæ fuit providere, ne Cadmei generis nomen in posterum aboleretur; Lycum vero Antiopes filii prœlio vicerunt. Iidem regno potiti oppidum inferius cum Cadmea conjunxerunt; urbem totam Thebas ob cognationem quæ cum Thebe ipsis fuit, nuncuparunt. (7) Hujus rei testimonio mihi sunt Homeri in Odyssea versus:

De Amphionis vero cantu et quod muros ad lyram erexerit, nullam prorsus in carminibus suis fecit mentionem. Hanc in musicis famam idcirco est Amphion consecutus, quod a Lydis ob Tantali affinitatem Lydios modos didicit primusque chordas tres ad quattuor a superioribus inventas addidit. (8) Is qui carmina in Europam fecit, memoriæ prodidit, Amphionem Mercurio magistro lyræ primum usum didicisse, 442cantu vero saxa et feras duxisse. At Mœro Byzantia, quæ heroica carmina et elegos scripsit, Amphionem tradit primum omnium Mercurio aram dedicasse et idcirco lyram ab eo accepisse. Aiunt etiam apud inferos Amphionem ob eas contumelias plecti, quas in Latonam et ejus filios jecerat. (9) De pœna ejus in carmine mentio est cui Minyas nomen spectat vero Amphionis æque ac Thamyridis Thracis pœnam. Posteaquam vero Amphionis domus pestilentia deleta est, et Zethus, quum genitum ex se puerum ipsa ob certam noxam mater peremisset, ipse quoque animi ægritudine contabuit; (10) ibi Laio Thebani regnum detulerunt. Laio regi, qui Iocastam uxorem duxerat, Delphis venit oraculum, a filio, si quis ei ex Iocasta nasceretur, ipsum interfectum iri. Quare Œdipum exposuit. At ille quum adolevisset, et patrem occidit et matrem uxorem duxit. Filios vero ex ea nullos ei natos esse testimonio mihi sunt qui in Odyssea leguntur Homeri versus:

(11)

Quî igitur cogitari potest, deos hoc mox patefecisse, si nimirum quattuor liberi nati erant Œdipo ex Epicasta? Verum Eurygania illos Hyperphantis filia peperit; quod is qui carmina illa condidit quæ Œdipodia nominant, declarat; Onasias etiam Platæensibus tristem demisso vultu ob filiorum dimicationem pinxit Euryganiam. (12) Polynices enimvero vivente adhuc et imperante Œdipo Thebis discessit, metuens ne diris quibus ipsos pater devoverat esset obnoxius. Quum autem Argos confugisset et jam filiam ei nuptum dedisset Adrastus, ab Eteocle fratre accersitus post Œdipi mortem Thebas revertit. Orto vero cum fratre dissidio, urbe pulsus iterum exulavit. Petitis deinde ab Adrasto copiis quibus reditum in patriam pararet, exercitum perdit, ipse vero singulare cum fratre certamen init ex provocatione. (13) Certantes quum periissent, regnum devenit ad Eteoclis filium Laodamantem, cujus pueri tutorem agens Creon imperabat, filius Menœcei. Adoleverat jam Laodamas ac penes ipsum regnum erat, quum iterum Argivi Thebas oppugnatum exercitum misere. Iis cum exercitu Thebani occurrerunt ad Glisantem, quumque ad manus ventum esset, Ægialeum Adrasti filium Laodamas occidit. Ab Argivis vero prœlio superatus, cum ea Thebanorum manu quæ illum ultro secuta est, insequenti nocte fuga se in Illyrios recepit. (14) Hostes captas Thebas Thersandro Polynicis filio tradidere. Jam vero quum Agamemnonis copiarum pars, dum ad Trojanum bellum contenderet, ab instituto navigationis cursu aberrasset et in Mysia cladem accepisset, fors ita tulit ut Thersander quoque, 443cujus in ea pugna præ ceteris Græcis virtus enituerat, a Telepho occideretur; est vero ei monumentum erectum circa Caici campos in Elæa urbe, lapis in subdiali fori parte, quo in loco ei parentant, ut ipsi dicunt; incolæ. (15) Thersandro mortuo, altera jam classe contra Paridem et Trojanos comparata, Peneleum sibi ducem delegere, quod Tisamenus Thersandri filius nondum per ætatem erat imperio capessendo idoneus. Interfecto ab Eurypylo Telephi filio Peneleo, regem Tisamenum declarant, Thersandro et Demonassa Amphiarai filia genitum. Furiarum Laii et Œdipi Tisamenus quidem non est expertus iram, (16) verum filius Tisameni Autesion, adeo ut ad Dores transmigrarit, jussu oraculi. Eo jam profecto regem crearunt Damasichthonem, Opheltæ filium, nepotem Penelei. Damasichthoni Ptolemæus filius fuit; Ptolemæo Xanthus, quem Andropompus in singulari certamine non virtute, sed dolo interfecit. Placuit in postremum Thebanis non uni amplius, sed pluribus reipublicæ summam committere.

CAPUT VI.

De Thebanorum rebus bello gestis — calamitatibus quibusdam divinitus significatis.

Inter ea autem quæ ipsis vel prospera vel secus in belli certaminibus evenere, hæc ego maxime memoratu digna comperi. Victi ab Atheniensibus prœlio sunt quum illi eo bello quod de agri finibus gerebatur, Platæensibus opem tulissent. Alteram etiam cladem accepere ad Platæam cum iisdem Atheniensibus acie congressi, quo tempore Xerxis amicitiam Græcorum saluti anteponere visi sunt. (2) Verumtamen hujus rei culpa non fuit penes universum populum; tunc enim paucorum principatus, non patria reipublicæ administratio vigebat. At profecto si Pisistratus vel ejus filii Barbaris in Græciam invadentibus adhuc Athenis dominati essent, dubitari non potest quin ipsi quoque Athenienses, quod in Persarum studia propensiores essent, crimine vacaturi non fuissent. (3) Posteriore vero tempore etiam Athenienses ad Delium in Tanagræis victi sunt a Thebanis, et Hippocrates Ariphronis filius imperator cum majore militum parte cecidit. Lacedæmoniis statim post Persarum discessum usque ad id bellum quod Peloponnesii Atheniensibus intulerunt, cum Thebanis optime convenit. Bello autem confecto et exarmata jam Atheniensium classe non ita multo post Thebani una eum Corinthiis arma contra Lacedæmonios moverunt. (4) Quum vero pugna ad Corinthum et Coroneam superati fuissent, mox ad Leuctra omnium quas de Græcis Græcos unquam reportasse noverimus maxime illustrem sunt victoriam adepti. Tunc et decurionatus quos in civitatibus constituerant Lacedæmonii, sustulerunt; et harmostas Spartanorum ejecerunt. Phocicum deinde bellum, quod Sacrum Græci appellarunt, annos perpetuos decem gesserunt. (8) In rerum Atticarum historia jam ante conscripsimus cladem illam ad Chæroneam universis Græcis 444calamitosam fuisse; Thebanorum tamen inprimis res vehementer attrivit: sunt enim illi præsidium coacti intra urbis mœnia recipere, quod post Philippi demum mortem regnante jam Alexandro ejicere conati sunt. Quo facto futura eis pernicies illico est divinitus significata. Atque in Cereris fano Legiferæ prorsus alia quam ante Leuctricam pugnam signa iis exstiterunt: (6) tum enim albis, aggrediente vero Alexandri et Macedonum exercitu nigris araneæ valvas fani telis obduxerunt. Proditum etiam est annalibus in Attica terra cinere pluisse anno uno antequam Syllæ arma ingens Atheniensibus exitium importassent.

CAPUT VII.

Thebani ejecti a Cassandro restituuntur — de Cassandri odio in Alexandri domum ejusque morte — Cassandri liberorum factis — Thebanis in bello Mithridatico a Sylla multatis.

Thebani ab Alexandro expulsi quum Athenas profugi se recepissent, post a Cassandro Antipatri filio restituti sunt. Ad instaurandas Thebas egregiam præ ceteris operam navarunt Athenienses, rem adjuvarunt tamen etiam Messenii et Megalopolitani. (2) Restituisse vero Thebas Cassandrum crediderim Alexandri maxime odio. Ejus enim domum totam funditus evertere contendit. Nam et Olympiadem Alexandri matrem iis Macedonum qui in eam acerrimis flagrabant odiis, lapidibus obruendam tradidit, et Alexandri filios Herculem ex Barsine, Alexandrum ex Rhoxane susceptos venenis peremit. Neque ipse tamen fortunatus e vita discessit. Ex morbo enim aquæ subter cutem fusæ vivens etiamnum erumpentibus undique vermibus extabuit. (3) Ex ejus vero liberis Philippum natu maximum, ubi non multo post regnum susceperat, tabida corporis lues sustulit. Post hunc Antipater Thessalonicen matrem interfecit, Philippo Amyntæ filio et Nicasipolide genitam. Parricidii ea fuit causa, quod ea plus benevolentiæ Alexandro, qui erat Cassandri liberûm minimus, impertiret. At Alexander, accito in auxilium Demetrio Antigoni filio, interempto fratre Antipatro matris quidem cædem ultus est; verum intellexit percussorem paratum quem sibi socium adsciverat. (4) A Cassandro itaque deorum aliquis quisquis ille fuerit meritam pœnam exegit. Thebanis Cassandri auspiciis vetus omnis murorum ambitus est restitutus. Sed oportuit etiam in posterum magnorum eos malorum minime expertes esse. Quum enim Mithridati cum Romanis bellanti se adjunxissent, nulla, opinor, alia ratione quam publica Atheniensium amicitia adducti, Sylla cum exercitu in Bœotiam ingresso periculi terrore studia statim sua, mutata sententia, ad Romanos converterunt. (5) Non tamen Sylla propterea quicquam de sua in illos ira remisit. Nam et alia ad Thebanorum fortunas comminuendas excogitavit et dimidia agri eos parte multavit. Factum vero suum hujusmodi prætexuit causa. Quum primum bellum contra Mithridatem gerere 445cœpit, ob pecuniæ inopiam donaria omnia conflavit ex Olympia, ex Epidauro, ex Delphici etiam Apollinis templo quæ Phocenses reliqua fecerant. (6) Hæc igitur militi divisit: diis vero pro opibus illis dimidiam agri Thebani partem adjudicavit. Sed Romanorum liberalitate ereptum agrum postea Thebani receperunt. Ceteroquin ex eo tempore ad summam reducti sunt imbecillitatem. Ætate mea inferior urbs tota, delubris deorum exceptis, deserta est; arx tantum habitatur, Thebarum, non Cadmeæ amplius nomine.

CAPUT VIII.

De Potniarum reliquiis, memorandis et templo Bacchi Ægoboli — loco, ubi Amphiaraus terræ hiatu absorptus — septem Thebarum portis, earumque nominibus.

Ubi Asopum transieris, ab urbe ipsa decem stadiorum intervallo Potniarum ruinæ sunt, et inter ipsas Cereris et Proserpinæ lucus. Signa ad fluvium Potnias præterlabentem Potniadas deas appellant. Iis stato tempore et alia patrio ritu faciunt sacra et in locum quæ Megara vocant lactentes sues mittunt; eosdemque sues proxima anni tempestate apud Dodonam aiunt. *** Id ut credat sibi qui volet in animum inducat. Est ibidem et Bacchi ædes, cognomine Ægoboli (Capram jaculantis) (2) Ita enim aliquando accidit, ut dum sacrificarent, per temulentiam eo vecordiæ processerint, ut ipsum Bacchi sacerdotem occiderint. Quod piaculum quum atrox pestilentia consecuta esset, ex Delphici Apollinis responso puerum Baccho jam pubescentem mactandum acceperunt. Sed non multis post annis deum ipsum capellam pro puero supposuisse tradunt. Potniis etiam puteus monstratur, e quo potantes equas in furorem agi tradunt. (3) Qua est a Potniis Thebas iter, ad viæ dexteram circumsepta est area non utique magna in eaque columnæ positæ. Ibi terram Amphiarao se diffidisse credunt. Addunt ad fabulam, neque aves illis columnis insidere, neque ejus areæ herbam ullum vel mansuetum vel ferum animal attingere. (4) Thebani in veterum murorum ambitu portas septem habuere, quæ adhuc manent. Sumpsisse audivi nomina, Electridem ab Electra Cadmi sorore; Prœtides a Prœto homine indigena. Qua vero hic ætate vixerit et unde genus duxerit, perdifficile erat inventu. Neistas nominarunt quod in cithara chordarum unam, cui Nete nomen, Amphion ante hanc portam invenisse dicitur. Audivi etiam Zethi, qui frater Amphionis fuit, filio Neis nomen fuisse, et ab isto Neide portæ nomen datum. (5) Jam Crenæas portas a fonte denominant. Hypsistas (Altissimas) vero ex eo nominant quod ** Ad eas portas Jovis Hypsisti cognomine sacellum. Præter eas quas connumeravimus portas est quæ Ogygiæ nominantur, et omnium postremæ Homoloides; harum etiam portarum nomen novissimum esse mihi videbatur, Ogygiarum vero antiquissimum. 446(6) Homoloides vero nominatas esse dicunt ex eo, quod in pugna cum Argivis ad Glisantem accepta clade, quum plurimi Laodamantem Eteoclis filium secuti ex urbe profugissent, eorum pars una ab itinere in Illyrios capessendo abhorruisset, conversi autem in Thessalos Homolen occupassent, omnium qui in Thessalia sunt montium maxime fertilem et aquis irriguum. (7) Illinc a Thersandro Polynicis filio postliminio revocatos portas, quibus redeuntes urbem introierunt, ab Homole nuncupasse Homoloides. A Platæa quidem venientes Electræ portæ excipiunt. Ad eas Capaneum Hipponoi filium, dum vehementiore impetu muros ascendere conatur, fulmine ictum memorant.

CAPUT IX.

De Argivorum primo bello contra Thebas suscepto — Thersandri et Epigonorum bello contra Thebanos — carmine de hoc bello composito.

Atque hoc quidem bellum quod Argivi gesserunt, eorum omnium quæ heroicis temporibus inter Græcos gesta fuere, longe dignissimum quod hominum memoriæ proderetur fuisse existimo. Est enim ab Eleusiniis cum reliquis Attici nominis populis, et a Thebanis cum Minyis ita pugnatum, ut brevi exercituum incursione et unico conflictu debellatum fuerit, conversis mox ad concordiam et fœdera hominum animis. (2) At Argivorum exercitus in mediam Bœotiam ex media venit Peloponneso, et Adrastus ex Arcadia et a Messeniis auxilia coegit; quum interea Thebanis auxilio copiæ a Phocensibus missæ venirent et ex Minyade terra Phlegyæ. Prœlio vero ad Ismenum inito in ipso congressu Thebani superati et in fugam versi intra mœnia se recepere; (3) verum quum muros oppugnare Peloponnesii nescirent, atque animorum audacia magis quam arte freti impetum facerent, eorum multos de muris deturbantes Thebani occiderunt; et facta deinceps in turbatos ordines eruptione etiam reliquos prostravere, adeo ut totus exercitus uno Adrasto excepto perierit. Sed ea Thebanis victoria magna stetit clade. Ex eo usurpatum, ut si qua victores pernicies opprimat, Cadmea victoria dicatur. (4) Non multis post annis Thersandro duce Thebas adorti ilii sunt quos Epigonos Græci vocant. Satis autem constat, eorum signa secutos non tantum Argivos, Messenios et Arcadas, sed in auxilium accitos Corinthios etiam et Megarenses. Thebanis rursus opem finitimi tulere. Acriter utrinque est ad Glisantem dimicatum. (5) E Thebanis multi statim post cladem acceptam cum Laodamante effugerunt, reliqui per obsidionem subacti sunt. Et hoc quidem bellum est carmine perscriptum, cui Thebaidis nomen est inditum. Cujus Callinus mentionem faciens ab Homero factum esse censet, cui multi et ii non ignobiles 447auctores assentiuntur. Ego certe poesin illam secundum Homeri sane Iliadem et Odysseam plurimi facio. Et hactenus de bello quod cum Thebanis Œdipi filiorum causa gesserunt Argivi.

CAPUT X.

De memorandis prope Thebas — Apolline Ismenio, Minerva ac Mercurio Pronais — Mantûs sella — Apollinis Ismenii annuo sacerdote — Marlis fonte et Caantho.

Non longe a portis commune sepulcrum exstat eorum qui in acie cum Alexandro Macedone confligentes mortem oppetiere. Monstrant proximo loco campum, in quo occisi a Cadmo ad vicinum fontem draconis dentium facta semente (si fabulæ est fides habenda) terra homines edidit. (2) Ad portæ dexteram collis est Apollini sacer; et collis et deus eodem nomine Ismenius dicitur Ismeno fluvio præterfluente. In ipso ad ædem aditu Minervæ et Mercurii marmorea signa sunt; Pronai (Vestibulares) appellantur; Mercurium Phidias, Minervam Scopas fecisse dicitur. Templum proxime erectum est; in eo signum magnitudine ei quod in Branchidis est, par, specie etiam ipsa ab illo nihil differt. Eorum signorum si quis alterum viderit et a quo factum fuerit cognoverit, nimirum ille haud magno negotio, quum alterum intueatur, item Canachi opus esse cognoscat; tantum interest quod ille in Branchidis Apollo ex ære, Ismenius hic e cedro est. (3) Est eodem in loco saxum super quo Manto Tiresiæ filiam sedisse tradunt; jacet ante ipsum templi vestibulum; nostra etiamnum ætate Mantûs sellam vocant. Ad templi dexteram effigies e marmore sunt; eas esse dicunt Heniochæ et Pyrrhæ filiarum Creontis, qui dum Laodamanti Eteoclis filio tutor esset, imperium tenuit. (4) Apollini Ismenio hac etiam ætate Thebani puerum claris natalibus, forma et robore præstantem, annuum sacerdotem deligunt. Daphnaphorus (Lauriger) ei cognomen est, quod serta e lauri foliis gestant pueri. Non habeo satis compertum an omnes qui Daphnaphori munus obierint ex patrio instituto æneum Apollini tripodem dedicent; existimo certe nulla lege illos teneri: paucos enim illic tripodes vidi; igitur e ditissimis orti parentibus pueri dedicare videntur. Eorum tripodum est maxime insignis tum operis vetustate, tum hominis dignitate, quem Amphitryo dedicavit Hercule laurum gestante. (5) Supra Ismenii, fontem videas quem Marti sacrum dictitant, et a Marte fontis custodiam draconi demandatam. Prope est Caanthi tumulus; Meliæ fratrem, Oceani fuisse filium Caanthum dicunt, missum vero a patre sororem raptam quæsitum. Quum in Apollinis eam esse potestate comperisset neque omnino abducere puellam potuisset, ignem in lucum, quem Ismenium vocant, injicere 448ausum, ob eam rem (uti narrant Thebani) sagittis ab Apolline confixum. (6) Est illic quidem Caanthi sepulcrum; e Melia vero Apollinem aiunt filios duos suscepisse, Tenerum et Ismenium; illi divinationem dedisse, ab Ismenio fluvium nomen accepisse. Neque tamen hic ante nomine caruit; nam priusquam Ismenius Apollini nasceretur, Ladon amnis nuncupabatur.

CAPUT XI.

Memoranda Thebarum, Amphitryonis domus — imagines mulierum, quæ Pharmacides dicuntur, et Herculis templum — de Dædalo et Icaro — signis et ornamentis templi Herculis — ara Apollinis Spodii.

Ad lævam ejus portæ cui Electræ nomen, domus rudera sunt, quam inhabitasse Amphitryonem memorant quum e Tirynthe ob Electryonis cædem fugisset. Visitur adhuc inter ea rudera Alcmenæ thalamus. Eum a Trophonio et Agamede Amphitryoni exædificatum Thebani dicunt, atque inscriptionem in eo positam fuisse hanc:

(2) Hæc igitur ibi Thebani scripta fuisse dicunt. Ostendunt etiam Herculis ex Megara liberorum sepulcrum; de eorum morte iis omni ex parte assentiuntur quæ sunt ab Himeræo Stesichoro et Panyasi in versus relata. Addunt vero Thebani Herculem præ insania ipsum etiam Amphitryonem occisurum fuisse, nisi lapide ictus somno se dedisset; eum lapidem Minervam jecisse; Sophronistera (resipiscendi auctorem) nominant. (3) Sunt eodem in loco feminarum jam fere evanidæ imagines extra aream exstantes. Pharmacidas (Veneficas) vocant Thebani; missas vero a Junone aiunt quo parturienti Alcmenæ impedimento essent. Sed eas, dum Alcmenæ partum inhiberent, Tiresiæ filiam Historidem tali astu elusisse. Ex eo namque loco unde ipsæ facile audire possent, alta voce jubilavit quasi peperisset Alcmena; illas ea voce deceptas abisse, Alcmenam vero puerum enixam. (4) Herculis illic templum cum signis, quorum alterum e candido lapide Promachum (propugnatorem) vocant, Xenocriti et Eubii Thebanorum opus; alterum, ligneum simulacrum, prisci operis Dædali fuisse arbitrantur; quod ut credam ipse quoque facile adducor. Dedicasse ipse Dædalus fertur ut bene de se merito gratias referret. Quum enim e Creta fugiens sibi et Icaro filio non magna ædificasset navigia primusque omnium velificationem adinvenisset, quo Minois classem, quæ remis tantum utebatur, secundo impulsi vento anteverterent, tunc ipse quidem incolumis evasit; (5) Icari vero navem imperitia gubernantis eversam tradunt; sub undis enectum maris æstu delatum esse in insulam supra Samum sitam atque nomine adhuc carentem; Herculem, quum forte in illa loca venisset, 449agnitum cadaver sepelisse, ubi hac etiam ætate non magnus terræ agger exstat in promontorio quod Ægæo mari imminet; et ab Icaro hoc insulam et quod eam incingit mare nomen accepisse. (6) Thebanis in templi fastigiis plurima ex duodecim Herculis laboribus fecit Praxiteles. Quæ prætermisit sunt Stympheli aves et Eleæ terræ purgatio; pro illis est cum Antæo lucta. Thrasybulus quidem Lyci filius totaque illa Atheniensium exulum manus, quod Thebis moventes expulsis triginta tyrannis patriam recepissent, in Herculis fano Minervam et Herculem colossos, formis a fundo elevatis, e Pentelico lapide, Alcamenis opus, posuerunt. Jam vero gymnasium et stadium, utrumque de Herculis nomine appellatum, cum templo conjuncta sunt. (7) Supra lapidem Sophronistera est Apollinis ara cognomento Spodii e victimarum cineribus congesta. Ominum ibi divinatio observatur, qua præ ceteris maxime Græcis uti Smyrnæos novi. Est enim apud illos quoque extra mœnia supra urbem ad omina captanda sacrata ædes.

CAPUT XII.

Apollinis Polii cultus apud Thebanos — de Cadmo Phœnice, non Ægyptio, et Minervæ Phœnicio et Ægyptio nomme — varia quæ de Harmoniæ nuptiis ac de Semele narrantur — de Pronomo tibicine et variis modorum generibus.

Apollini vero cognomine Spodio lauros priscis temporibus immolabant Thebani; sed quum ita accidisset ut stato festoque die hostiam cædendi tempus instaret, qui vero ut taurum adducerent missi fuerant non venirent, de plaustro prætereunte bovem alterum arreptum mactarunt; ex quo institutum operario bove facere. Vulgatus est præterea inter Thebanos sermo, Cadmum Delphis Phocensi via Thebas ducente venientem ducem itineris bovem habuisse, emptam illam de Pelagontis bubulcis et in utroque latere insignem fuisse candida nota in lunæ speciem jam plenæ. (2) Oportebat autem Cadmum cum sociis et exercitu ex oraculi responso ibi consistere, quo loco bos fessa procubuisset. Illum ipsum locum hodie quoque ostendunt. In eo sub divo ara est Minervæ cum signo quod a Cadmo dedicatum perhibent. Refellitur facile eorum error, qui in Thebanorum fines Ægyptium, non Phœnicem Cadmum venisse putant, vel ipso hujus Minervæ nomine; Onga enim Phœnicum, non Sais Ægyptiorum lingua dicitur. (3) Tradunt præterea Thebani, quo loco est arcis nunc forum, Cadmi olim domum fuisse; thalamorum quoque ruinas ostendunt, quorum unum Harmoniæ, alterum Semeles fuisse dicunt, quem ætate etiam nostra ab hominum accessu custodiunt. Porro ab iis Græcis, qui Musas in Harmoniæ nuptiis cecinisse credunt, locus in foro monstratur ubi deas cantasse ajunt. (4) Est etiam memoriæ proditum, cum eo 450fulmine quo icta est Semele de cœlo lignum decidisse in ejus thalamum; quod quum ære Polydorus exornasset, Bacchum Cadmeum appellasse. Prope est Bacchi signum quod Onasimedes e solido ære fecit. Aram vero Praxitelis filii elaborarunt. (5) Posita illic etiam statua est Pronomi tibicinis, qui unus maxime apposite omnium ad aures multitudinis permulcendas tibiis cecinit; ante id tempus tres tibiarum species tibicinibus erant comparatæ; aliæ namque Doricis modis fabricatæ, aliis Phrygiam harmoniam exprimebant, et diversæ ab his ad Lydios adhibebantur modos. At Pronomus ejusmodi primus excogitavit tibias, quæ ad omnia harmoniæ genera essent accommodatæ, primusque tam diversos generibus modos iisdem tibiis effinxit. (6) Idem etiam vultus habitu et insuper totius corporis motu mirifice dicitur spectatores in theatris delectasse. Exstat ejus cantilena quam Chalcidensibus ad Euripum fecit, ut eo carmine Delum venientes loci numina salutarent. Huic itaque Thebani et Epaminondæ Polymnidis filio in quo diximus loco statuas posuere.

CAPUT XIII.

De Epaminonda ejusque rebus bello gestis — bello Lacedæmoniorum cum Thebanis — Scedaso ejusque filiabus — pugna apud Leuctra cum Lacedæmoniis commissa.

Epaminondæ majores quidem illustres generis claritate fuere, ejus vero pater tenuiore fuit inter Thebanos re familiari quam alius mediocris quivis; filium tamen patriis disciplinis accuratissime erudiendum curavit; ipse ab ineunte adolescentia ad Lysin Tarentinum se discendi causa contulit; hominem Pythagoræ Samii præceptis instructum. Bello quod gessere cum Mantinensibus Lacedæmonii, missus esse dicitur cum aliis Thebanis in Lacedæmoniorum auxilium Epaminondas. Is Pelopidam saucium magno suo periculo in pugna servavit. (2) Ac deinde quum legatus venisset Spartam quo tempore Lacedæmonii pacem eam quæ Antalcidæ vocatur sancire decreverant, et Epaminondam rogasset Agesilaus, numquid singulas Bœotiæ urbes in pacem jurare situri essent Thebani; respondit ille: Non utique, Spartane, priusquam apud vos videamus singularum circa Spartam urbium incolas jurasse. (3) Jam vero quum bellum inter Lacedæmonios et Thebanos cœptum esset geri et Lacedæmonii quum suis tum sociorum opibus freti Thebanos urgerent, ipse cum exercitus parte supra Cephisidem paludem, qua Peloponnesii irruptionem facturi videbantur, castra posuit. At Cleombrotus Lacedæmoniorum rex ad Ambrossum in Phocenses agmen vertit: mox Chærea et iis quibus fuerat ejus aditus custodia commissa interfectis, ad Leuctra in Bœotiam penetravit. (4) Eo in loco quum ipsi Cleombroto, tum universis Lacedæmoniorum copiis ostenta divinitus evenerunt. Mos fuit regibus Spartanis ad bellum proficiscentibus ovium greges in extremo agmine habere, ut inde quum hostias diis mactarent, tum ante certamina 451rimarentur, an lætos exta successus portenderent. Earum pecudum duces itineris erant capræ, quas Catœadas nominant pastores. Tunc quidem gregem invadentes lupi ovibus nullam sane noxam intulerunt, solas vero Catœadas necarunt. (5) Dicuntur etiam Lacedæmonii filiarum Scedasi diris obnoxii fuisse. Scedaso enim Leuctris domicilium habenti filiæ fuere Molpia et Hippo. Eas jam nubiles Lacedæmonii homines jura divina violantes Phrurarchidas et Parthenius per vim vitiarunt. Puellæ contumeliam minime ferendam ratæ laqueo vitam continuo finierunt. Ipse Scedasus, quum Spartæ judicium postulanti datum non fuisset, Leuctra reversus manum sibi intulit. (6) Huic Scedaso tunc Epaminondas ejusque filiabus parentavit, votaque nuncupavit professus prœlium non magis pro Thebanorum salute, quam eam injuriam ulciscendi causa commissum iri. Sed Bœotii nominis ducum non eædem erant, verum vehementer discrepantes sententiæ. Nam Epaminondæ, Malgidi et Xenocrati placebat quam celerrime pugnam capessere; Damoclidas vero et Damophilus et Simangelus congrediendum neutiquam censebant, sed conjugibus et liberis in Atticam amandatis ad obsidionem sustinendam quæ pertinerent esse omnia comparanda. (7) Atque horum quidem sex in hunc modum consilia variarunt. Ubi vero septimi, qui ad Cithæronis angustias præsidio fuerat præfectus, Bacchylides ei nomen fuit, ad exercitum reversi suffragio est eorum qui Epaminondæ assensi fuerant sententia comprobata, decreverunt omnes prœlio belli fortunam experiri. (8) Erant quum alii ex Bœotis Epaminondæ suspecti, sed præ ceteris Thespienses. Veritus igitur ne dum manus consererentur partes proderent, potestatem fecit omnibus qui vellent e castris domum concedendi. Quare quum Thespienses, tum reliqui Bœoti qui a Thebanis erant alieniores, discessere. (9) Quum vero ad manus ventum esset, Lacedæmoniorum socii conceptum in illos jam ante animo odium aperte declararunt, nempe qui neque locum tenuerint et in quam partem hostis impressionem fecisset, terga dederint. Æquavit inter duas acies certamen quod pristina rei militaris scientia et patriæ gloriæ retinendæ cura Spartanos incitabat; Thebani sibi pro patria, pro conjugibus et liberis propositum certamen videbant. (10) Postea vero quam et alii de Lacedæmoniorum primoribus et rex ipse Cleombrotus occubuit, ibi Spartanos tametsi graviter affectos adegit necessitas, ut locum pugnando tuerentur suum. Erat enim magno apud Lacedæmonios dedecori regis cadaver sinere in hostium esse potestate. (11) Thebani certe victoriam adepti sunt omnium præclarissimam quas de Græcis Græci unquam 452reportaverint. Postero die Lacedæmonii suorum cadavera ad sepulturam misso ad Thebanos caduceatore poposcerunt. Epaminondas vero quum sciret maxime in dissimulandis calamitatibus suis callidos esse Spartanos, sociis se prius eorum cadavera tollendi facultatem daturum respondit; ac deinde se facile suos a Lacedæmoniis humari passurum. (12) Quod quum ita constitutum esset, sociorum aliis suos non fuit omnino quod tollerent, quum neminem amisissent; alii quam paucissimos desiderarunt; tum demum Lacedæmonii suos sustulerunt, et Spartanis confiteri necesse fuit suorum illam stragem fuisse maxime. De Thebanorum quidem et eorum qui permanserant Bœotorum numero septem duntaxat et quadraginta desiderati fuere, quum e Lacedæmoniis ipsis plures quam mille cecidissent.

CAPUT XIV.

De iis, quæ Leuctricam pugnam consecuta sunt — Epaminondas Thespienses, qui Ceressum confugerant, ejicit — Epaminondas ab Arcadibus arcessitur, Megalopolin condit et Messenen restituit — Epaminondas Iphicratem fugat — capitis arcessitur.

Post pugnam edicto permisit ceteris Peloponnesiis ut domos quique suas redirent; solos Lacedæmonios ad Leuctra interclusos tenuit. Verum quum certior factus esset Spartanos ex urbe effusos suis in auxilium universos venire, hostibus quo vellent abeundi sub certis conditionibus potestatem dedit, suis asserens multo esse optabilius ex Bœotia bellum in Laconiam propulsare. (2) Thespiensibus, quod et vetera in se Thebanorum odia et recentem eorum felicitatem suspectam haberent, visum est urbe relicta Ceressum confugere. Est Ceressus castellum in Thespiensi agro, quo jam olim multo cum exercitu invadentibus Thessalis, se receperant. Quo tempore quum Ceressi expugnandi spes post longos conatus Thessalos frustrata esset, Delphos dei consulendi causa miserunt, (3) a quo hujusmodi oraculum est redditum:

(4) Epaminondas expugnato Ceresso ac Thespiensibus qui illuc confugerant ejectis ad Peloponnesi res ordinandas maturavit, magno studio accersentibus Arcadibus, ac primo statim adventu Argivos ipsius amicitiam expetentes socios adscivit, Mantinenses in vicos ab Agesipolide dispersos in veterem urbem reduxit; Arcadibus ut parva oppida, quibus ad se tuendum deerant vires, delerent ab eo persuasis, communem patriam condidit urbem, quæ ad nostra usque tempora Megalopolis (magna urbs) nominatur. (5) Exacto imperii tempore quum lex capitis pœnam ei qui imperium continuasset, irrogaret, alienissimo reipublicae 453tempore non esse existimans legis rationem habendam, imperium retinuit, profectusque cum exercitu Spartam, quum Agesilaus ad pugnam suos non eduxisset ad Messenen restituendam cogitationem convertit suam. Eos enim qui nunc nomen servant Messenios ipse restituit Epaminondas; qua de re in exponendis Messeniorum rebus quæ opus fuere a me sunt explicata. (6) Interea quum Thebanorum socii dissipati fines Laconici agri excursionibus et direptionibus infestos reddidissent, adduxit ea res Epaminondam ut in Bœotiam exercitum reportaret; quumque jam ad Lechæum accederet ac prope esset ut ex locorum angustiis et difficultatibus evaderet, occurrit Iphicrates Timothei filius cum cetratis et aliis Atheniensium copiis quas contra Thebanos ducebat. (7) Ibi Epaminondas invadentes in fugam vertit, et ad ipsa Athenarum mœnia persecutus, quum egredi ad pugnam suos vetaret Iphicrates, Thebas agmen retro egit. Jam vero capitis accusatus quod exacto imperii tempore Bœoticam præturam continuasset, condemnationem effugit; atque ii quibus judicandi sors obtigerat, ne suffragium quidem iniisse dicuntur.

CAPUT XV.

Thebani Alexandro, Thessalorum tyranno, Pelopidam in vinculis tenenti bellum inferunt — Orchomenios expellunt — Epaminondas ad Mantineam a Gryllo Atheniensi occiditur — quæ signo Epaminondæ inscripta fuerunt, memorantur.

Postea vero quum Alexander Thessaliæ tyrannus Pelopidam ad se quum privata tum publica fretum amicitia venientem in vincula conjecisset, ut eam hominis perfidiam et contumeliam ulciscerentur Thebani, contra illum statim exercitum compararunt, ducesque ejus expeditionis Cleomenem declararunt et Hypatum, qui tum temporis Bœotarcharum munere fungebantur. Epaminondas inter ordinarios milites locum habebat. (2) Angustias Thermopylarum jam superaverant, quum Alexander ex insidiis inter aspreta erumpens hosti negotium cœpit facessere. Universus itaque exercitus quum spem salutis in dubium vocari animadverteret, Epaminondæ, ipsis Bœotiæ præfectis summa voluntate assentientibus, imperium decrevit. Alexander simulac ad Epaminondam imperium translatum intellexit, prœlium committere non est ausus ac Pelopidam ultro dimisit. (3) Dum aberat Epaminondas, Orchomenios Thebani suis sedibus expulerant; quod ille pro infortunio habendum esse censuit; quin etiam affirmavit, si adfuisset, nullo pacto tantum se a Thebanis facinus committi passurum fuisse. (4) Deinde quum ipsi iterum imperium decerneretur, cum exercitu rursus in Peloponnesum veniens Lacedæmonios ad Lechæum prœlio fudit, cumque iis ex Achæis Pellenenses et ex Atheniensibus eos quos duxerat Chabrias. Erat a Thebanis constitutum, ut quoscunque ex aliis populis captivos haberent, pretio dimitterent; Bœotici vero nominis exules capitis damnatos occiderent. At Epaminondas quum Sicyoniorum oppidum Phœbiam, 454expugnasset, in quo maxima pars erat Bœotorum exulum, eos qui comprehensi fuerant,... dimisit, alienæ singulos patriæ nominibus, ut ei in mentem venit, recensos. (5) Jam vero quum ad Mantineam victoriam esset adeptus, ab Atheniensi milite est interfectus; et Athenis ubi equestris pugna picta est, miles ille, Gryllus Xenophontis filius, Epaminondam occidens ostenditur. Ejus pater Xenophon nempe is fuit qui se Cyro contra regem Artaxerxen comitem præbuit, et redeuntibus ad mare Græcis dux fuit.

6. Ad Epaminondæ statuam elegi adscripti sunt, quibus et alia de eo prædicantur et quod per ipsum fuerit Messene restituta et Græcis parta libertas. Elegi hujusmodi sunt:

Atque hæc quidem ad viri gloriam pertinent.

CAPUT XVI.

Reliqua Thebarum memoranda, Ammonis delubrum a Pindaro dedicatum — de tribus Veneris cognominibus ab Harmonia inditis — Cereris Θεσμοφόρου templum et signum — Bacchi Lysii delubrum.

Proxime abest Ammonis delubrum, cui signum Calamidis opus Pindarus dedicavit. Idem etiam ad Ammonios in Libyam Ammoni hymnum misit. Mea adhuc ætate in triangula pila hymnus iste Pindari exstabat, ad aram quam Lagi filius Ptolemæus Ammoni statuit. Secundum Ammonis fanum apud Thebanos Tiresiæ est, quod Auguraculum appellatur. Proxime Fortunæ ædes; (2) fert dea Plutum infantem. Tradunt Thebani, manus et os ejus signi fabricasse Xenophontem Atheniensem, reliqua Callistonicum civem suum. Callidum sane fuit commentum, in manus Fortunæ tanquam vel matris vel nutricis Plutum ponere. Neque minus prudenter Cephisodotus, qui Pacem Atheniensibus fecit Plutum in sinu habentem. (3) Sunt etiam Thebanis Veneris signa lignea tam antiqua, ut dedicata dicantur ab Harmonia, fabricata vero de rostris, quæ Cadmi naves habebant lignea. Tres Veneres sunt, quarum unam Cœlestem, Popularem alteram, tertiam Apostrophiam nominant; (4) cognomina imposuit Harmonia, Cælestis purum significans et corporum cupiditate vacantem amorem; Popularis ob Venerios congressus; Apostrophiæ (Aversatricis), quo ab exlege cupiditate et incestis stupris hominum genus averteret. Multa enim apud Barbaros, multa apud Græcos sciebat Harmonia per nefarios concubitus turpiter commissa, qualia postea de Adonidis matre, de Phædra Minois filia deque Tereo Thraciæ rege decantata sunt. (5) Cereris quidem Legiferæ fanum Cadmi et ejus posterorum domum aliquando fuisse dicunt. Deæ simulacrum supra pectus duntaxat in aperto est. Fixa eo in loco sunt ænea 455scuta; fuisse illa procerum Lacedæmoniorum aiunt, qui ad Leuctra ceciderant. (6) Ad eas portas quæ Prœtides dicuntur theatrum surgit. Theatro proxima est Bacchi ædes cognomento Lysii. Cognominis causa, quod quum olim captivos complures ex Thebanis vinctos Thraces abducerent, eos, quum ad Haliartiorum fines ventum esset, vinculis solutos deus dimisit illisque Thracas somno oppressos occidendos præbuit. Alterum quod in ea æde signum est, Semeles esse dicunt Thebani; ac semel tantum statis diebus quotannis templum aperiri referunt. (7) Sunt ibidem Lyci domus ruinæ et sepulcrum Semeles; nam Alcmenæ sepulcrum non est; sed eam post mortem in lapidem conversam memorant, neque omnino de ea idem est Thebanis qui Megarensibus sermo. Dissentiunt enim plerumque inter se aliis item de rebus plerisque omnibus Græci. Erecta etiam ibi sunt a Thebanis Amphionis liberis monumenta seorsum maribus a puellis.

CAPUT XVII.

De aliis Thebarum memorandis, Dianæ Eucleæ delubro et Antipœni filiabus pro patria mortem sponte oppetentibus — Minervæ Zosteriæ signis — Zethi et Amphionis sepulcro — de Phoco et Antiope narratio — de saxis quæ Amphionis cantum secuta sunt.

Prope est Dianæ delubrum Eucleæ (Gloriosæ). Signum Scopæ opus est. Sepultas in templo Antipœni filias dicunt Androcleam et Alcidem. Quum enim Thebani duce Hercule cum Orchomeniis prœlium commissuri essent, oraculum redditum est, ejus belli victoriam penes eos fore quorum civis qui generis. claritate præstaret sibi ipse mortem ultro conscisceret. Erat Antipœnus natalium dignitate omnium suorum civium facile princeps, sed adduci is non poterat ut libenter mortem pro populi salute oppeteret; at ejus filiæ alacriter se devoverunt. Necem itaque quum sibi ipsæ conscissent, publicos promeritæ sunt honores. (2) Ante ædem Eucleæ Dianæ leo e lapide factus collocatus est. Dedicasse dicitur Hercules victis in pugna Orchomeniis et eorum rege Ergino Clymeni filio. Proxime abest Apollo Boedromius et qui Agoræus (Forensis) vocatur Mercurius; fuit hoc quoque Pindari donum. Distat liberorum Amphionis rogus a sepulcris dimidium stadii. Permanet adhuc hujus rogi cinis. (3) Prope duo sunt Minervæ lapidea signa Zosteriæ cognomento, ab Amphitryone, ut perhibent, dedicata; illic enim dicitur arma induisse cum Eubœensibus et Chalcodonte congressurus: ipsum vero arma induere veteres Cingere (ζώσασθαι) dixerunt. Homerum quoque quum Agamemnonem Marti, similem zona fecisset, de armorum ornatu id intelligi voluisse putant. (4) Exstat Zethi et Amphionis commune monumentum terræ non sane magnus tumulus; ex eo qui Tithoream Phocensium incolunt terram, surripere magnopere student; eo vero id agunt tempore quum sol taurum permeat. Tunc enim si amotam ex eo tumulo terram ad Antiopes monumentum 456(adjecerint), ager suus Tithorensibus fœcundior redditur, Thebanis longe secus: quare per eos dies diligenter sepulcrum custodiunt Thebani. (5) Id ita esse ex Bacidis oraculis persuasum est utrique urbi. Sunt enim in oraculis istis etiam hæc:

(6) Phoci monumentum Bacis dixit hac de causa: Lyci uxor præ ceteris diis Baccho honorem habebat; quum vero passa esset quæ vulgo prodita sunt, Bacchus Antiopæ vehementer succensuit; invidia vero deorum esse solet, unde immanes excitentur pœnæ; narrant itaque Antiopen insaniisse et mente captam totam pererrasse Græciam; Phocum vero Ornytione Sisyphi filio genitum, quum in eam incidisset (?), insaniæ morbo liberasse et uxorem duxisse; quocirca commune Antiopiæ et Phoco monumentum positum fuit. (7) At eos lapides qui Amphionis tumulo subjacent nulla cura aut arte elaborati, ea tradunt esse saxa quæ Amphionis cantum secuta fuerant. Etiam de Orpheo proditum est feras fidibus canentem secutas.

CAPUT XVIII.

Memoranda sepulcra in via a Thebis Chalcidem versus, Menalippi — Tydei — sepulcra Œdipi filiorum et sacra, quæ ibi fiunt — sepulcrum Hectoris et Œdipodius fons.

Thebis Chalcidem ab his Prœtidibus portis iter est. In ipsa militari via Melanippi sepulcrum ostenditur, viri bellicis laudibus Thebanorum longe præstantissimi, qui quum Thebas Argivi oppugnatum venissent, Tydeum et Mecisteum Adrasti fratrem occidit; interfectus vero et ipse ab Amphiarao dicitur. (2) Huic tumulo proximi sunt rudes lapides tres. Qui Thebanorum vetustas res commemorant, ibi Tydeum situm esse autumant et a Mæone sepultum. Homeri vero ex Iliade versum in hujus rei testimonium proferunt:

(3) Exin proxima sunt Œdipi filiorum sepulcra. Ad ea quæ fiunt sacra etsi ipse non spectavi, narrantibus tamen fidem habui. Aiunt enim Thebani et aliis ex iis qui heroes vocantur, et Œdipi filiis inferias a se mitti. His vero dum addent, quum flammam, tum emissum ex ea fumum in partes duas discedere. (4) Id ego ut crederem me adduxit quod in Mysia, quæ supra Caicum est, vidi. Est ibi modica urbs Pioniæ appellata, cujus conditorem Pionin de posteris Herculis unum incolæ perhibent. Huic dum parentant, sponte fumus e sepulcro exsilit. Hoc ipse dum accideret 457vidi. Tiresiæ etiam monumentum, quod abest a sepulcro filiorum Œdipi stadia ferme quindecim, ostendunt Thebani. Verum quum et ipsi fateantur Tiresiam in Haliartia e vita excessisse, cenotaphium esse qui apud se est tumulum credunt. (8) Est etiam ad eam quæ Œdipodia appellatur aquam Hectoris Priami filii apud Thebanos monumentum. Ejus enim ossa ex hujusmodi oraculo ab Ilio se deportasse tradunt:

(6) Œdipodia vero aqua idcirco est nuncupata, quod in ea paternæ cædis cruorem Œdipus abluerit. Proxime ad fontem est Amphidici sepulcrum. Hic Amphidicus, sicuti narrant Thebani, Parthenopæum Talai filium, dum pugna cum Argivis committeretur, occidit. Nam Thebaidis versus qui sunt de Parthenopæi cæde, Periclymenum ejus interfectorem fuisse testantur.

CAPUT XIX.

De loco Teumeso et Minervæ Telchiniæ templo — Glisantis reliquiis et loco Serpentis Caput dicto — monte et Jove Hypato — Harmatis et Mycalessi urbium reliquiis ac Cereris Mycalessiæ templo — Aulide et memorandis ibi.

In hac eadem militari via vicus est Teumesus, ubi occultatam a Jove Europam ferunt. Est alius quoque de Teumesia vulpe sermo, Bacchum scilicet iratum ad Thebanorum perniciem eam feram ali voluisse; quæ quum jam prope ab eo cane quem Procridi Erechthei filiæ Diana dono dedit caperetur, et vulpes et canis in lapidem sunt conversi. Est Teumesi etiam Minervæ Telchiniæ ædes, in qua nullum exstat signum. Quod cognomen deæ attinet, licet suspicari partem Telchinum, qui in Cypro olim habitabant, in Bœotiam profectam templum dedicasse Minervæ Telchiniæ. (2) A Teumeso stadia ad lævam septem progressis Glisantis ruinas se ostendunt, et ante illas ad viæ dexteram tumulus non magnus quum agresti silva, tum consitis arboribus opacus. Illic humati sunt qui Ægialeum Adrasti filium sunt ad bellum Thebanum secuti Argivorum proceres, et inter eos Promachus, Parthenopæi filius. Ægialeo vero ipsi Pagis monumentum erectum esse jam ante, dum Megarensium res persequerer, exposui. (3) Qua Thebis recta Glisantem iter est, locum videas rudibus lapidibus circumseptum: Serpentis Caput Thebani vocant. Serpentem enim, quocunque ille fuerit nomine appellandus, e lustro suo caput ibi exserentem gladio a Tiresia, quum forte illuc venisset, percussum tradunt, atque ex eo nomen inditum loco. Supra Glisantem mons est cui nomen Hypati (Supremi); et in eo Jovis Hypati est templum cum signo. Torrentem fluvium præterlabentem Thermodontem nuncupant. Teumesum versus et in viam quæ Chalcidem ducit regressis in conspectu est Chalcodontis monumentum; qui, quum prœlium inter Thebanos et Eubœenses fieret, ab Amphitryone est 458occisus. (4) Cernuntur exinde urbium Harmatis et Mycalessi ruinæ; illi nomen, quod eo in loco, non autem ubi Thebani dicunt, Amphiaraum cum curru in terræ voraginem descendisse Tanagræi memorant. Mycalessum vero appellatam est utriusque populi consensus, quod bos ea, quæ ad Thebas Cadmo et ejus sociis dux fuit, illic immugierit. Quemadmodum vero Mycalessus fuerit ad vastitatem redacta, est a me in ea quæ ad Atheniensium res pertinet historia expositum. (5) In ea quæ ad mare spectat Mycalessi parte est Cereris Mycalessiæ fanum; occludi illud singulis noctibus et aperiri ab Hercule ferunt; Herculem vero ipsum de iis unum esse qui sunt Idæi Dactyli appellati. Ostenditur eodem in loco hujusmodi miraculum: ad simulacri pedes poma omnia quæ ferre solet autumnus exponunt; ea quam recentissima totum annum perdurant. (6) Ad Euripi, qua parte is Eubœam a Bœotiorum finibus dividit, et Mycalessiæ Cereris dexteram paulo longius progressis est Aulis. Nuncupatam credunt ab Ogygis filia. Est ibi Dianæ ædes et duo in ea e candido marmore signa; faces altera præfert, jaculanti est altera similis. Ad ejus templi aram quum ex Calchantis vaticinio essent Græci Iphigeniam immolaturi, pro puella cervam mactandam submisisse deam perhibent. (7) Platani vero ejus cujus in Iliade mentionem facit Homerus, nunc etiam in templo reliquam e trunco partem servant. Proditum memoriæ est, quum Aulide per malaciam Græci detinerentur, ubi repente secundi venti flare cœperunt, mactasse statim eos Dianæ quascumque vel feminas vel mares habuit quisque in promptu hostias; mansisse dehinc ritum ut quavis hostia Aulide litari possit. Ostenditur etiam fons ad quem platanus enata est: et prope in colle Agamemnonis tabernaculi æneum limen. (8) Palmæ vero ante ædem surgunt fructum ferentes, qui non est omnino suavis edentibus uti palmulæ ex Palæstina; mitiorem tamen iis quæ in Ionia leguntur. Homines non sane multi Aulidem incolunt, et ii omnes figulinam exercent. Agrum istum et totam Mycalessi atque Harmotis viciniam colunt Tanagræi.

CAPUT XX.

De Delio, Apollinis templo — Tanagræ conditore, denominatione et memorandis — de Tritone et Baccho narratio.

In Tanagræorum finibus ad mare est quod Delium vocatur. In eo sunt Dianæ et Latonæ signa. Urbis suæ primordia Tanagræi Pœmandro Chæresilai filio, Iasii nepoti, Eleutheris pronepoti, accepta referunt; et Eleutherem quidem ex Apolline et Æthusa Neptuni filia genitum dicunt, Pœmandrum ipsum in matrimonio habuisse Tanagram Æoli filiam; Corinna tamen versibus mandavit Asopi illam fuisse. (2) Hanc eo ætatis vivendo processisse, ut vicini dempto ei hoc nomine quum mulierem ipsam tum progressu temporis urbem quoque Græam (anum) appellarint, ac nomen istud eousque permansisse, ut Homerus quo loco Græcorum populos recenset hoc utatur versu:

(3) Sed interjecto dein tempore pristinum nomen recepit. Est etiam Tanagræ Orionis monumentum et Cerycius mons, in quo editum in lucem Mercurium tradunt; Polus præterea qui dicitur vicus. In eo Atlantem consedisse ferunt, et quæ sub terra sunt et res cœlestes diligenter investigantem. Quod ab Homero etiam dictum norunt:

(4) Est in Bacchi æde dignum quod spectetur simulacrum ex Pario marmore, Calamidis opus. Admirationem intuentibus majorem Triton affert; de quo dignitatis plenior sermo hic est: Tanagræorum matronas, antequam Bacchi arcana celebrarent ad mare, quo expiationis causa lavarent, descendisse; in eas natantes Tritonem impetum fecisse; implorantibus numinis opem Bacchum præsto fuisse, et ab eo pugna Tritonem superatum. (5) Alter vero est sermo non ille quidem superiori par dignitate, sed a fide hominum minus abhorrens: quæcunque ad mare agerentur pecora dicit ex insidiis Tritonem adoriri et rapere, invadere etiam leviora navigia solitum. Tandem Tarnagræi vini craterem exponunt; ad eum quum accurrisset Triton odore allectus, potum et somno correptum in litore se prostravisse; mox a Tanagræo homine bipenni caput ei a cervice abscissum; eo factum ut et nunc sine capite cernatur. Quoniam vero tunc eum temulentum cepit, a Baccho occisum crediderunt hominem.

CAPUT XXI.

Tritonum forma describitur — de tauris Æthiopicis — alce — martichora seu androphago, et serpentibus volucribus.

Vidi ego et alium Tritonem Romanorum in thesauris rerum admirabilium, sed hoc qui apud Tanagræos est magnitudine inferiorem. Hanc præ se ferunt Tritones figuram: capitis coma persimilis est ranunculis colore, et capillum omnino nullum ab aliis possis discernere; reliquum corpus squama inhorrescit minuta, quali squatus piscis: branchias infra aures habent, nares hominis, rictum oris latiorem et dentes belluæ; oculi glauci mihi esse visi sunt; manus etiam illis sunt digitique et ungues ea forma qua superiores conchyliorum testæ; sub pectore et ventre pro pedibus cauda uti delphinis. (2) Vidi etiam Æthiopicos tauros, quos ex re ipsa Rhinocerotas nominant; quod illis e nare extrema cornu prominet, et paulo superius alterum non sane magnum; in capite vero nullum prorsus habent. Præterea et Pæonios tauros spectavi, hirto corpore quum omni ex parte tum præcipue pectoribus et mentis; nec minus Indicos camelos, qui eodem prope quo pardi sunt colore. (3) Est etiam 460fera quam alcen dicunt, media quadam inter cervum et camelum specie; gignitur in terra Celtica: belluarum hanc unam nequeunt homines aut investigare au prævidere; sed alias indagantibus feras hanc fortuito nanciscuntur. Præsentit hominem olfactu ex longo intervallo, uti narrant, et in retrusos anfractus et speluncas profundissimas confugit. Venatores ubi campestres vel montanos saltus mille minimum stadiorum in orbem continenti indagine cinxerint, ita ut constanter omnes quem quisque ceperit in eo ambitu locum obtineant, ad intimos eadem agminis forma recessus progressi feras omnes in medio comprehendunt et inter eas alcen; quæ si forte lustrum in ea regione non habuerit, nulla utique reliqua est ad capiendum sollertia. (4) Jam vero eam belluam, quam Ctesias in historia de Indis martichoram ab illis scribit appellari, a Græcis androphagum, non aliam a tigride esse crediderim. Dentium illi in maxilla altera triplicem ordinem esse et in extrema cauda aculeos habere quibus et se cominus tueatur et venatores eminus tanquam sagittis petat, hanc ego famam, quæ veluti per manus tradita inter Indos increbuit, minime veram esse arbitror, sed præ nimio terrore fuisse homines hallucinatos. (5) In colore etiam decepti sunt, quod videlicet si quando tigrin in sole viderint, ob splendorem ruber et concolor esse videbatur; aut explicandus error ex cursu celeritate, aut, ubi non currit, ex continuis illis bestiæ conversionibus; idque eo facilius accidere potuit, quod non ex propinquo conspici solet. Equidem existimo, si quis vel Africæ vel Indiæ aut Arabiæ extremos fines peragret, ut cognoscat num sint illis in locis quotcunque sunt apud Græcos animalium formæ, primum eorum multas omnino non inventurum, deinde quæ sunt ejusdem generis feras alia longe esse specie ei visum iri. (6) Neque enim homines tantum ex cœli terræque varietate diversam obtinent formam, sed idem etiam reliquis accidit animantibus. Nam quum Libycæ aspides alio sint atque Ægyptiacæ colore, in Æthiopia haud minus quam homines nigras terra alit. Quocirca neque ad assentiendum proclivior quisquam esse debet, neque se omnino incredulum ad ea quæ sint rariora præbere. Volucres ego serpentes nusquam spectavi; ut reperiri tamen credam eo maxime adducor, quod homo Phryx scorpium locustis simillimas pinnas habentem in Ioniam attulit.

CAPUT XXII.

De templis et signis, qui Tanagræ sunt — Mercurio Criophoro et Promacho — Corinnæ monumento — gallinaceorum duobus generibus — monte Messapio, urbe Anthedone ejusque memorandis, Cabirorum templo — loco, qui Glauci saltus appellatur.

Sunt Tanagræ juxta Bacchi, delubra tria; Themidis unum, alterum Veneris, Apollinis tertium, in quo cum Apollinis etiam Dianæ et Latonæ signa posita sunt. Quod vero ad Mercurii templa duo attinet, quorum alterum Criophori (Arietem portantis), Promachi (Propugnatoris) alterum nuncupant, superioris quidem cognominis eam esse causam dicunt, quod pestilentiam Mercurius averterit circumlato in murorum ambitu ariete; ob eamque rem Mercurium Tanagræis Calamis fecit arietem humeris portantem. Qui puberibus ceteris forma præstare judicatus fuerit, is festo Mercurii die agnum humeris portans muros circumambulat. 461(2) Propugnatorem vero Mercurium idcirco vocari aiunt, quod invadentibus aliquando classe ex Eubœa Tanagræum agrum Eretriensibus, ephebos in pugnam eduxerit; et ipse etiam velut ephebus strigili armatus præ ceteris Eubœenses in fugam verterit. In Promachi fano portulacæ arboris, quod plantæ ejus fructu nutritum Mercurium prodidere (?), reliquiæ dedicatæ sunt. Non procul theatrum et prope id porticum erexerunt. In eo sane Tanagræi præcipuam quandam præ cunctis Græcis religionis rationem mihi habuisse videntur, quod seorsum a profanis ædibus deorum templa ædificanda curarunt, in pura scilicet area et ab hominum negotiationibus sejuncta. (3) Corinnæ, quæ sola apud Tanagræos cantica fecit, in celebri urbis loco est monumentum; in gymnasio ipsa picta est tænia redimita, victoriæ illud insigne quod Thebis carmine Pindarum vicerit. Vicisse eam arbitror et linguæ causa (neque enim Dorica, uti Pindarus, cecinit, sed ea quam essent facile Æolenses percepturi). et quod fuerit ea sui temporis feminarum formosissima, si qua ex imagine petenda est conjectura. (4) Sunt Tanagræ gallinaceorum genera duo, pugnaces et qui cossyphi (merulæ) dicuntur. Hi eadem sunt qua Lydorum aves magnitudine, colore corvo similes, palearia et crista ad anemones similitudinem; notas habent candidas in rostri et caudæ extrema parte non utique magnas. Hæc propemodum eorum forma est. (5) In ea Bœotiæ parte quæ ad lævam Euripo est, Messapius mons se attollit. Infra eum est maritima Bœotiorum urbs Anthedon. Nomen ei contigisse tradunt vel ab Anthedone nympha, vel ab Antha Neptuni filio ex Alcyone Atlantis filia, quod is hujus loci dominatu fuerit aliquando potitus. Est apud Anthedonios medio maxime urbis loco Cabirorum templum cum sacro luco; ab eo proxime abest Cereris et Proserpinæ ædes. Signa dearum e candido marmore. (6) Bacchi vero templum cum simulacro fecerunt ante urbis mœnia, qua ad mediterranea iter est. Sunt eo in loco Iphimedeæ et Aloei filiorum sepulcra. Fuisse ab Apolline interemptos, cum Homero convenit Pindaro, qui in Naxo quæ supra Parum est vitam eos finiisse dicit. Horum sunt Anthedone monumenta. Est præterea ad mare locus, quem Glauci Saltum nuncupant. (7) Piscatorem fuisse Glaucum et repente herba quadam gustata inter maris deos receptum et futura etiamnum prædicere quum alii credidere, tum præcipue navigatores multa quotannis de ejus divinatione memorant. Quæ quum ab Anthedoniis Pindarus et Æschylus accepissent, illi quidem curæ non fuit multa de Glauco versibus suis mandare, quum Æschylus totius fabulæ argumentum a Glauco deduxisset.

Memoranda ad Thebarum portas Prœtides — Pindari monumentum et varia de Pindaro — de urbe Acræphnio et monte Ptoo — urbe Larymna.

Apud Thebanos ad Prœtides portas est quod Iolai vocatur gymnasium, et item stadium quale in Olympia et apud Epidaurios, terræ scilicet agger. Ostenditur etiam eo in loco Iolai sacellum. E vita vero illum in Sardinia excessisse simulque ex Atheniensibus et Thespiensibus qui cum eo illuc transmiserant, ipsi etiam Thebani confitentur. (2) Superata dextra stadii parte est hippodromus et in eo Pindari monumentum. Pindarum, quum esset adhuc adolescentulus, Thespias proficiscentem, per æstatem meridiano calore fessum somnus corripuit. Is igitur quo erat habitu paululum supra viam decumbit. Apes ad dormientem advolant et ad labia favos ei affingunt. Hoc fuit carmina pangendi Pindaro initium. (3) Quum vero jam late per totam Græciam magna esset famæ celebritate, ad summum gloriæ fastigium eundem evexit Pythia, quæ Delphos jussit æquam omnium quæ Apollini deferrentur primitiarum partem Pindaro tribuere. Exacta jam ætate in somnis videre visus est adsistere Persephonen, et queri unam se ex omnibus diis non fuisse ipsius carminibus exornatam; verum ubi ad eam venisset, suum etiam ipsi hymnum esse facturum. (4) Paulo post, atque adeo ante decimum ab eo somnio diem, vita est defunctus. Erat Thebis anus quædam Pindaro genere conjuncta et in plerisque ejus canticis decantandis valde exercitata. Ei Pindarus se per quietem ostendens hymnum in Persephonen cecinit. Illa experrecta statim conscripsit omnia, quæ cantantem Pindarum per visum in quiete audierat. In eo sane cantico inter alia Ditis cognomina est Chrysenius (aureas tenens habenas), quod ad Proserpinæ raptum pertinere patet. (5) A Pindari monumento ad Acræphnium itur via magna ex parte plana. Fuisse ab initio eam urbem tradunt in Thebani agri parte, et compertum habeo confugisse illuc postea profugos e Thebanis homines, quo tempore Thebas Alexander evertit. Illi enim præ corporis imbecillitate et senectute quum ne in Atticam quidem recipere se potuissent, hoc loco considerunt. Situm est oppidum in Ptoo monte. Quæ spectentur illic digna, Bacchi ædes et signum. (6) Progressus stadia ferme quindecim ab urbe ad dexteram Apollinis Ptoi templum videas. Athamantis et Themistûs filium fuisse Ptoum (a quo Apollini cognomen et monti nomen datum) Asius versibus suis prodidit. Ante Macedonum expeditionem et excisas ab Alexandro Thebas fuit eo in loco oraculum minime fallax. Venisse aliquando narrant Europensem hominem Myn nomine, a Mardonio missum; ei roganti suæ linguæ verbis, respondisse deum non Græca, sed ipsum etiam Carica lingua. (7) Superato jam Ptoo monte est ad mare Bœotorum urbs Larymna; nomen inditum ferunt a 463Larymna Cyni filia. Ejus natales altius repetam in exponendis Locrorum rebus. Cum Opunte olim censebatur Larymna; auctis deinde Thebanorum opibus, ultro se ad Bœotos adjunxerunt. Est illic Bacchi delubrum, et recto statu simulacrum. Portum habent profundum, et qui supra urbem sunt montes luculentam præbent venatoribus. aprorum copiam.

CAPUT XXIV.

Lacus Cephisis seu Copais et campus Athamantius — urbs Copæ — Olmones et Hyettus urbes — urbs Cyrtones vel Cyrtone — Corsea et Halæ urbes.

Acræphnio recta ad lacum cui Cephisis nomen (Copaidem alii nominant) pergentibus campi sunt Athamantii dicti. Habitasse eo in loco Athamantem ferunt. Influit in lacum Cephisus amnis a Lilæa Phocensium ortus; ab hoc loco lacum trajiciens venit Copas. (2) Sunt Copæ parvum oppidum ad lacum sitæ; ejus in recensenda classe mentionem fecit Homerus. Cereris ibi sunt, Bacchi et Sarapidis delubra. Aiunt Bœoti ad eum lacum etiam alia quondam oppida, Athenas et Eleusinem, habitata, quæ per hibernos dies lacus eluvione fuerint deleta. Cephisidis pisces reliqui nihil ab aliorum lacuum piscibus præcipuum habent, anguillæ vero ex eo sunt maximæ et esu suavissimæ. (3) Copis ad lævam stadia prope duodecim progresso sunt Olmones. Ab Olmonibus septem ferme stadia distat Hyettus. Vici nunc sunt uti ab initio semper fuerunt; et mea quidem opinione ad Orchomeniorum fines pertinent cum Athamantiis campis. De Hyetto vero homine Argiyo quæ accepi, et Olmo Sisyphi filio, in Orchomeniorum historiam conferam. Olmonibus ne minima quidem res ulla satis digna quæ spectetur exstat. Hyetti Herculis delubrum visitur, et ex eo morborum remedia expetuntur. Signum non est arte elaboratum, sed rudis prisco more lapis. (4) Ab Hyetto absunt Cyrtones stadia circiter viginti. Modico olim oppido priscum fuisse nomen Cyrtonen dicunt. Conditum est in summo monte; et Apollinis illic est templum et lucus; Apollinis recto statu et Dianæ sunt signa. Frigida emanat e saxo aqua. Proximum fonti est Nympharum sacellum et exiguus lucus, in quo omnes arbores consititiæ sunt. (5) A Cyrtonibus monte jam superato est oppidum Corsia, infra lucus silvestrium arborum, ilicum magna ex parte. In aprica luci regione sub divo est Mercurii signum haud magnum. Abest a Corsia lucus stadii fere dimidium. Ubi in planitiem descensum fuerit, Platanius amnis illic in mare exit. Ad fluminis dexteram sunt Bœotorum extremi, qui Halas tenent, 464accolæ ejus maris, quod Locrorum continentem agrum ab Eubœa dividit.

CAPUT XXV.

Prope Thebarum portas Neistas monumentum Menœcei — locus, ubi Œdipi filii singulari certamine ceciderunt, et locus Syrma Antigones dictus — trans fluvium Dircen Pindari domus reliquiæ et matris Dindymenes templum — Themidis templum et signum — lucus Cereris Cabiriæ et Cabirorum templum — de origine arcanorum sacrorum apud Thebanos et de Cabiræis — de Cabirorum sacris violatis.

Sed ut Thebas revertamur, ad Neistas portas est Menœcei Creontis filii monumentum, qui se ipsum ultro occidit ex oraculo Delphici Apollinis, quo tempore Polynices cum Argivorum exercitu Thebas oppugnatum venit. Ad ejus tumulum malus Punica enata est, cujus poma, quum maturuerint, rupto exteriore cortice sanguinis nescio quid simile ostendunt. Hæc quidem arbor adhuc virens est. At vitem Thebani quum apud se primum e terra prodisse dicant, ejus tamen rei indicium quod hoc tempore monstrent nullum habent. (2) Non longe a Menœcei sepulcro Œdipi filios aiunt singulari certamine pugnantes mutuis vulneribus concidisse. Pugnæ ejus documentum pila erecta cum lapideo scuto. Ostenditur etiam locus in quo Junonem Herculi infanti mammam præbuisse quodam Jovis dolo tradunt. Hæc universa regio Syrma (Tractus) Antigones nuncupatur, quod Antigone, quum Polynicis cadaver nullo conatu tollere quivisset, trahere illud aggressa eo pertraxit usquedum in accensum jam Eteoclis rogum conjecit. (3) Trans amnem cui a Lyci uxore Dirce nomen (ab ea vero Antiopen fama est injuriosius tractatam et ob eam causam ab Antiopes filiis interfectam), hoc igitur amne Dirce transmisso, videas Pindari domus ruinas et Dindymenæ matris sacellum a Pindaro dedicatum. Signum deæ Aristomedis et Socratis Thebanorum opus. Die unico anni cujusque sacellum aperire solenne habent. Eo ipso die mihi ut adessem contigit, quare signum id fuit mihi spectandi copia: est autem e Pentelico marmore, sicuti etiam solium. (4) Circa viam a portis Neistis Themidis fanum est cum signo e candido lapide, Parcarum quoque et Jovis Forensis. Marmoreus est Juppiter, Parcis nulla sunt signa. Modico loci intervallo stat sub divo Hercules cognomine Rhinocolustes, quod caduceatoribus iis qui ab Orchomeniis ad tributum poscendum missi fuerant (sicuti narrant Thebani) ad contumeliam nares præcidisset. (5) Stadia progressus quinque et viginti Cabiriæ Cereris et Proserpinæ lucum videas, quo intrare initiatis duntaxat fas est. Ab hoc luco distat stadia fere septem Cabirorum ædes. Qui vero sint Cabiri et quo ritu ipsis et matri (Cereri?) sacra fiant, reticenti mihi ab iis hominibus, quos hæc audiendi studium tenet, esto venia. (6) 465Hoc unum me nulla prohibet religio vel in vulgus efferre, quale fuisse sacrorum initium a Thebanis traditur. Civitatem enim quondam in hoc loco et homines fuisse memorant, qui Cabiri sint nominati: eorum uni Prometheo ejusque filio Ætnæo, hospitibus suis, Cererem depositi nescio quid commisisse. Quid vero fuerit depositum illud et quæ ad id pertineant, literis mandare fas mihi non duxi. Initia certe fuere Cabiris Cereris donum. (7) Quo tempore Argivorum exercitus, qui sunt Epigoni appellati, Thebas expugnarunt ejectis e sedibus suis Cabiris, intermissa per aliquod tempus initia fuerunt, donec Pelarge Potnei filia cum Isthmiade viro suo mysteriorum ritum restituit; extra fines tamen, in eum locum quem Alexiarun vocant, initia transtulerunt, (8) Illo igitur tempore extra antiquos fines Pelarge celebravit initia, Telondes vero et qui reliqui fuerunt de Cabirorum gente in Cabiræam terram redierunt; Pelargæ ipsi ex Dodones responso et alii sunt honores decreti et ut fœta hostia ei fieret institutum. Cabirorum religiones qui violassent inexpiabilis sceleris pœnam effugere non potuisse, certissimis rerum eventis sæpius compertum est. (9) Nam quæ Thebis fierent sacra quum essent Naupacti profani homines ausi usurpare, non multo post pœnam luerunt. Ex illis etiam de Xerxis copiis, qui duce Mardonio in Bœotia relicti sunt, qua pars in Cabirorum fanum introire non dubitavit, vel ingentis prædæ allecti cupiditate, vel potius (uti ego arbitror) ad numinis contemptum, subita omnes insania correpti partim se in mare abjecere, partim de præruptis rupibus præcipites dedere. (10) Quumque Alexander superatis prœlio Thebanis urbem et agrum igni pervastasset, qui e Macedonibus intra Cabirorum fanum, utpote in hostico, irruperunt, omnes fulminibus et e cœlo missis ignibus exanimati sunt. Tanta fuit inde ab initio ejus templi religio.

CAPUT XXVI.

Campus Teneri et templum Herculis Hippodetæ — de Sphinge varia narratio — Onchesti reliquiæ — urbs Thespia — signum Jovis Saotæ et alia deorum signa Thespiæ posita.

Ad dextram Cabirii campus est, a Tenero vate Tener dictus, quem Apollinis et Meliæ filium fuisse putant; porro est et magnum Herculis templum cognomento Hippodetæ. Herculem enim aiunt, quum ab Orchomeno exercitus in hunc locum venisset, Orchomeniorum equos qui ad currus erant noctu apprehensos vinculis impedisse. (2) Paululum hinc abest mons unde Sphingem fama est ex insidiis erumpere solitam in perniciem eorum, quos abriperet, ænigma decantantem; etsi dicunt alii eam cum navalibus copiis prædonum more palantem ad Anthedonem e mari applicuisse, deinde hoc monte occupato latrocinia exercuisse, usquedum eam Œdipus interfecit numeroso exercitu, quem Corintho eduxerat, superatam. (3) Traditum etiam est Laii notham fuisse filiam, quam 466pater oraculum, quod Delphis Cadmus acceperat, pro sua in illam benevolentia edocuisset. Præter reges enim neminem hoc oraculum cognovisse. Quoties itaque de regno aliquis contendens ad Sphingem venisset (fuisse scilicet Laio aliquot e pallacis filios, oraculum vero Delphis editum ad solam Epicasten ac liberos ex ea natos pertinuisse), (4) Sphingem callido in fratres istos astu usam quæsivisse num datum Cadmo responsum, si Laii filii essent, cognitum ipsis esset; et quum non haberent quod responderent, eos morte multasse, quippe qui de genere et imperio controversiam nullo jure movissent. Venisse vero ad illam Œdipum, ex quodam somnio de oraculo edoctum. (5) A monte, de quo jam diximus, quindecim absunt stadia Onchesti urbis ruinæ; ubi quondam habitasse dicunt Onchestum Neptuni filium. Ætate quidem mea delubrum et signum exstat Neptuni Onchestii, et lucus quem suis Homerus carminibus ornavit. (6) Qui deflexerint a Cabirio, ad sinistram progressi stadia circiter quinquaginta, Thespiam pervenient. Urbs ea infra Heliconem montem condita fuit. A Thespia Asopi filia vocatam aiunt. Sunt qui dicant Thespium Athenis profectum urbi nomen dedisse, genus autem illum ab Erechtheo duxisse. (7) Est in oppido æneum Saotæ (Servatoris) Jovis signum. Tradunt vero, quum in cives insigni feritate draco sæviret, deum imperasse ut ephebos quotannis singulos sorte ductos feræ exponerent. Et ceterorum quidem qui periere nomina exoleverunt; (8) eorum uni Cleostrato amatorem Menestratum loricam æneam faciundam curasse, resupinatis extrorsum hamis consertam; eam loricam puer indutus quum ultro draconi occurrisset, mortem quidem oppetiit, sed ipsam etiam feram exanimavit. Ex eo rei eventu Jovi Servatori cognomen exstitit. Bacchi signum, Fortunæ deinceps, et alio loco Salubritatis ** Minervam præterea cognomento Erganen et ei adsistentem Plutum fecit **.

CAPUT XXVII.

De præcipuo Cupidinis cultu apud Thespienses — de Cupidinis natalibus varia narratio — de Cupidinis signis a Lysippo et Praxitele confectis ejusque recentiore signo — Venere et Phryne Praxitelis, aliisque memorandis Thespiæ — Herculis templum et de Thestii filiabus narratio.

Venerantur Thespienses inde ab initio maxime deorum omnium Cupidinem, cujus est signum vetustissimum rude quoddam saxum. Qui primus tantos apud Thespienses præ ceteris diis honores Cupidini habendos instituerit compertum non habeo. Non minore vero cultu Pariani qui circa Hellespontum sunt, ex Ionia oriundi (Erythris nempe huc colonia deducta, at nostra ætate Romanis parent) eundem prosequuntur deum. (2) Cupidinem certe vulgus hominum natu deorum minimum et Veneris filium putant. Lycius vero Olen, qui antiquissimos Græcis fecit hymnos, in Ilithyiæ hymno, matrem esse Cupidinis 467Ilithyiam dicit. Et qui post Olenem carmina fecerunt, Pamphos et Orpheus, uterque hymnos in Amorem composuere, ut hos quoque Lycomidæ in initiis celebrandis cantarent. Ego sane illos legi, ** quum in colloquium venissem cum homine qui sacras deæ lampadas præferebat; sed prolixiorem de his non faciam mentionem. Hesiodum quidem, vel quicunque is fuerit qui a se scriptum de origine deorum carmen Hesiodi nomine ediderit, satis scio prodidisse Chaos primum, Terram deinde, Tartarum et Cupidinem genitos. (3) At Lesbia Sappho multa de Cupidine et ea non satis inter se consentanea cecinit. Thespiensibus post ex ære Cupidinem elaboravit Lysippus, et ante eum e marmore Pentelico Praxiteles. De Phrynes in Praxitelem dolo alio jam loco res est a me exposita. Primum omnium e sede sua Cupidinem hunc amotum a Caio Romano Imperatore tradunt; Thespiensibus deinde remissum a Claudio Nero iterum Romam reportavit; ibi est igni consumptus. (4) Eorum vero, qui ejus numen violaverant, alter militem, cui tesseram obscœnam eandem semper per ludibrium dare solebat, tantopere exacerbavit, ut ab eo sit occisus; Nero deinde in matrem et nuptas scelerata et ab amore longe aliena est ausus facinora. Qui ætate nostra Thespiis est Cupido, eum fecit Menodorus Atheniensis, Praxitelis opus imitatus. (5) Est eo ipso in loco Venus et Phrynes effigies, utraque e marmore; utramque Praxiteles fecit. In alia urbis parte est Melænidis Veneris ædes, forum præterea et theatrum quæ spectentur digna. Ibi posita est Hesiodi ex ære statua, et non longe a foro Victoria ex ære et Musarum delubrum non utique magnum; signa in eo e lapide parva. (6) Habent Herculis etiam Thespienses templum; sacerdotio fungitur virgo ad extremum usque vitæ tempus. Ejus rei causam talem afferunt. Herculem tradunt Thestii filias quinquaginta (tot enim erant) eadem nocte compressisse, una excepta; eam solam obsequi recusasse, ** sacerdotem sibi perpetuæ virginitatis lege data legisse. (7) Audivi tamen alios, qui omnes plane Thestii quinquaginta filias ab Hercule eadem una nocte vitiatas et ei singulas mares filios peperisse narrarent, et quidem geminos natu maximam et minimam. Ego vero adduci nunquam possim ut credam, Herculem in amici hominis filiam ira tam acri incitari potuisse. Præterea qui, dum inter homines esset, aliorum injurias et in deos inprimis impietatem est severe ultus, quî sibi ipse aut templum ædificandum curasset, aut sacerdotio demandato se pro deo haberi voluisset? (8) Sed omnino hoc mihi templum multo vetustius esse visum est, quam ut Herculis, qui Amphitryonis fuit, ætate dedicatum existimari possit; et haud scio an Herculi potius qui de Idæis Dactylis unus fuit, templi ejus dedicatio sit tribuenda, quum et Erythræos in Ionia, et Tyrios sua illi templa erexisse noverim. Neque vero Bœoti istius Herculis 468nomen ignorarunt, quum Cereris Mycalessiæ dicant ædem Idæo Herculi commissam.

CAPUT XXVIII.

De monte Helicone — serpentum veneni varia natura.

Helicon montium qui in Græcia sunt omnium præstat soli bonitate et arborum frugiferarum crebritate. In eo portulacæ frutices passim fructum ferunt longe suavissimum capris pabulum. Aiunt incolæ earum quæ ibi gignuntur herbarum aut radicum nullas omnino esse homini mortiferas, quin et serpentum virus loci ejus pastionibus infirmari; atque adeo, ut si quem serpens ulla momorderit, is ubi vel de genere Psyllorum qui in Africa sunt quenquam, aut aliquod ad id effectum medicamentum nancisci potuerit, facile periculo liberetur. (2) Est alioqui teterrimæ cujusque serpentis venenum et homini et ceteris æque animantibus per se letale, fit vero illud ex pabuli natura ad perniciem valentius, siquidem audivi Phœnicem hominem, quum diceret, in montana Phœnices parte radicum quarundam pastu viperas magis efferari. Quin etiam se vidisse affirmabat hominem, qui ut insequentis viperæ impetum declinaret, in arborem quandam celeri se fuga receperit, viperamque paulo post, quum assequi hominem non posset, venenum arbori afflasse et hominem mox vivere desiisse. Hæc ille. (3) De viperis vero iis quæ in Arabia inter balsami arbores versantur, diversum quiddam accepi; id hujusmodi est. Sunt balsami arbores ea qua myrti stirpes magnitudine; folia illis qualia herbæ amaraco. Habent sua sub unaquaque arbore cubilia viperæ, plures uno, alio pauciores loco; est enim eis balsami liquor cibus multo suavissimus, ipsa etiam fruticis umbra maxime delectantur. (4) Ubi sua fuerit legendo humori tempestivitas, Arabes binos ligneolos bacillos singuli contra viperas afferunt, quorum complosu bestias fugant, occidi vero magna est religio, quod sacras et genios veluti quosdam esse balsami putant. Quodsi quem morsu appetierint, plaga est qualis e ferri vulnere, sed veneni omnino expers, quod scilicet balsami pastu, liquoris unius omnium odore præstantissimi, veneni acerbitas illa pristina mitescit. Et hæc quidem ita se habent.

CAPUT XXIX.

De Ephialte, Oto et urbe Ascra — Musis, earum nominibus numeroque, ac de Piero — memorandis Heliconis, fonte Aganippe, Eupheme Musarum nutrice, et de Lino.

In Helicone primos omnium sacra Musis fecisse et Musis eum montem consecrasse Ephialten et Otum tradunt; eosdem etiam Ascram condidisse; quod Hegesinus in eo quod de Attica scripsit poemate, his versibus indicavit:

469(2) Hanc Hegesini poesin ego nunquam legi, quando ante me natum prorsus evanuerat; sed Callippus Corinthius in historia quam de Orchomeniorum rebus conscripsit, eorum Hegesini versuum testimonio utitur; idem nos quoque facimus a Callippo edocti. Ascræ ætate mea turris unica reliqua fuit et præterea nihil quod posset memoriæ prodi. Aloei quidem filii Musas numero tres religione sanxerunt, nomina vero illis imposuerunt, Meleten, Mnemen et Aœden (meditationem, memoriam et cantionem). (3) Tempore posteriore Pierum Macedonem ferunt, a quo uni de Macedoniæ montibus nomen, quum Thespias venisset, ut novem Musæ hisce quibus nunc appellantur nominibus colerentur instituisse, aut quod rectius id duxisset, aut quod ex oraculo quopiam id ei imperatum fuisset, aut postremo quod ea in re Thracum esset disciplinam secutus; Thracia enim gens olim Macedonicam dexteritate quum aliis in rebus antecellere videbatur, tum in rebus divinis haud pari atque Macedones erat incuria. (4) Sunt qui Pierum ipsum filias novem habuisse dicant iisque eadem quæ Musis nomina indidisse; et quotquot a Græcis Musarum filii sunt appellati, eos Pieri e filiabus nepotes fuisse. At Mimnermus, qui elegis pugnam Smyrnæorum contra Gygen et Lydos conscripsit, in ipsa operis ingressione antiquiores Musas Cœli, alias illis nata posteriores Jovis filias memorat. (5) In Helicone qua iter ad Musarum lucum, ad lævam fons est Aganippe; filiam Aganippen Termesi fuisse dicunt; circumfluit autem hic Termesus Heliconem. Recta ad lucum Musarum pergentibus est Euphemes effigies in lapide sculpta. Fuisse Euphemen tradunt Musarum nutricem. (6) Est illi proxima Lini statua e parvo saxo in speluncæ modum cavato prominens; huic parentant quotannis antequam sacra Musis faciant. Genitum Linum Amphimaro Neptuni filio ex Urania vulgo proditum est; musices eum gloria superiores ætate et æquales omnes anteisse et ab Apolline, cui se cantu conferebat, occisum. (7) De Lini quidem morte ad barbaras etiam gentes omnes luctus pervenit; siquidem apud Ægyptios carmen usurpatum est, quod Linum Græci dixerunt, appellarunt ipsi tamen Ægyptii id patria voce Maneron. Sed Græci poetæ, Homerus certe ejus cantilenæ tanquam Græcæ mentionem fecit. Quum enim Lini casus cognitos haberet, in Achillis scuto Vulcanum inter alia cælasse commentus est puerum fidibus canentem Linum:

(8) At Pamphos, qui Atheniensibus hymnos antiquissimos fecit, increbrescente ob Lini mortem luctu, Œtolinum (Flebilem Linum) dixit; Sappho deinde Lesbia sumpto e Pamphi versibus Œtolini nomine Adonin ipsa simul et Œtolinum 470cecinit. Thebani vero sepultum apud se Linum fuisse autumant, addentes Philippum Amyntæ filium profligatis ad Chæroneam Græcis somnii cujusdam monitu Lini eruta ossa in Macedoniam transportasse; (9) mox itidem alio commotum somnio Thebas reportanda curasse. Sepulcri vero omnem superficiem ac plane vestigia omnia temporis diuturnitate abolita. Narrant etiam Thebani fuisse alterum minorem Linum qui sit Ismenii dictus, quem Hercules puer dum ab eo musicam doceretur occiderit. Carmina certe neque superior ille Amphimari, neque hic posterior ulla fecere; vel quæ fortassis fecerunt, ad posteritatis memoriam non pervenere.

CAPUT XXX.

De Musarum aliorumque signis in Helicone — poetarum musicæ laude celebratorum signis — de Orpheo varia narratio — de fluvio Helicone — urbe Libethra et Orphei monumento — Lycomidis.

Musarum ibi signa sunt omnium Cephisodoti opus. Paulo hinc longius Cephisodoti aliæ sunt Musæ tres; Strongylionis totidem, hominis qui boves et equos unus omnium optime expressit; reliquas tres fecit Olympiosthenes. Est præterea in Helicone Apollo æneus et Mercurius de lyra inter se litigantes, et Bacchus; illi quidem opus Lysippi; Bacchi vero erecto statu simulacrum dedicavit Sylla, omnium Myronis operum (Erechtheo qui Athenis est excepto) longe quod spectetur dignissimum. Neque vero de suo Sylla donum dedit, sed illud Orchomeniis Minyis eripuit. Hoc illud est Græcis usurpatum verbum, deos alienis suffimentis venerari. (2) Poetarum etiam et aliorum musicæ laude insignium virorum illic statuas videas, inter eos Thamyrin jam cæcum fractam lyram attrectantem: Arion Methymnæus delphino insidet; Sacadæ vero Argivi qui effigiem finxit, quod Pindari de eo carminis exordium non intellexit, corporis magnitudine nihilo tibicinem tibiis grandiorem fecit. (3) Sedet ibidem Hesiodus citharam genibus sustinens, quod tamen non fuit ejus gestamen, quum, sicuti licet ex ipsis ejus carminibus colligere, ad lauri virgam caneret. De Hesiodi vero et Homeri ætate etsi mihi sunt omnia diligentius conquisita, non est tamen libitum meam ea de re sententiam explicare, quum sciam et alios et eos inprimis qui nostro tempore ad poesin epicam se applicant, contentiosos esse. (4) Thracio quidem Orpheo Teletæ simulacrum adsistit; circumstant canentem feræ in marmore et ære expressæ. Græci alia multa quæ nunquam evenerunt pro veris habent, et illud inter cetera, Orpheum Calliopes filium fuisse, Musæ scilicet, non ejus quæ Pieri filia fuerit; allicere solitum cantu feras, eundem ad inferos vivum descendisse, quo exoratis inferûm diis uxorem reciperet. At enim opinione mea Orpheus carminis concinnitate omnes qui ante ipsum fuerunt, superavit magnamque est auctoritatem consecutus, ut qui crederetur et deorum initia et nefariorum facinorum expiationes invenisse, 471morborum etiam remedia et iratorum numinum placationes. (5) Thracum vero feminas mortem ei inferre molitas esse aiunt, quod secum viros quacunque errans huc illuc traheret, virorum tamen metu non statim ausas facinus perpetrare; deinde autem mero largius hausto quod cogitaverant perfecisse. Ex eo institutum ut viri non nisi temulenti ad prœlia exirent. Sunt qui dicant fulmine ictum Orpheum vitam finiisse, hoc mortis genere peremptum quod initiorum arcana profanis et rudibus hominibus tradidisset. (6) Est illud præterea memoriæ proditum, uxore mortua venisse illum ad Aornum Thesprotiæ, quod ibi pervetus esset per umbrarum evocationem oraculum; ibi quum Eurydices animam sequi se putasset et sua se opinione falsum respiciens animadvertisset, ultro sibi ipsi mœrore confectum manus conscivisse. Addunt Thraces, luscinias quæ circa Orphei sepulcrum nidos habeant, suaviores quam ceteras et vocaliores cantus edere. (7) Macedones vero qui subjectam Pieriæ monti terram incolunt et urbem Dium, eo ipso in loco a feminis occisum Orpheum autumant. A Dio montem versus stadia viginti progressis columna est ad dexteram; superimposita columnæ est lapidea urna; in ea Orphei ossa condita esse regionis ejus incolæ dicunt. (8) Præterfluit hunc locum Helicon amnis. Is septuaginta quinque stadia progressus infra terram se abdit; occulto dein meatu stadia viginti duo elapsus se denuo ostendit, et Baphyræ nomine pro Helicone sumpto in mare se navigabilis infert. Hunc amnem Diastæ aperto quondam alveo decurrisse aiunt; ab eo vero primum tempore, quia mulieres illæ quæ Orpheum occiderant, sanguinem eo abluere conatæ sunt, terram subiisse, ne ad expiandum scelus aquas præberet suas. (9) Ab hoc diversum Larisæ sermonem audivi: urbem olim in Olympo celebrem, Libethra nomine, fuisse, quo mons in Macedoniam se immittit; ab ea urbe non longe Orphei monumentum abesse; Libethriis olim ex Thracia a Bacchi oraculo responsum allatum, a sue urbem deletum iri quum primum Orphei ossa sol aspexisset; de hoc illos oraculo sollicitos esse oportere se nihil putasse, quod nullam omnino feram vel tantam vel tantis præditam viribus exsistere posse, quæ urbem valeret exscindere, suem vero magis fiducia quadam quam suo robore niti crederent. (10) Atqui ubi diis visum est, hæc acciderunt. Pastor quidam meridie recubuit ad Orphei tumulum. Is quum forte somno se dedisset, in somnis cœpit Orphei versus magna et suavi voce decantare. Ea voce qui proximis locis vel pascebant, vel forte arabant, commoti, intermisso opere ad illam dormientis pastoris cantilenam accurrerunt. Ibi quum alterum alter trudentes impellerent, dum proxime quisque ad pastorem certant accedere, columnam evertunt; 472ea ruente fracta est urna, quo factam ut Orphei ossa, quot eorum reliqua erant, sol aspiceret. (11) Ea deinde quæ insecuta est nocte ingenti aquæ vi de cœlo effusa Sus amnis (unus hic est de Olympi torrentibus) Libethriorum muros dejecit, sacras et profanas ædes evertit, homines ipsos et animalia cuncta quæ intra mœnia fuerunt exstinxit. Deletis jam Libethriis Macedones qui Dium tenebant (uti mihi Larisæus hospes narrabat) Orphei ossa Dium transtulerunt. (12) Jam vero qui sunt in poetarum scriptis non indiligenter versati, satis norunt in Orphei hymnis singulis brevitatem summam quæsitam, neque omnino multos numero esse; Lycomidæ eos qui sint sciunt, et initiis suis concinunt; ac sunt illi quidem carminis elegantia et ornatu primi secundum Homeri hymnos; honor vero eis major quam illis divinitus obtigit.

CAPUT XXXI.

Arsinoes signum in Helicone — Priapi signum et cultus — tripodes in Helicone positi, festum Musea dictum, Hippocrene — de Hesiodi carminibus — Hesiodi morte — fluvio Lamo, Narcissi fonte et de ipso Narcisso varia narratio.

Arsinoes etiam in Helicone statua est, quam Ptolemæus etsi germanus frater erat uxorem tamen duxit. Ea statua æneo insidet passeri (struthocamelo) ex involucrum genere. Habent hi quidem alas uti alites ceteri, sed præ corporis mole humo se in sublime nequeunt attollere. (2) Est ibidem cerva Telepho Herculis filio infanti mammam præbens, et prope eam bos Priapi Signum quod spectetur dignum. Huic deo et alibi honorem habent quibus capellarum et ovium greges vel apum alvearia curæ sunt, sed eum præ diis cunctis venerantur Lampsaceni, Baccho et Venere genitum dictitantes. (3) Sunt in Helicone et alii tripodes dedicati et unus inter hos antiquissimus, quem Chalcide ad Euripum Eubœæ de carminibus præmium tulisse Hesiodum tradunt. Lucum circumquaque accolunt finitimi. Thespienses dies festos ibi agitant et ludos Musea. Cupidinis etiam ludos faciunt, quibus non solum musicis, sed athletis etiam sua proposita præmia. Supra lucum stadia fere viginti ascendentibus est Hippocrene (Equi fons) quæ dicitur. Elicuisse fontem ungula terram fodientem Bellerophontis equum tradunt; ob eam rem Hippocrenen nominatum. (4) Bœotiorum quidem populi qui circa Heliconem domicilia habent, ex opinione quadam a majoribus accepta Hesiodum negant aliud quiquam præter illud poema, quæ Opera appellantur, scriptum reliquisse, quin etiam ex eo Musarum invocationem quæ in exordio est removent, principium statuentes carminis eum locum fuisse qui de Contentionibus est. Atque plumbeam mihi tabulam ostenderunt juxta fontem positam, sed vetustate magna ex parte vitiatam: in ea scriptum est carmen illud ipsum quæ Opera inscribuntur. (5) Est etiam altera a priore separata de magno carminum numero, quæ scripserit Hesiodus, ea videlicet quæ in mulieres decantata sunt, [et] quas magnas Eœas nominant, Deorum gentilitatem (Theogoniam), 473in Melampodem vatem carmen, Thesei cum Pirithoo ad inferos descensum, Chironis præceptiones ad Achillem scilicet instituendum, et quæ Operibus et Diebus subnecti solent. Didicisse iidem Hesiodum divinandi artem tradunt ab Acarnanibus, et exstant sane ejus de divinatione carmina, quæ ipsi legimus, ac præterea ostentorum enarrationes. (6) Contraria etiam quædam de Hesiodi morte narrantur. Nam Ganyctoris filios ob Hesiodi necem, Ctimenum et Antiphum, ex Naupacto Molycriam confugisse, et quod illic ob violatum Neptuni numen pœnam susceperint, omnium hæc eadem sunt sermonibus vulgata; sed adolescentum sororem quum alius vitiasset, in stupri suspicionem falso Hesiodum vocatum alii dixere, alii vero illum culpa non vacasse. Ac de iis quidem quæ de Hesiodo ejusque carminibus inter se dissidentia memorantur, satis dictum hactenus fuerit. (7) In summo Heliconis jugo fluvius est Lamus non magnus ille quidem. In Thespiensium vero finibus vicus est, qui Donacon dicitur. In eo fons Narcissi appellatus, quod in ea se aqua Narcissus aspexisse dicatur, donec suam illam esse umbram non intelligens sui ipsius imprudens amore caperetur atque ex eo ad eundem fontem extabesceret. Absurdum vero hominem jam eo ætatis provectum ut capiatur amore, ne dignoscere quidem quid sit homo et quid hominis umbra. (8) Alius etiam de Narcisso sermo proditus est minus quam superior vulgatus, auctores tamen et hic suos habet; sororem ei geminam fuisse quum oris specie omni ex parte similem, tum vero coma et vestitu nihil differenti; solitos simul venari; a puero sororem amatam; ea quum forte diem suum obisset, ventitare illum ad fontem solitum, in quo quum suam intueretur umbram ac suam omnino esse non ignoraret, ob similitudinem tamen quæ inter ipsos fuerat tanquam si non suam, sed sororis imaginem præ oculis haberet, desiderii ex eo sui solatium aliquod capere consuesse. (9) Nareissum vero florem et ante multo e terra editum puto, quantum ex Pamphi versibus licet conjicere. Multis enim ante Thespiensem Narcissum annis Proserpinam Cereris filiam a Dite raptam scripsit, dum luderet et flores legeret; neque violis illam, sed narcissis deceptam.

CAPUT XXXII.

De Creuside navali Thespiensium — urbe Thisbe — urbe Tipha — urbe Haliarto — Lysandri præclare factis — de Lysandri flagitiose factis.

Qui Creuside (quod est Thespiensium navale) habitant, nihil illi publice habent memorata dignum. In privati hominis ædibus est Bacchi signum e gypso, pictura illuminatum. Creusin e Peloponneso navigatio est obliqua et omnino parum tranquillo mari minus tuta. Nam excurrentibus in mare promontoriis ita sinuantur littora, ut recti cursus teneri nequeant; ex proximis præterea montibus venti spirant concitatius. (2) A Creuside non aperto mari 474navigantibus, sed Bœotiæ oram ipsam legentibus, Thisbe urbs occurrit ad dexteram. Ac primum quidem proximus mari mons est; hunc ubi superaveris, planities te excipiet; alius subinde mons et in ejus ima parte urbs est; in ea Herculis templum, in quo signum recto statu e lapide. Herculi ludos, quæ Heraclea appellantur, faciunt. (3) Quod inter montes camporum jacet, nihil, quin defluentium aquarum copia stagnum perpetuum sit, prohibet, nisi valido aggere per medium ducto quotannis aquam in alteram partem avertant et alteram interea campi partem colant. Thisben, a qua urbi nomen, nympham esse indigenam dicunt. (4) Hinc præternavigantibus modicum est oppidum maritimum Tipha. Herculis illic delubrum, in quo sacrum faciunt anniversarium. Tiphæenses præcipuam sibi præ cunctis Bœotis maritimarum rerum peritiam inde ab antiquissimis temporibus vindicant, Tiphyn prædicantes, cui Argus navis gubernacula credita sunt, suum fuisse indigenam. Ostendunt etiam extra oppidum locum quo Argo Colchis reversam applicuisse dicunt. (5) Supra Thespiensium fines interius est Haliartus. Hujus urbis et item Coroneæ quisnam fuerit conditor, seorsum ab Orchomeniorum historia exponere non erat consentaneum. Persico bello quod in Græcorum amicitia perstitisset Haliartus, pars Xerxis copiarum agrum et urbem Haliartiorum igni vastavit. Est Haliarti Lysandri Lacedæmonii monumentum. Quum enim ad muros oppugnandi causæ accessisset, defenderetur autem oppidum Atheniensium et Thebanorum præsidio, eruptione ab hostibus facta in pugna occubuit. (6) Lysandrum quidem summis laudibus ornandum et eundem acriter accusandum censuerim. Nam prudentiam in re bellica tunc maximam ostendit, quum Peloponnesiacæ ipse classis imperator Antiochum Alcibiadis gubernatorem, eo tempore observato quo aberat imperator, in spem adduxit Lacedæmoniis se parem esse posse ad congrediendum navali prœlio, ac deinde eum temere et arroganter in altum provectum non longe a Colophoniorum urbe vicit. (7) Jam vero triremium iterum a Spartanis imperio accepto Cyrum minorem ita delinivit, ut pecuniam ille ad classem tuendam quoties petisset quoque maxime tempore opus esset, perliberaliter suppeditaret.. Quumque Athenienses ad Ægospotamos centum navium stativa haberent, tempus illud speculatus quo navales socii aquatum et ad commeatus sibi e foro curandos profecti fuerant, plerasque earum cepit. (8) Justitiæ etiam tale specimen dedit: Autolyco pancratiastæ, cujus ego imaginem in Prytaneo Athenis vidi, cum Eteonico Spartano homine erat de pecunia nescio qua controversia. Ibi Spartanus, qui jure causæ multo esset disceptando inferior, quod erat tunc Atheniensium civitas in triginta virûm potestate et aderat adhuc Lysander, eo processit insolentiæ, ut adversarium plagis lacesseret eundemque se defendentem ad Lysandrum pertraxerit, confisus nempe ad gratiam illum pronunciaturum. At Lysander Eteonicum injuriarum damnatum cum infamia et convicio 475dimisit. (9) Et hæc quidem in laudem Lysandri dici possunt; alia vero totidem dedecori ei fuere. Ad Ægospotamos Philoclem Atheniensem, de classis prætoribus unum, et Atheniensium ad quattuor millia dedititiorum occidit ac mortuis terram injici vetuit; quum et Persis qui ad Marathonem ceciderant, Atheniensium, et iis Lacedæmoniis qui ad Thermopylas mortem oppetierant, Xerxis concessu sepultura contigerit. Deinde majorem Lacedæmoniis ex eo invidiam concitavit, quod et decemviratus in sociis civitatibus et Laconicos harmostas constituit. (10) Postremo quum Spartani nullam omnino acquirendæ pecuniæ rationem haberent, quod ex quodam oraculo acceperant, Spartæ solam pecuniæ cupiditatem fatalem fore, hic eos ad pecuniæ stadium vehementer incitavit. Quibus ego rebus adductus et simul Persarum auctoritatem ac legem secutus, Lysandri principatum Spartanis perniciosiorem quam utiliorem exstitisse censuerim.

CAPUT XXXIII.

De monte Tilphusio, fonte Tilphusa ac de Tiresia — memorandis Haliartiorum templo dearum Praxidicarum — fluvio Lophi — vico Alalcomenis — Syllæ flagitiose factis ac morte — fluvio Tritone.

Haliarti et Lysandri monumentum est et Cecropis Pandionis filii sacellum. Mons Tilphusius et Tilphusa fons qui dicitur, ab Haliarto stadia absunt circiter quinquaginta. Traditum etiam est Græcorum monumentis, Argivos, quum Polynicis filios secuti Thebas cepissent, dum ad Delphicum Apollinem cum reliqua præda vatem etiam Tiresiam pertraherent, sitientem illum in via hausta de Tilphusa fonte aqua animam egisse. Est ejus sepulcrum ad ipsum fontem. (2) Vatis filiam Manto ab Argivis Apollini aiunt sacratam; sed transmisisse eam classe, jubente deo, Colophonem in Ioniam, ibique Rhacio Cretensi nuptam. Quæ de Tiresia dicuntur cetera, de annorum scilicet quem vixisse scripserunt numero, et quod vir evaserit ex femina, quodque in Odyssea Homerus eum unum sapientem esse apud inferos dixerit, omnia hæc omnes jam toties audita norunt. (3) Est apud Haliartios sub divo dearum ædes quas vocant Praxidicas (Vindices); ad earum aram jusjurandum concipiunt quod non facile temeritatis coarguitur. Est hæc ædes dearum ad montem Tilphusium. Haliarti vero delubra sunt in quibus signa nulla, quum tecto etiam careant; ne id quidem quibus dicata fuerint numinibus percontando cognoscere potui. (4) Perfluit Haliartidem terram Lophis fluvius. Aiunt, quum regio ab initio siccitate laboraret nec ullas haberet aquas, virum eo tempore unum de primoribus Delphos venisse ad consulendum, qua ratione aqua inveniri posset; jussisse Pythiam, ut qui primus Haliartum redeunti obvius factus esset, illum occideret; quare quum reduci primus filius Lophis occurrisset, nihil cunctatum 476stricto gladio puerum percussisse; illum adhuc spirantem huc illuc cursitasse, ubicunque vero humi fusus esset sanguis, inde aquas e terra erupisse; ex eo fluvium nomen accepisse. (5) Alalcomenæ non magnus est vicus ad radices imas modice editi montis. Loco nomen datum alii ferunt ab Alalcomene homine indigena, a quo fuerit Minerva enutrita; alii dicunt unam ex Ogygi filiabus Alalcomeniam fuisse. Non ita procul a vico plano loco erecta fuit Minervæ ædes; in ea priscum fuit ex ebore signum. (6) Sylla quidem multa in Athenienses crudelia admisit facinora et a Romanorum more aliena; dissimilia non fuerunt quæ in Thebanos et Orchomenios fecit. Quibus addidit, quod illud ipsum quod Alalcomenis fuit Minervæ signum rapuit. Hunc hominem, qui Græcorum civitates et patrios eorum deos tam furenter vexarat, morbus omnium teterrimus oppressit, pediculis e toto corpore erumpentibus; huc pristina hominis felicitas recidit. Templum Alalcomenarum ab eo inde tempore negligi cœptum numine veluti orbatum. (7) Contigit ad ejus eversionem ætate mea alia hujusmodi calamitas: agnata parietibus hedera magnis et prævalidis trunco radicibus ita se intra juncturas et coagmenta serpendo immisit, ut lapides disjunxerit. Hac torrens præterlabitur non magnus quem Tritonem nuncupant, quod Minervam ad amnem Tritonem educatam vulgo proditum est; quasi hic ille Triton sit, non autem qui ex Tritonide palude, quæ in Africa est, in Libycum mare descendit.

CAPUT XXXIV.

De templo Minervæ Itoniæ — memorandis Coroneæ, Junonis signo Sirenas manu tenente — monte Libethrio — monte Laphystio, Hercule Charope et fluvio Phalaro — Orchomeno urbe ejusque conditoribus.

Antequam Coroneam ab Alalcomenis venias, Minervæ Itoniæ templum videas. Cognominis auctor fuit Itonus, Amphictyonis filius. Huc ad commune concilium conveniunt Bœoti. In eo templo Itoniæ Minervæ et Jovis ex ære signa sunt, Agoracriti Phidiæ discipuli, quique ei in amore fuit, opera. Gratiarum etiam ætate mea signa dedicata sunt. (2) Memoriæ proditum est Iodamam deæ sacerdotium gerentem noctu intra sacrum templi septum venisse, atque Minervam ei se obtulisse cum tunica, in qua Medusæ Gorgonis caput inerat; eo conspecto statim Iodamam in lapidem mutatam esse, eamque ob rem mulierem quotidie ad Iodamæ aram ignem apponentem ter Bœotorum voce effari, Iodamen vivere ignemque sibi deposcere. (3) Coronea habuit ad memoriam insignia, Mercurii Epimelii in foro aram, et item Ventorum alteram. Paulo infra eas aras Junonis fanum est cum pervetere signo; Pythodorus illud Thebanus fecit; Sirenas manu præfert. Acheloi enim filias narrant Junonis suasu in cantus certamen Musas provocare 477ausas; victis Musas pinnas ex alis convellisse deque illis coronas sibi fecisse. (4) Abest a Coronea stadia ferme quadraginta mons Libethrium; signa in eo Musarum et Nympharum sunt cognomine Libethriarum; fontes ibidem (alterum Libethriadem nominant, alter Petra (?) est) muliebrium mammarum similitudinem gerunt et aqua inde lacti similis scaturit. (5) Ad Laphystium montem et sacram Jovi Laphystio aream a Coronea viginti circiter sunt stadia. Dei signum e lapide est. Quum esset Athamas hic Phrixum et Hellen immolaturus, missum a Jove pueris aurei velleris arietem dicunt, quo vecti illi aufugerint. Superius est Hercules cognomento Charops. Hac ascendisse Herculem Bœoti dicunt Ditis canem trahentem. Qua a Laphystio ad fanum Itoniæ Minervæ descenditur, est amnis Phalarus, qui in Cephisidem influit paludem. (6) Trans Laphystium montem est Orchomenus, urbs si qua est alia Græcis gloria insignis. Ad opes vero summas et felicitatem maximam evectam idem prope qui Mycenas et Delum rerum exitus perculit. De priscis vero ejus rebus hæc propemodum memoriæ mandata fuere. Consedisse hoc in loco primum omnium tradunt Andrea, Penei fluminis filium, et ab eo Andreidem terram nominatam. (7) Ad eum quum venisset Athamas, concessisse ei agrum qui circa Laphystium est, necnon eam regionem quæ nunc Coronea et Haliartia dicitur. Athamas quum nullam sibi virilem prolem superstitem esse putaret (quod nempe facinus in Learchum et Melicerten ipsemet perpetraverat, et Leuconi morbus vitam ademerat, Phrixum vero adhuc vivere aut liberos ei susceptos omnino ignorabat), ob hanc causam Thersandri Sisypho nati liberos Coronum et Haliartum adoptarat. Nam Sisyphi ipse frater erat. (8) Quum redisset autem e Colchis vel Phrixus ipse, ut quidam dicunt, vel, ut alii malunt, Presbon, quem ex Æetæ filia genuerat Phrixus, censuerunt Thersandri filii, Athamantis opes jure Athamanti et ejus soboli reddendum; accepta itaque ab Athamante agri parte Coroneæ et Haliarti conditores fuere. (9) Sed jam ante horum reditum Andreus Euippen Leuconis filiam, despondente Athamante, uxorem duxerat, ex qua natus est ei Eteocles, etsi pervulgata inter cives fama Cephiso amne genitus est; quocirca etiam poetarum quidam Cephisiaden Eteoclem in carminibus appellarunt. (10) Suscepto Eteocles regno agrum ab Andreo vocari facile sivit, tribus vero duas constituit, quarum unam Cephisiadem, alteram de suo nomine jussit appellari. Venienti autem ad se Almo Sisyphi filio soli non magnam partem concessit; ab Almo itaque vici tunc Almones 478nuncupati sunt. Iis deinde quæ insecuta sunt temporibus usus obtinuit ut vicus * Olmones appellaretur.

CAPUT XXXV.

De Gratiarum vario numero et nominibus — Gratiarum imaginibus et signis.

Eteoclem sane Bœoti primum omnium Gratiis sacra fecisse memorant; ac tres quidem Gratias religione sanxisse norunt; quæ vero eis nomina indiderit, non meminerunt. Lacedæmonii Gratias duntaxat duas colunt, quas Lacedæmonem Taygetæ filium dedicasse tradunt, easque Cletam et Phaennam nominasse. (2) Consentanea sane Gratiis ista nomina, consentanea etiam quæ Athenienses usurparunt. Nam hi quoque inde ab antiquis temporibus Gratias venerantur, Auxo et Hegemonen. Etenim Carpûs nomen non Gratiæ, sed Horæ est. Horarum alteri communes cum Pandroso honores Athenienses habent; Thallo nominant. (3) Accepto sane ab Orchomenio Eteocle ritu tribus jam Gratiis vota concipimus. Atque Angelio quidem et Tectæus, qui Bacchi (aureum?) Apollinem Deliis fecerunt, tres in ejus manibus Gratias posuere. Athenis in arcis vestibulo Gratiæ sunt et ipsæ numero tres, quarum initia vulgo incognita eo ipso in loco peragunt. (4) Pamphos omnium quos ipsi novimus primus carmina in Gratias cecinit; earum tamen neque numerum definivit neque nomina tradidit. Homerus, nam is quoque Gratiarum mentionem fecit, Vulcani uxorem earum unam dixit, quam Gratiam proprio appellavit nomine. Pasitheæ vero amatorem perhibet * *. Idem ubi Somnum loquentem inducit, talem habet versum:

Ex eo suspicati quidam sunt, quum juniores Gratias nominet, vetustiores illum scisse alias fuisse. (5) Jam vero in eo carmine quo deorum Hesiodus originem explicat (licet enim per me Hesiodo qui volet Theogoniam asserat): in eo igitur carmine Gratias Jovis et Eurynomes filias esse dixit, et nomina protulit Euphrosynen, Algaiam et Thaliam. Eademque nomina suis etiam versibus mandavit Onomacritus. Antimachus neque certum numerum Gratiarum, neque nomina prodidit; Ægles tantum et Solis filias esse dixit. Hermesianacti elegorum scriptori (quod nemo ante eum tradidit) Pitho (Suadela) una est de Gratiarum numero. (6) At qui primus Gratias vel finxerit nudas vel pingendo nudas ostenderit, nusquam comperi. Apud priscos enim homines cum vestimento eas tam a fictoribus, quam a pictoribus factas novi; sic apud Smyrnæos quum in Nemesium fano supra Nemesium simulacra ex auro Gratiæ positæ sunt, quas Bupalus fecit; tum vero in Odeo Gratiæ imago Apellis opus est. Pergamenis quoque in Attali thalamo sunt Gratiæ, ejusdem opus Bupali, (7) et apud Pythium, uti ipsi nominant, quas pinxit 479Pythagoras Parius. Porro Socrates Sophronisci filius ante arcis vestibulum Gratiarum Atheniensibus signa fecit. Ea sane omnia sunt veste velata. Qua vero his posteriores ratione ita Gratiarum ornatum immutaverint, ut nostra ætate omnes plane nudas faciant quibus eas vel fingendo vel pingendo exprimere curæ est, mihi certe compertum non est.

CAPUT XXXVI.

De reliquis Orchomeni regibus, Almo, Phlegya — Phlegyarum bello contra Delphos et exitio — Minya et Minyis — Orchomeno et Hyetto.

Quum vivendi finem fecisset Eteocles, ad Almi posteritatem regnum pervenit. Filiæ Almo fuere Chrysogenia et Chryse. E Chryse fama est Phlegyam Marti genitum. In Eteoclis imperium hic ipse Phlegyas successit, quum ille liberos non reliquisset. (2) Totius tunc regionis immutatum est nomen, ut quæ Andreis prius vocabatur, Phlegyantis diceretur. Fuit ab initio condita urbs Andreis, cui aliam de se appellatam addidit Phlegyas, congregatis in eam bellica virtute præstantissimis quibusque e tota Græcia. Defecerunt vero insequentibus temporibus amentia et audacia impulsi a reliquis Orchomeniis Phlegyæ, finitimorum bona agere et rapere aggressi; postremo vel ad Apollinis Delphici fanum diripiendum arma converterunt. Contra quos quum Philammon Delphis opem ferens lectam Argivorum manum duxisset, ipse una cum Argivis suis prœlio cecidit. (3) Bellicæ vero inprimis rei studia præ cunctis Græciæ populis Phlegyas fuisse consectatos testimonio mihi sunt Homeri versus, quos in Iliade fecit de Marte et Terrore Martis filio:

Ephyros ibi (ut mihi quidem videtur) nominat qui Thesproticam Epirum incolunt. At Phlegyarum genus prope omne crebris fulminibus et telluris vehementissimis motibus deus funditus abolevit; qui reliqui fuere, eos pestilentia absumpsit, præter paucos qui in Phocidem effugerunt. (4) Phlegya sine liberis exstincto, imperium excepit Chryses, e Chrysogenia Almi filia et Neptuno natus. Hujus Chrysæ filius fuit Minyas, a quo ii quibus imperavit populi hac etiam ætate Minyæ nominantur. Huic tam ampla fuere vectigalia, ut superiores omnes divitiis vicerit, primusque omnium, de quibus aliquid accepimus, Minyas thesaurum ad pecuniam servandam ædificavit. (5) At Græci exterarum gentium res in majori quam suas ipsorum miraculo ponere solent, quandoquidem clarissimi historiarum scriptores Ægyptiorum pyramidas accuratissime describere aggressi sunt, quum de Minyæ ærario et Tirynthis muris, operibus nihilo minore dignis admiratione, ne brevem quidem fecerint mentionem. (6) Minyæ filius fuit Orchomenus. Eo regnante urbs Orchomenus, et populus Orchomenii 480appellati. Mansit tamen nihilominus Minyarum etiam cognomen, quo ab iis qui in Arcadia sunt Orchomeniis distinguerentur. Ad hunc Orchomenum regnum jam obtinentem Hyettus venit Argis, fugiens ob Moluri Arisbantis filii cædem, quem in uxoris adulterio deprehensum interfecerat. Ei partem agri Orchomenus concessit eam quæ circa Hyettum vicum est cum tota vicinitate. (7) Hyetti mentionem fecit is etiam qui ea carmina composuit quæ sunt Eœæ magnæ a Græcis appellatæ:

(8) Satis constat primum omnium Hyettum hunc de adulterio pœnam sumpsisse; atque multo post Dracon, quum leges Athenis in magistratu ferret, tum de aliis quibusdam, tum de adulteris libere pœnas sumi posse promulgavit. Eo jam Minyarum nomen dignitatis provectum fuerat, ut etiam Neleus Crethei filius, Pyli rex, ex Orchomeno uxorem Chlorin Amphionis ex Iasio geniti filiam duxerit.

CAPUT XXXVII.

Almi genere exstincto, regnum Orchomeni ad Clymenum transit — dein ad Erginum — de Trophonio et Agamede narratio — Ascalapho et Ialmeno regnantibus Minyæ ad Trojam tendunt — Orchomenii a Thebanis ejecti a Philippo Amyntæ filio restituuntur.

At evenit ut Almi etiam proles interiret. Nam quum liberos Orchomenus non suscepisset, ad Clymenum Presbonis filium, Phrixi nepotem, imperium transiit. Filios hic habuit natu maximum Erginum, minores Stratium, Arrhonem, Pyleum et postremum Azeum. Clymenum, dum festi dies Onchestii Neptuni agitarentur, Thebani homines ex levi causa vehementi ira concitati occiderunt. In regnum successit Erginus, Clymeni filiorum natu maximus. (2) Is mox cum fratribus exercitu comparato Thebas adortus, prœlio primum hostes fudit; icto deinde fœdere pecunia se annua Thebani de Clymeni cæde satisfacturos pacti sunt. Verum quum Hercules Thebis adolevisset, tributo liberati sunt Thebani et Minyarum opes bello magnopere accisæ. (3) Erginus igitur, ut qui confectos jam prope belli calamitatibus cives suos videret, pacem quidem cum Hercule fecit, ad pristinas autem opes et felicitatem redintegrandam conversus ita præ hac una cura omnia contempsit cetera, ut senectus eum cœlibem et orbum oppresserit. Magna demum congesta pecunia liberos suscipere cupiebat. (4) Qua de re quum Delphos consulturus venisset, hujusmodi responsum accepit:

481Quum igitur oraculi monitu adolescentulam uxorem duxisset, Trophonius et Agamedes ex eo matrimonio nati sunt; (5) etsi traditum est, Apollinis, non Ergini filium fuisse Trophonium; quod ego ut credam facile adducor, et facile sibi id persuasum habeat quicunque ad Trophonii oraculum accesserit. Ii quum ad virilem ætatem pervenissent, sollertia in deorum templis et hominum regalibus tectis ædificandis excelluisse dicuntur. Etenim Delphis Apollini templum erexerunt et Hyrieo thesaurum. In hoc lapidem unum ita collocarant, ut extrorsum eum eximere possent. Quoties itaque libitum esset, clam introeuntes aliquid repositæ pecuniæ auferebant. Hyrieum autem ea res vehementer sollicitum habebat, præsertim quum et claves et signa cetera incorrupta cerneret, pecuniæ tamen numerum quotidie comminui animadverteret. (6) Super vasis igitur in quibus aurum et argentum erant reposita, laqueos disposuit, vel aliud quid ejusmodi, quo simulac pecuniam quis esset attingere conatus, captus teneretur. Ingressus itaque Agamedes in vinculis hæsit; Trophonius vero fratris caput præcidit, veritus nempe ne, quum illuxisset, ille ad tormenta adigeretur, et ipse ab illo, quod furti fuisset socius, indicaretur. (7) Idem Trophonius terræ haustus est hiatu eo ipso in loco, quo exstat in luco, qui est Lebadeæ, fovea quæ Agamedis dicitur, columna supereminente. Orchomeniorum post hæc regnum obtinuere Ascalaphus et Ialmenus, quos Marti Astyoche Actoris filia, Azei neptis, Clymeni proneptis, peperisse dicitur. Hos ad Trojam duces Orchomenii secuti sunt. (8) Ejus etiam coloniæ, quam in Ioniam Codri filii deduxerunt, consortes Orchomenii fuere. Suis vero a Thebanis ejectos sedibus Orchomenum Philippus Amyntæ filius reduxit. Sed eorum res adversa fortuna gravius semper afflixit.

CAPUT XXXVIII.

Memoranda apud Orchomenios — Minyæ thesaurus — Minyæ et Hesiodi sepulcra — de Actæonis cultu — Melane et Cephisso fluviis — Orchomeniorum divitiis et urbe Aspledone.

Apud Orchomenios Bacchi quoque templum exstat; sed antiquissimum omnium est Gratiarum. Saxa earum præcipua colunt veneratione, quæ excepisse Eteoclem e cœlo delapsa ferunt; nam quæ expolitius fabricata sunt signa, et ipsa e lapide, ætate mea dedicata fuere. (2) Fons etiam illic est spectatu dignus; in eum descendunt qui aquatum veniunt. Minyæ vero thesaurus unum est de Græciæ miraculis, nulli omnino eorum quæ uspiam alibi sunt operum secundum. Ad hunc autem modum exstructus est: lapidei sunt omnes parietes, rotunda operis forma, non valde in acutum se attollente fastigio; supremum lapidem toti ædificio coagmentationem esse dicunt. Sepulcra visuntur Minyæ et Hesiodi. (3) Hesiodi quidem ossa hoc se modo recepisse narrant. Sæviente in homines et pecudes pestilentia, missis ad oraculum legatis Pythiam jussisse ut ex Naupactio agro in Orchomenium Hesiodi ossa deportarent; nam aliam mali levationem fore nullam. Percontatos 482rursus eos in qua tandem Naupactii agri parte essent illa reperturi, respondisse Pythiam, locum cornicem monstraturam. (4) Quum itaque in terram e navi exscendissent qui sciscitatum missi fuerant, non longe a via cornicem conspexisse saxo insidentem, ibique Hesiodi ossa inventa in ejus saxi latebra. Hi elegi sepulcro ejus inscripti sunt:

(5) Jam vero de Actæone vulgatum inter Orchomenios fuit, vexari agrum a larva quæ saxo insideret. Ea de re consulto oraculo Delphico jussi sunt, si quas reperissent Actæonis reliquias, eas ut terra tegerent; præterea ut larvæ simulacrum ex ære factum ad saxum ferro adligarent: quod ipse adligatum vidi. Actæoni quidem quotannis parentant. (6) Abest ab Orchomeno stadia septem Herculis templum, in quo non magnum utique signum. Sunt ibi Melanis fluvii fontes, qui ipse quoque in Cephisidem paludem influit. Magnam sane partem Orchomenii agri ea palus semper occupat, hieme vero Austro plerumque flante multo latius stagnat aqua. (7) Narrant Thebani ab Hercule Cephisum amnem in Orchomeniorum campos aversum, quum antea per montanos cuniculos in mare exiret; eos meatus occlusisse Herculem. Sed novit sane Homerus fuisse paludem Cephisidem absque Herculis opera; dicit enim:

(8) Neque satis est verisimile, non fuisse Orchomenios apertis cuniculis et Herculis obice disjecto pristinum exitum flumini reddituros, quando ne Troicis quidem temporibus opes illi desiderarunt. Testis est idem Homerus eo loco quo Agamemnonis legatis respondentem Achillem facit:

Ex quo plane colligi potest, magnam Orchomeniis tunc quoque pecuniam suppeditasse. (9) Aspledonem quidem ob aquarum penuriam desertam tradunt; nomen vero urbi contigisse ab Aspledone, quem Midea nympha Neptuno pepererit. Id confirmant versus a Chersia facti, viro Orchomenio:

(10) Ætate quidem mea Chersiæ hujus carmina jam vetustas aboleverat; hos tamen ipsos versus Callippus retulit in libro de Orchomeniis. Eidem sane Chersiæ epigramma Orchomenii attribuunt, quod Hesiodi sepulcro inscriptum fuit.

De Lebadia, olim Midea dicta — Hercyna puella et fluvio ejusque antro — Trophonii templo ac signo aliisque memorandis — Trophonii oraculum consulendi ratione — Trophonii oraculo.

Qua montes consurgunt, Phocenses supra Orchomenios habitant, in campestri vero planitie Lebadea illis est finitima. Hæc olim et ipsa in edita regionis parte habitabatur, Mideæ nomine, ab Aspledonis nempe matre. Lebado vero Athenis in ea loca profecto, in plana incolæ descenderunt, et Lebadea a Lebado ipso nomen accepit; cujus neque pater quis fuerit norunt, neque quam ob causam illuc venerit; tantum illud sciunt, uxorem ei Laonicen fuisse. (2) Exornata urbs est operibus haud minus quam alia quævis maxime florentium Græciæ urbium. Separat ab ea (fluvius Hercyna?) * Trophonii lucum. Aiunt autem ibi Hercynam cum Cereris filia ludentem anserem e manibus invitam dimisisse; volitantem illum subisse cavernosum antrum ibique se sub lapide occultasse; Proserpinam subingressam, avem sub lapide jacentem retraxisse; quo loco lapidem submoverat, aquam erupisse; qui postea fuerit Hercyna amnis appellatus. (3) Manet ad fluminis ripas Hercynæ fanum, et signum in eo, virgo anserem manibus præferens. Fluvii fontes intra speluncam sunt, et stantia simulacra, quorum sceptris dracones circumvoluti sunt. Conjiciat quis esse illa Æsculapii et Hygieæ; sed fuerint potius Trophonii et Hercynæ, quum non magis Æsculapio quam Trophonio dracones consecratos censeant. Prope amnem est Arcesilai monumentum. Reportasse e Troja Arcesilai ossa Leitum dicunt. (4) In luco maxime insignia sunt, Trophonii templum et signum ad Æsculapii similitudinem et hoc factum; Praxiteles illud fecit. Est ibidem Cereris cognomento Europæ fanum, et sub divo Juppiter Hyetius (Pluvius). Ad oraculum ascendentibus atque inde ad ulteriora montis pergentibus occurrit Proserpinæ quæ Thera (?) vocatur et Jovis Regis templum; quod propter magnitudinem, vel propter continuata bella dimidia tantum ex parte perfectum reliquerunt. In alio templo, Saturni, Junonis et Jovis simulacra sunt. Apollinis etiam illic est fanum. (5) Quod ad oraculum pertinet, observatur ritus hujusmodi. Ubi statuerit quis in Trophonii descendere, primum dierum certum numerum est ei in ædicula quadam commorandum; est illa Bono Genio et Bonæ Fortunæ sacra. Illic degens et alia suscipit expiationum genera et calidis abstinet aquis; Hercyna fluvio se abluit. Carnes ei de victimis large suppeditant. Immolat enim qui huc descendit, Trophonio et filiis, Apollini præterea, Saturno, Jovi cui Regi cognomen, Junoni Heniochæ et Cereri, quam Europen nominant ac fuisse Trophonii nutricem perhibent. (6) Adest singulis sacrificiis aruspex, qui cæsarum hostiarum 484viscera inspectat; ex ea inspectione vaticinatur, numquid Trophonius placatus et propitius consultorem sit accepturus. Cetera tamen exta non tam perspicue Trophonii mentem denunciant, verum ea qua quis nocte descendit, arietem mactat ad ipsam foveam, invocato Agamedis numine. Exta priora pro nihilo ducuntur, etiamsi fuerint læta, nisi hujus quoque arietis exta idem portendant. Id ubi ita evenerit, ut extorum consentiat significatio, bona cum spe descendit consultor; atque hoc maxime modo descendit. (7) Deducunt sacrificuli eum noctu ad Hercynam fluvium, ibi hominem oleo perungunt et abluunt pueri duo ex oppidanorum liberis annos ferme tredecim nati; Hermas (Mercurios) illos nuncupant. Hi sunt qui descendentem abluunt, quique ministrant quæ sunt opus omnia, utpote ministri. Hinc non statim ad oraculum a sacrificulis, sed prius ad aquæ fontes ducitur; sunt vero duo inter se proximi. (8) Bibenda illic est Lethes quæ dicitur aqua, quo cunctorum ei, quæ antea illi erant curæ, oblivio contingat; Mnemosynes deinde aquas potat, ut quæ infra viderit omnia memoria contineat. Jam simulacrum, quod fecisse Dædalum autumant, contemplatus (nemini prorsus id ostendunt sacerdotes, præterquam iis qui ad Trophonium sunt accessuri): eo signo conspecto et cum multa religione votis nuncupatis, ad oraculum progreditur tunicam indutus lineam ac tæniis incinctus, soleis popularibus in pedes inductis. (9) Est vero oraculum supra lucum in monte; crepido in orbem candido saxo circumducta. Crepidinis ambitus est instar areæ minimæ, altitudine minore quam cubitum duum. Erecti sunt super crepidine obelisci, tam ipsi quam zonæ, quibus continentur, ænei. Inter eos media sunt ostia. Intra ambitum specus est, non natura, sed arte et certo proportionis modulo quam solertissime exstructus. (10) Ejus subterraneæ cellulæ forma furno persimilis, cujus latitudo dimensa per rectam lineam ab imo ambitu ad summum, cubita æquarit ferme quattuor; in altum subsidit hiatus haud amplius octo fere cubitûm. Nulli vero gradus constructi sunt, qui ingressos ad imum solum demittant, sed ad Trophonium descensuri scalas admovent angustas æque atque habiles. Ubi descensum fuerit, medium inter solum et antri testudinem cavernula est latitudine duarum spithamarum, altitudo vero unius esse spithamæ videbatur. (11) Qui eo penetrarit, humi procumbens, melle subactas offas tenens, pedes prius in cavernulam illam immittit; mox toto ipse cum corpore sequens genua in cavernam inserere nititur; ibi statim reliquum corpus veluti attractum genua sequitur, non aliter ac si maximus et velocissimus amnis vorticibus correptum hominem ex oculis subducat. Jam vero qui intra penetrale descenderint, futura non uno et eodem cognoscunt modo; ex visis alius, ex auditis alius id consequitur. Per easdem fauces patet 485omnibus reditus; pedes vero præeunt. (12) Neminem omnino ex iis, qui eo descenderint, periisse affirmant, uno excepto, qui de spiculatoribus Demetrii fuit; illum vero neque eorum quicquam sacrorum, quæ fieri ad fanum illud religione sancitum est, fecisse, nec sciscitandi causa, sed quod argentum et aurum se asportaturum sperarat, introisse aiunt. Ejus cadaver alio loco in conspectum editum esse aiunt, et non per sacrum hiatus illius ostium ejectum. De quo quidem homine quum dicantur etiam alia, ea ipse quæ narratu duxi dignissima exposui. (13) Consultorem a Trophonio reversum sacrificuli in solio collocant, quod Mnemosynes vocant; positum illud est non procul ab adyto. A sedente ibi percontantur, quæcunque vel visa vel audita reportarit. Ea ubi accepere, suis illum reddunt. Hi sublatum hominem in cellam Bonæ Fortunæ et Boni Genii, in qua veniens primum commoratus fuerat, reducunt, multo illum quidem adhuc terrore attonitum, et suimet atque omnium adsistentium oblitum. Resipiscit tamen paulo post, et pristina ei mens et risus redit. (14) Scribo autem non solum audita, sed quæ et aliis accidisse vidi et egomet sum expertus, quum ad Trophonium consulendi causa ipse etiam venerim. Coguntur sane omnes qui a Trophonio redeunt, quæcunque vel audierunt vel viderunt, tabulæ inscripta illic suspendere. Servatur illic Aristomenis scutum in hanc usque diem; de quo jam ante, quæ dicenda fuerunt, a me sunt exposita.

CAPUT XL.

Unde Bœotiis oraculum Trophonii innotuerit, memoratur — de Dædali operibus — urbe Chæronea, olim Arne dicta — binis tropæis in regione Chæronensium ac de Macedonibus tropæa non admittentibus — polyandrio Thebanorum prope urbem Chæroneam — Chæronensium cultu sceptri Agamemnonis, quod hastam vocant.

Hoc oraculum quum antea prorsus ignoraretur, ex hujusmodi casu ad Bœotos ejus pervenit notitia. Quum unum et alterum jam annum nullis terra imbribus irrigaretur, e singulis civitatibus Delphos missi sunt qui opem implorarent. His siccitatis remedium exposcentibus Pythius Apollo imperavit, ut Lebadeam euntes a Trophonio mali auxilium quærerent. (2) Lebadeam itaque profecti quum oraculum reperire non possent, Saon quidam Acræphniensis, collegarum natu maximus, quum apum examen conspexisset, ** quocunque illæ divertissent sequi. Ubi igitur eas ad specum advolantes vidit, et ipse subiit in oraculum. Saonem hunc sacrorum omnem ritum et quæ inter consulendum fieri fas est edoctum a Trophonio memorant. (3) Ex Dædali operibus in Bœotia duo exstant, Hercules Thebis, et apud Lebadenses Trophonius; totidem in Creta e ligno, Britomartis ad Oluntem et apud Gnosios Minerva. Habent iidem et Ariadnæ chorum, cujus in Iliade Homerus mentionem fecit, in candido lapide. Est etiam apud Delios Venus ejusdem artificis opus, non magnum sane signum e ligno et exesa vetastate manu dextera; pedum loco 486in quadrangulam figuram desinit. (4) Crediderim signum hoc a Dædalo Ariadnam accepisse secumque illud abeuntem cum Theseo asportasse; Theseum certe Delii tradunt Ariadna ei adempta Apollini Delio dedicasse, ne scilicet sibi, si illud retinuisset, jam domum reverso Ariadnæ desiderium commoveret, atque ita ex ea recordatione amoris mala renovarentur. Præter hæc nulla (quod sciam) jam reliqua sunt Dædali opera. Nam quæ in Junonis templo dedicarunt Argivi, et quæ in Sicilia ab Omphace Gelam deportata fuere, cuncta temporis abolevit diuturnitas. (5) Lebadensibus proximi sunt Chæronenses. Eorum urbs olim Arne est appellata; filiam Æoli Arnen fuisse dicunt, a qua urbs altera etiam in Thessalia Arne fuerit nuncupata. Hoc autem quod nunc urbs habet nominis, contigisse ei a Chærone, quem Apollinis fuisse filium arbitrantur ex Thero Phylantis filia. (6) Testatur hoc qui magnas fecit Eœas his versibus:

Mea quidem sententia norat Homerus jam Chæroneam et Lebadeam appellari; sed maluit priscis uti earum urbium nominibus, sicuti et flumen Ægyptum potius quam Nilum dixit. (7) In Chæronensium agro duo sunt tropæa; ea dux Romanorum Sylla erexit Taxilo fuso Mithridatis copiarum duce. Amyntæ quidem filius Philippus neque ad Chæroneam, neque uspiam vel de Barbaris, vel de Græcis a se victis ullum erexit tropæum; nec fuit omnino patrius Macedonibus mos, victorias suas tropæis ullis testatas relinquere. (8) Est a Macedonibus ipsis traditum, Caranum regem suum victo in pugna Cisseo, qui finitimis imperabat, Argivorum ritu tropæum constituisse. Irrumpentem autem ex Olympo leonem illud subvertisse, ** evanuisse, [intellexisse Macedones]; (9) Caranum autem haud prudenter fecisse, quod advena barbaros vicinos ad inimicitiam implacabilem eo monumento irritasset; neque enim ab ipso Carano neque ab iis, qui postea regnaturi essent in Macedonia, tropæum erigi debuisse; quod nempe sibi ad reditum in gratiam cum hostibus loci aliquid relictum voluerunt. Argumentum rei est quod Alexander neque de Dario neque de Indicis victoriis tropæum ullum erigendum curavit. (10) Proximo urbi loco est commune Thebanis sepulcrum, iis qui in acie contra Philippum stantes ceciderunt. Nulla est apposita inscriptio. Insigne tumuli leo est ad eorum virorum animi magnitudinem significandam. Inscriptum, ut opinor, propterea nihil est, quod illorum hominum virtutem dii non fortunassent. (11) Deorum omnium maxime colunt Chæronenses sceptrum 487illud, quod Jovi fabricasse Vulcanum cecinit Homerus, a Jove acceptum Mercurium dedisse Pelopi, Pelopem Atreo reliquisse, Atreum Thyesti; a Thyeste per manus traditum tenuisse Agamemnonem. Hoc præcipue sceptrum venerantur Hastam nominantes. Divinitatis ei nescio quid inesse declarat id, quod ex ipso ad homines illos illustris quidam splendor pervenit. (12) In suo et Phocensium Panopeorum confinio illud repertum Chæronenses dicunt; aurum etiam cum eo: sed facile a Phocensibus aurum retineri passos, modo ut ipsi sceptrum haberent. Ab Electra Agamemnonis filia in Phocidem exportatum putarim. Templum ei nullum est publice dedicatum, sed quotannis sacri ejus curator in suis ædibus sceptrum statuit. Ei res divina quotidie fit, mensa apposita cujusvis generis carnibus et bellariis referta.

CAPUT XLI.

De Vulcani artis operibus — Eriphyles monili — præcipitio supra Chæroneam, quod Petrachus appellatur.

Omnium vero Vulcani operum, quæ et poetarum carmina et assentiens hominum fama celebravit, aliud sane nullum, qua sceptrum hoc, magna dignandum æstimatione est fide hominum receptum. Lycii quidem Pataris in Apollinis templo æneum ostentant craterem, Telephi donum esse dictitantes et Vulcani opus; ignorant scilicet illi (ut par est) primos, qui æs fuderint, Theodorum et Rhœcum Samios fuisse. (2) Patrenses in Achæis Vulcani, verbo duntaxat, opus esse dicunt arcam eam, quam Eurypylus ab Ilio exportarit; re nullam in conspectu ponunt. Est in Cypro urbs Amathus; in ea Adonidis et Veneris fanum vetustissimum, in quo positum tradunt monile Harmoniæ ab initio datum; quod Eriphyles tamen vocatur, quia hoc illa dono accepto virum suum prodiderit. Id Phegei filii Delphis dedicarunt. Ad eos vero quemadmodum pervenerit, ubi de Arcadum rebus egimus expositum est. Illud postea Phocensium tyranni templo spoliato abstulerunt. (3) Neque vero est quantum scio apud Amathusios in Adonidis fano illud, quod Eriphyles fuit; quum hoc Amathusiorum monile sit e lapidibus viridibus auro revinctum, Homerus vero id quod Eriphylæ donatum fuit in Odyssea aureum dicat fuisse:

quum non ignoraret tamen poeta variorum etiam monilium opificium. (4) Quo enim loco cum Ulysse loquitur Eumæus, priusquam e Pylo Telemachus veniens ad stabula divertisset, versus ibi ejus hujusmodi sunt:

(5) Inter ea etiam dona, quæ Penelope a procis accipit, ab Eurymacho monile perbelle distinctum datum memorat:

488At Eriphylen non distinctum auro et lapidibus monile dicit accepisse. Eo fit ut unicum hoc superesse sceptrum statui possit ex omnibus Vulcani operibus.

6. Supra Chæronem urbem est prærupta montis crepido, qui Petrachus appellatur. Eo loco deceptum a Rhea Saturnum credi volunt oblato lapide pro Jove. In montis vertice non magnum est Jovis simulacrum. Unguenta e floribus coquendo conficiunt Chæronenses, lilio, rosa, narcisso, iride, præsens contra hominum dolores remedium. Rosaceo autem si lignea simulacra perunxeris, hæc quoque contra tabem materiæ defenderis. Nascitur iris in palustribus locis, lilio par magnitudine, colore minime candida, odore minus quam lilium vehementi.

CAPUT I.

Phocidis nominis origo et situs — Phocensium res contra Thessalos gestæ — Phocensium clades, et Phocica desperatio — Phocensium victoria de Thessalis — Phocensium alia victoria de Thessalis astutia parta — Phocensium a Persarum partibus defectio.

Phocidis partem eam quæ circa Tithoream et Delphos est, constat inde ab antiquissimis temporibus nomen hoc sumpsisse a Phoco Ornytionis filio, homine Corinthio; non ita multis vero post annis, Æginetis cum Phoco Æaci filio classe in ea loca transgressis, usus obtinuit, ut idem nomen etiam omni, quam nos jam vocamus, Phocidi inderetur. (2) Qua Peloponnesum ex adverso prospectant quaque Bœotiam contingunt Phocenses, ad mare pertinent, hac (occasum versus) usque ad Cirrham Delphorum navale, illac (versus ortum) usque ad Anticyram urbem: ex ea vero parte qua est sinus Lamiacus, eos maritimos esse prohibent Locri Epicnemidii; hi enim sunt qui ibi supra Phocidem habitant, et Scarphenses quidem trans Elateam, super Hyampolin autem et Abas incolunt ii qui Opuntem et Opuntiorum navale Cynum tenent. (3) Clarissima inter res Phocensibus communi opera gestas sunt hæc. Primum in bello Trojano habuerunt partem; deinde ante Medorum in Græciam irruptionem contra Thessalos bellarunt, quo tempore insigne ad memoriam facinus ediderunt. Ad Hyampolim enim, qua Thessalos exspectabant ipsorum in terram invasuros, urnas fictiles defodere, iisque terra super aggesta opertis, hostilis equitatus impetum sustinuerunt. Hostes, ut qui insidias Phocensium non providerant, citatis equis excursione facta incauti in urnas istas inciderunt. Ibi quum eo casu equi pedibus claudi redderentur, viri partim 489ex equis prolapsi, partim cæsi sunt. (4) Jam autem Thessali majori quam antea in Phocenses ira inflammati quum copias ex omnibus civitatibus collegissent atque denuo in Phocidem expeditionem pararent: tum vero Phocenses, haud mediocri cum timore perpendentes et reliquum hostis apparatum bellicum et equitatus maxime multitudinem et una cum numero equorum hominumque circa prœlia exercitationem, Delphos mittunt qui quomodo effugere imminens periculum possint deum consulant. Atque hoc iis datum responsum:

(5) Hoc Phocenses accepto oraculo delectos viros trecentos sub duce Gelone prima nocte in hostes mittunt; mandata vero illis dedere, ut ex occulto quam maxime possent, quid Thessali molirentur, speculatum irent; deinde in castra reverterentur cæco maxime itinere nec manus sponte sua consererent. Hi omnes ad unum cum ipso Gelone duce suo perierunt, partim equorum pedibus conculcati, partim ab hostibus occisi. (6) Tam ingentem ea clades in castra Phocensium pavorem pertulit, ut conjuges, liberos, fortunas ceteras, quas agere quisque aut ferre posset, vestem, aurum, argentum, deorum signa, in unum cogerent. Ibi maximo exstructo rogo, viros triginta numero reliquerunt, (7) quibus imperarunt, si ita accidisset ut prœlio Phocenses hostibus succumberent, primo feminas ac impuberes jugularent et hostiarum instar una cum opibus in rogum conjicerent atque ignem immitterent; post hæc demum et ipsi mortem oppeterent vel mutuis confodientes se vulneribus; vel in hostium equitatum irruentes. Ex eo sæva omnia et immania consilia Græcorum verbo Phocica desperatio appellari cœpta. (8) His ita constitutis contra Thessalos statim copias educunt; duces fuere Rhœus Ambrossensis et Hyampolitanus Daiphantes; hic equitum, peditum ille agmen ducebat. Apud imperatores autem summo loco erat (Tellias) vates Eleus, in quo omnem salutis repositam spem Phocenses habebant. (9) Ubi ad manus ventum est, continuo Phocensibus ante oculos erant quæ de conjugibus et liberis statuerant, salutemque ipsorum ancipiti salo videbant fluctuantem: atque hanc ob causam alacres cujusvis discriminis aleam subibant: quibus quum accederet etiam numinis voluntas propitia, factum est ut victoriam reportarent omnium, quæ ante evenissent, maxime insignem. (10) Ac tunc responsum quod Phocensibus Apollo dederat, omnibus Græcis innotuit. Tesseræ namque a ducibus eædem dabantur in conflictu, Thessalis quidem Itonia Minerva, 490Phocensibus autem gentis auctor Phocus. Missa post pugnam Delphos dona Apollini Telliæ vatis et ceterorum qui in prœlio duces ipsis fuerant, statuæ, cumque iis heroum gentilium; Aristomedon eas Argivus fecit. (11) Invenerunt etiam postea Phocenses quod prudentia non inferius erat prioribus. Constiterant aliquando in primo Phocidis aditu adversa castra. Ibi lecti homines e Phocensibus quingenti, observato eo tempore quo suum luna orbem explerat, Thessalos noctu adoriuntur, oblitis gypso corporibus et insuper dealbatis instructi armis. Ingentem memorant Thessalorum factam cædem, quod immissa divinitus per noctem sibi visa, non hostium illud astu evenisse interpretabantur. Idem erat Eleus Tellias, qui hoc quoque Phocensibus in Thessalos excogitaverat. Jam vero quum in Europam Persæ exercitum trajecissent, Phocenses necessitate coacti in Xerxis partibus fuisse, sed mox a Barbaris desciscentes cum Græcis Platæensi prœlio in acie stetisse dicuntur.

CAPUT II.

Phocensibus, mulcta ab Amphictyonibus irrogata, Philomelus, ut Delphici Apollinis templum occupent, suadet — Phocenses Delphici Apollinis templum spoliant, et per decem annos cum Thebanis bellum gerunt ducibus Philomelo — Onomarcho — Phayllo — Phalæco.

Insequenti dehinc tempore accidit ut multa iis ab Amphictyonibus irrogaretur. Neque vero habeo satis veram ejus rei causam compertam, numquid noxam commeritis imposita fuerit, an vero Thessali ob veteres inimicitias hujus Phocensibus calamitatis infligendæ fuerint auctores. (2) Quum dejectis essent animis propter multæ magnitudinem, exstitit Philomelus Theotimi filius, Phocensium nemini dignitate secundus; Ledon ei patria erat urbs Phocica. Is igitur postquam oratione demonstraverat summam pecuniæ nullo pacto posse ab ipsis exsolvi, templum Delphicum occupandum esse censuit, et alia ad persuadendum apposita afferens, et illud inprimis, quod, quum ab Atheniensibus et Lacedæmoniis jampridem sibi pacata essent omnia, facile Thebanos et alios quoscunque, qui se armis lacessissent, tum virtute tum pecuniæ impendiis possent superare. (3) Philomeli oratio multitudinis valde secunda voluntate est accepta, sive quod mentem deus a rectis consiliis avertisset, seu quod is populus suapte natura religioni solitus esset quæstum anteponere. Delphos occupare aggressi sunt Phocenses, principatum Delphis Heraclide, Agathocle Athenis obtinente, Olympiadis quintæ et centesimæ, qua stadii palmam meruit Prorus (Porus?) Cyrenæus, anno quarto. (4) Templo potiti statim firmissimas apud Græcos mercenariorum militum cohortes conduxerunt. Thebani quidem aperte contra eos arma moverunt, nempe qui et ante offensiore in illos fuissent animo. Bellatum est continenter annos ipsos decem; quo temporis intervallo modo Phocenses 491cum suis conductitiis, modo Thebani victores discesserunt. Collatis demum apud Neonem urbem signis Phocenses terga vertere; Philomelus in fuga ex arduo et prærupto saxo quum se præcipitem dedisset, exanimatus est. Idem necis genus etiam alias Amphictyonum decreto in templi spoliatores est constitutum. (5) Post mortem Philomeli imperium Onomarcho Phocenses detulerunt; cum Thebanis vero societatem coivit Philippus Amyntæ filius; qui quum prœlio superior evasisset, Onomarchus ad mare fugiens a suis militibus est jaculis confixus, ipsius ignavia et imperandi inscitia ea se clade affectos interpretantibus. (6) Talem vitæ finem divina quædam sors Onomarcho attulit. Phocenses ejus fratri Phayllo summa cum potestate imperium decreverunt. * Ei vixdum ad imperandum aggresso talem oblatam esse per somnium speciem. Inter Apollinis donaria pervetus effigies quædam fuit ex ære hominis, cui, diuturniore morbo*, carne consumta, sola essent reliqua ossa; aiebant Delphi ab Hippocrate medico dedicatam. Huic igitur imagini Phayllus se similem factum videre visus est, ac statim post lenta tabe correptus somnii vaticinium implevit. (7) Phayllo exstincto ad Phalæcum filium patris principatus transiit. Huic, quod sacram pecuniam subripuisse accusatus esset, imperium est abrogatum, ac deinde, quum in Cretam classe transmisisset una cum Phocensium et mercenariorum militum manu, qui videlicet ejus sequi partes volebant, et Cydoniam urbem obsideret, quod imperatam pecuniam illa civitas pendere recusasset, amissa majore parte exercitus, ipse etiam periit.

CAPUT III.

Belli Phocici vel Sacri finis — nomina urbium Phocicarum eversarum ac restitutarum — de aliis bellis, quibus Phocenses interfuerunt.

Decimo anno post quam templum occupatum est, bello huic, quod idem Phocicum et Sacrum appellarunt, finem Philippus imposuit, principatum apud Athenienses obtinente Theophilo, octavæ et centesimæ Olympiadis, qua stadio vicit Polycles Cyrenæus, anno primo. Phocensium urbes expugnatæ et solo æquatæ sunt, quas jam enumeramus: Lilæa, Hyampolis, Anticyra, Parapotamii, Panopeus, Daulis. (2) Harum nomina jam antiquitus, et ex Homeri plurimum versibus erant celebrata. Alias illud, quod a Xerxis militibus concrematæ essent, Græcis notiores reddiderat, Erochum, Charadran, Amphicleam, Neones, Tithronium et Drymæam. Ceteræ, præter Elateam, antea minime illustres erant, Trachis scilicet Phocica, Medeon Phocicus, Echedamia, Ambrossus, Ledon et Phlygonium, amplius etiam Stiris. Omnes quas percensuimus, deletæ et ad formam vicorum redactæ, præter Abas, Nam Abæi sacrilegii 492expertes fuerant, et non modo a templi direptione manus abstinuerant, sed a belli etiam societate abhorruerant. (3) Est autem Phocensibus et templi Delphici et publici Græcorum conventus communione interdictum; jus vero suffragii, quod penes ipsos fuerat, ad Macedonas Amphictyones transtulerunt. Interjecto deinde tempore ex vicis in suas quique patrias restituti urbes instaurarunt, præter eas tamen quæ ob pristinam tenuitatem et præsentem pecuniæ inopiam refici non potuerunt. Restitutionis ejus duces et auctores Athenienses et Thebani fuerunt, antequam clade ad Chæroneam accepta Græcorum vires accisæ essent. (4) Steterunt in acie ad Chæroneam ipsi etiam Phocenses, et postea ad Lamiam et Crannonem contra Antipatrum et Macedonas pugnarunt. Gallorum iidem exercitum omnium Græcorum acerrime persecuti sunt; simul ut dei Delphici injuriam ulciscerentur, simul vero, puto, ut veterem infamiam abolerent. Atque hæc sunt quæ memoria digna Phocenses gesserunt.

CAPUT IV.

De Panopeo urbe — Thyiadibus feminis — reliquiis luti, ex quo Prometheus homines confecit — de Tityo — urbe Daulide — memorandis Daulidis — regione Tronis dicta.

A Chæronea stadiûm viginti via Panopeum ducit, urbem Phocensium, si modo urbem eam appellare par fuerit, in qua cives non prætorium, non gymnasium, non theatrum, non forum ullum habent, non denique ullum perennis aquæ conceptaculum, sed humiles habitant casas, qualia sunt montana tuguria, ad profunde cavatum torrentis alveum; suis tamen limitibus a finitimis dividuntur, mittuntque qui sibi attributum sedendi locum in Phocensium conventu teneant. Nomen urbi ab Epei patre ductum aiunt; ipsi tamen ab initio se Phlegyas fuisse, non Phocenses, et in Phocidem ex Orchomeniorum finibus profugos transisse dicunt. (2) Veterem Panopei ambitum vidimus, quem septem circiter stadiorum fuisse conjicimus. Subiit Homeri versuum recordatio de Tityo, quibus Panopeum urbem χαλλίχορον (choris decoram) nominat. Et in dimicatione de Patrocli cadavere Schedium Iphiti filium, Phocensium regem, qui ab Hectore occisus est, idem Homerus Panopei domicilium dicit habuisse. Hujus quidem rei fuisse causam Bœotorum metum arbitror. Nam quum his ex partibus Bœoticæ genti valde esset pervia Phocis, Panopei rex habitavit, ut eo loco veluti pro arce uteretur. (3) Alterum vero illud, quamobrem Panopeum choris decoram vocaverit, non potui conjectura assequi priusquam a Thyiadibus, quas Athenienses vocant, id didicerim. Sunt vero Thyiades Atticæ feminæ, quæ in Parnassum quotannis venientes una cum Delphicis mulieribus orgia agunt Baccho. His inter vias et alibi et apud Panopenses choros instituere solennis ritus est. Quare videtur Homerus, quum eo nomine Panopeum ornat, Thyiadum chorum significare voluisse. (4) Est Panopensibus in ipsa via e crudo laterculo sacellum et in eo signum e lapide Pentelico; 493quidam Æsculapium, alii Prometheum esse dicunt. Ejus rei testimonia se habere putant, quod ad ripas torrentis saxa jacent duo magnitudine nihilo minore quam ut plaustrum onerare queant singula. Color illis luti est non terreni, sed arenosi, quale in profunde excavatis alveis et torrentibus cernitur. Odorem etiam humani prope corporis referunt; reliquias esse aiunt has luti illius, e quo universum hominum genus Prometheus finxerit. (5) Ad eundem torrentis alveum est Tityi sepulcrum, aggeris ambitus nihilo major unius stadii triente. De Tityo vero versus est in Odyssea,

Hoc non de Tityi magnitudine dictum existimant, sed illam qua situs est Tityus regionem Plethra ennea (i. e. Jugera novem) appellari. (6) At Cleon Magnes (ex iis Magnesiis qui Hermi sunt accolæ) eos maxime homines rerum miraculis fidem habere non consuesse dicebat, quibus in tota vita non contigisset ipsis quicquam intueri quod esset communi hominum opinione majus; se certe adduci posse ut crederet et Tityum et alios ea magnitudine, quam fama prodidit, fuisse. Venisse enim forte se aliquando Gades, et ab ea insula cum tota sui comitatus turba Herculis jussu enavigasse; mox iterum Gades reversum, marinum hominem in litus ejectum invenisse nihilo breviorem jugerum quinque spatio, qui a deo fulmine ictus incensus erat. Atque hæc quidem ille. (7) Distat a Panopeo stadia ferme septem (?) Daulis. Oppidani in ea numero non multi sane sunt; proceritate vero et robore Phocensium hac ipsa etiam ætate longe præstantissimi. Nomen oppido a Daulide nympha, Cephisi filia, impositum tradunt. Tradiderunt alii locum in quo urbs condita est, condensum olim arboribus fuisse; a veteribus vero consepta silvis loca daula appellata; et ex eo Æschylum Glauci Anthedonii mentum daulum dixisse. (8) In hac urbe Tereo filium epulandum apposuisse feminæ dicuntur; quod fuit pollutarum mensarum hominibus exordium. Upupa vero, in quam mutatum Tereum fama vulgavit, avis est paulo coturnice major, surgentibus e vertice in cristæ modum pinnulis. (9) Dignum illud admiratione quod in hac regione hirundines neque pariunt neque ex ovis pullos excludunt, nec omnino tectorum laquearibus ullos affigunt nidos. Philomelæ vero Phocenses dicunt etiam avi factæ Tereum ejusque patriam esse terrori. Est apud Daulienses Minervæ fanum vetusque signum. Quod vero e ligno simulacrum est, illo adhuc vetustius, deportasse Procnen Athenis ferunt. (10) Dauliæ terræ pars est Tronis, in qua est sacellum heroi dicatum auctori gentis. Hunc sunt qui dicant Xanthippum heroem bello clarum; alii Phocum Ornytionis filium, Sisyphi nepotem fuisse. Ei quotidianos habent honores, et 494hostiis mactatis sanguinem per cavernulam in sepulcrum infundunt; carnes eodem in loco consumere patrium illis est. E Daulide quoque ad Parnassi juga ascendi potest, via illa quidem longiore, minus tamen quam ea est, quæ Delphis eodem ducit, difficili.

CAPUT V.

Memoranda in via Delphos versus, ædes Phocicum dicta — via Schiste dicta et Œdipi fata — de Delphis et oraculo Delphico — Phemonoe, prima Apollinis sacerdote; et Bœo poetria — Apollinis Delphici quinque templis paulatim exstructis.

Reversis ad eam viam quæ recta Delphos e Daulide fert, atque inde progressis, ad viæ lævam ædificium est quod Phocicum vocant. Eo e singulis urbibus Phocenses conveniunt. (2) Eximia est ædificii magnitudo, intus vero columnarum ordines juxta longitudinem ædificii positi sunt. Gradus a columnis ad utrumque parietem attolluntur; in illis gradibus congressi Phocensium legati sedere solent. In extremo ædificio neque columnæ neque gradus ulli sunt, sed Jovis illic signum et Minervæ et Junonis; ac Jovis quidem in solio, ab utraque vero parte Juno ad dexteram, ad lævam Minerva adstant. (3) Hinc progressus ad viam pervenies, quam Schisten (scissam) nuncupant; in ea patris cædem Œdipus patravit. Ei sane Œdipi casuum per omnem Græciam aliqua relicta memoria est. Nam recens natum, cui malleoli pedum fibulis transfixi, in Cithærone Platæidis terræ monte exponunt. Eum Corinthus et quæ ad Isthmum jacet regio aluit. Phocidis illud trivium paternæ cædis est scelere pollutum. Thebanis incestarum Œdipi nuptiarum et Eteoclis injustitiæ perpetua fuit infamia sustinenda. (4) Sed Œdipo trivium hoc et quod in trivio commisit facinus omnium exstitit malorum initium. Laii certe et servuli qui eum sequebatur sepulcra in medio ibi adhuc exstant trivio, congestis in tumulum collectis lapidibus. Damasistratum Platæis regnantem in cadavera incidisse eaque sepulturæ mandasse narrant. (5) Militaris hinc via, acclivis illa et vel expedito homini difficilior, Delphos ducit. De ipsis quidem Delphis multa ac diversa traduntur atque in primis de oraculo Apollinis. Aiunt enim fuisse ab initio Telluris eam oraculorum sedem, et ab ipsa Tellure Daphnidem quæ præsideret vaticiniis delectam; e Nymphis, quæ montem incolerent, Daphnidem unam fuisse. (6) Poesin Græci habent quæ Eumolpia appellantur, cujus auctorem Musæum perhibent, Antiophemi filium. In ea proditum est memoriæ, commune Telluri et Neptuno oraculum illud fuisse; ipsam quidem Tellurem ore suo responsa dedisse, Neptunum interpretem habuisse Pyrconem. Versus hujusmodi sunt:

495Postea Tellurem dicunt suam oraculi partem Themidi dedisse, Themidem vero eam donasse Apollini, qui Neptuno pro altera oraculi parte dederit Calauriam, quæ ante Trœzenem sita est insula. (7) Audivi etiam qui dicerent, pastores quosdam, dum pecus illac agerent, quum prope ad eum locum ubi oraculum est accessissent, terræ halitu divinitus afflatos Apollinis impulsu vaticinari cœpisse. Maxima vero inter plurimos fuit nominis celebritate Phemonoe, ut quæ dei interpres prima fuerit, prima etiam hexametro oracula decantarit. Bœo tamen indigena mulier hymno composito Delphis advenas ab Hyperboreis profectos oraculum Apollini dedicasse tradidit tum alios, tum Olenem, qui primus vaticinatus eo in loco fuerit, primusque hexametrum repererit. (8) Hi sunt quos Bœo fecit versus:

Enumeratis aliis Hyperboreis in ipso hymni fine Olenem nominavit:

Communis tamen hominum opinio priscæ memoriæ auctoritatem secuta nullum præter hunc virum, sed solas agnoscit mulieres oraculorum interpretes. (9) Antiquissimam dei ædem e lauro factam tradunt; et lauri quidem ramos ex ea arbore decerptos quæ ad Tempe est. Fuit ædis ejus forma quasi tugurium quoddam. Alteram Delphi narrant ab apibus e cera et pinnulis compactam, quam ad Hyperboreos Apollo miserit. (10) Alius etiam est ea de re sermo; ædem fabricasse hominem Delphum cui nomen fuerit Pteras, eamque ob rem templo quoque nomen ab opifice inditum fuisse. Ab eodem Ptera Creticam etiam civitatem una litera addita Apteræos appellatam. Quod vero ex ea herba, quæ in montibus crescens pteris (i. e. filix) dicitur, adhuc viridi fuerit ædicula illa contexta, omnino ut credam non adducor. (11) Tertiam ædem ex ære ædificatam fuisse, quod fama prodidit, mirum videri non debet, siquidem Acrisius filiæ quoque thalamum ex ære fecit, apud Lacedæmonios vero Minervæ Chalciœci fanum hac etiamnum ætate exstat, Romæ denique forum, quod magnitudine et ornatu reliquo spectantibus est admirationi, æneo contegitur lacunari. Quare non omnino a vero alienum videri possit, æneum fuisse Apollinis templum. (12) Nam cetera fabulosa mihi videntur, vel a Vulcano ædem illam exædificatam, vel aureas in eo templo virgines cantasse, quod Pindarus commentus est, quum cecinit:

In quo Homerum videtur imitari voluisse de Sirenibus fabulantem. Sed neque quo casu templum deletum sit ab omnibus ad eundem modum rem expositam comperi. Sunt qui terræ hiatu haustum; alii qui igne colliquefactum dicant. 496(13) Quartum templum Trophonius et Agamedes ædificarunt, e lapide vero exstructum memorant. Conflagravit hoc archontis magistratum obtinente Athenis Erxiclide, octavæ et quinquagesimæ Olympiadis anno primo, qua palmam tulit Diognetus Crotoniates. Quod hac ætate exstat, deo erexerunt de sacra pecunia Amphictyones. Ejus operis architectus fuit Spintharus Corinthius.

CAPUT VI.

De vetustissimæ urbis Delphorum conditore Parnasso — de urbis Lycoreæ nomine varia narratio et de Delpho — cur Delphi Pytho appellati fuerint, varie narratur.

Vetusissimam urbem olim eodem in loco a Parnasso conditam tradunt; Cleodoræ nymphæ hunc filium fuisse, cui sicuti aliis quoque heroibus, e diis patrem Neptunum, ex hominibus Cleopompum attribuunt; et ab eo montem Parnassum, ab hoc saltum Parnassium nominatum. Ab eodem præterea Parnasso inventam affirmant ex avium volatu futurorum prædictionem. (2) Urbem quidem hanc imbribus qui sub Deucalione acciderunt, submersam esse dicunt; homines vero, quot effugere tempestatem potuerant, luporum ululatum secuti, feris viæ ducibus ad Parnassi juga confugerunt; quare quam illic urbem condiderunt vocarunt Lycoream. (3) Sed ab hoc etiam diversus vulgatus est sermo, Apollini ex Corycia nympha genitum Lycorum, et ab eo Lycoream urbem dictam, antrum vero Corycium de nymphæ nomine appellatum. Narrant etiam hæc: Hyamo Lycori filio Celæno filiam fuisse, e qua Delphum Apollo susceperit; unde nomen quod etiamnum nostra ætate usurpatur urbs acceperit. (4) Alii Castalium, hominem indigenam, filiam habuisse volunt Thyiam nomine, quæ prima Bacchi sacerdos fuerit orgiaque deo celebraverit; et ab hac etiam postea quæ furore impulsæ sacra Baccho faciant, ab hominibus Thyiadas esse nuncupatas; Apollinis vero filium et Thyiæ Delphum fuisse autumant; sed alii matrem ejus Melænen perhibent, Cephisi filiam. (5) Interjecto dein tempore urbem non solum Delphos, sed etiam Pytho nominarunt finitimi, uti Homerus quoque in Phocensium catalogo. Ii vero qui ad genealogias omnia reducere student, Delphi existimant filium fuisse Pythen et ab eo dum regnaret urbi nomen impositum. Fama vero, quæ inter plurimos percrebuit, ab Apolline sagittis confixum ibi computruisse narrat eaque de causa urbem Pytho appellatam esse, quia ejus temporis homines si qua putrescerent ea dicebant πύθεσθαι. Quare Homerus Sirenum insulam plenam ossium finxit, quod in ea putrescerent eorum cadavera qui Sirenum cantilenis aures præbuissent. (6) Interemptum ab Apolline poetæ quidem draconem fuisse dicunt, cui custodiam Tellus oraculi mandasset; narratur vero etiam, Crii cujusdam potentis in Eubœa hominis filium fuisse injuriosum, qui Apollinis 497templum violasset et hominum quoque locupletium domos diripuisset. Jam quum denuo expeditionem pararet, tum vero Delphi supplices Apollinem rogarunt, ut avertere ab ipsis vellet imminens periculum, (7) atque Phemonoe, tunc temporis oraculi antistes, hæc iis hexametro versu vaticinata est:

CAPUT VII.

Templi Delphici spoliatores varii memorantur — de antiquissimi certaminis Pythici ratione et victoribus — tempore et ratione certaminum ab Amphictyonibus institutorum — corona laurea victoriæ Pythicæ præmio.

Res certe ita tulit, ut inde ab initio templum Delphicum plurimorum insidiis sit appetitum. Post Eubœensem enim de quo jam diximus latronem, et Phlegyarum natio et Pyrrhus Achillis filius illud spoliare aggressi sunt; copiarum dehinc Xerxis pars, et (qui omnium maxime ac diutissime in dei pecunias involarunt) Phocensium principes, tum vero Gallorum exercitus. Neque denique Neronis omnium rerum contemptum non experiri debebat, qui ex templo Apollinis quingentas æneas partim deorum partim vero hominum imagines abstulit.

2. Antiquissimum certaminis genus et in quo primum præmia sint proposita, fuisse memorant cantum hymni in honorem Apollinis; et primum quidem omnium psallentem vicisse Chrysothemin e Creta, cujus pater Carmanor Apollinem de cæde purgasse dicitur. Post Chrysothemin Philammonem cantu vicisse memorant; post hunc Philammonis filium Thamyrin. Nam Orpheum mysteriorum scientia et reliqua vitæ dignitate elatum, tum etiam Musæum, quod Orpheum sibi quem æmularetur proposuisset, negant in musicum illud certamen descendere voluisse. (3) Tulisse narrant etiam Eleutherem Pythicam palmam propter vocis vim et suavitatem, quum alioqui cantilenam non suam decantasset. Hesiodum tradunt repulsam tulisse, quod carmina sua ad lyram canere non didicisset. Homerus Delphos quidem venit consulendi quod opus fuit causa; Sed ei, etiam si fidibus didicisset, propter oculorum calamitatem nulli usui ars esse potuisset. (4) Quadragesimæ demum et octavæ Olympiadis, qua vicit Glaucias Crotoniata, anno tertio certamina instituerunt Amphictyones, cantus ad citharam, ut pridem; addiderunt tamen cantus ad tibiam, ipsarumque per se tibiarum certamen. Renunciati victores sunt de citharœdis Cephallen Melampus, de aulœdis Echembrotus Arcas, tibiis Sacades Argivus. (5) Idem vero Sacadas binis, qui subsecuti sunt, Pythicis ludis vicit. Proposuerunt etiam tum primum præmia athletis, Olympica certamina imitantes exceptis quadrigis, et ipsi instituentes puerorum dolichi diaulique cursum. Altera vero Pythiade submotis præmiis coronarium dehinc certamen ut esset statuerunt; aulœdiamque tunc repudiarunt, quod minime læti ominis esset: erant enim tibiarum modi tristissimi et 498elegi [et funebres modi] qui tibiis accinebantur. (6) Testimonio mihi fuerit Echembroti donum; æneus tripus Herculi Thebano dedicatus, cum hujusmodi inscriptione:

Hanc igitur ob causam aulodiæ certamen abrogatum est. Addiderunt deinde etiam cursum equorum, et victor curru renunciatus est Clisthenes, qui Sicyoniorum tyrannus erat. (7) Octava Pythiade addita hæc lex est, ut assis fidibus canerent; coronam cepit Tegeates Agelaus. Vicesima demum tertia accessit armatorum cursus; de quo lauream reportavit Timænetus Phliasius, Olympiadibus quinque postea quam vicerat Damaretus Heræensis. Octava post hæc et quadragesima Pythiade bigis certari cœptum; vicere Phocensis Execestidæ jugales. Quinta ab ea pullis ad currum junctis decursum est; antevertit Orphondæ Thebani quadriga. (8) Pancratium vero inter pueros et bigam pullorum et pullum desultorium multis serius quam Elei annis admiserunt; pancratium scilicet prima et sexagesima Pythiade, qua Thebanus Olaidas vicit, una post hanc interjecta pullum induxerunt desultorium; nona vero et sexagesima pullorum bigas. Singulari pullo Lycormas Larissæus, bigis victor renunciatus Macedo Ptolemæus. Ægyptiorum enim reges Macedonas dici se (sicuti sane fuerunt) facillime passi sunt. Lauream quidem Pythicis ludis victoribus dari nulla alia de causa existimo, quam quod Daphnen Ladonis filiam adamatam ab Apolline fama vulgavit.

CAPUT VIII.

De Amphictyonum consessus origine et denominatione — populis ab Amphictyone in commune consilium vocatis, et de Nicopolitanis ab Augusto adjectis — triginta Amphictyonibus, qui Pausaniæ tempore fuerunt — memorandis urbis Delphorum, templo Minervæ Pronœæ et Massaliotarum gente — fluvio Plisto et aqua Castaliæ — sacro Apollinis septo.

Conventum hoc in loco Græcis constitutum plurimi putant ab Amphictyone Deucalionis filio et ab eo convenientibus nomen Amphictyonum inditum; Androtio vero in Attica historia scribit, in Delphicum consessum initio e circumvicinis convenisse consiliarios, eosque qui eo convenire solerent ἀμφιχτίονας (circumvicinos) nominatos fuisse; postmodum vero id obtinuisse nomen quo nunc appellantur (Ἀμφιχτυόνες). (2) Ab ipso quidem Amphictyone in commune consilium vocatos tradunt hos Græci nominis populos, Ionas, Dolopas, Thessalos, Ænianas, Magnetas, Malienses, Phthiotas, Dores, Phocenses et Locros Phocidi finitimos Cnemidis montis accolas. Postea vero quam Phocenses templum diripuere, decennali jam bello confecto, mutationem etiam sensit Amphictyonum curia, siquidem Macedones locum in ea sunt adepti, Phocensium vero natio et 499ex Dorico nomine Lacedæmonii sunt ordine moti; illi ob admissum sacrilegium, hi quod opem Phocensibus tulissent, multa affecti. (3) Verum quum Galli duce Brenno Delphos adorti fuissent, præ cunctis Græcis Phocenses strenue rem gessere; quare Amphictyoniæ denuo socios esse atque in reliquis pristinam iis contigit recuperare dignitatem. Augustus deinde Imperator Nicopolitanis etiam qui ad Actium sunt, locum esse inter Amphictyones voluit; Magnetas igitur, Malienses, Ænianes et Phthiotas contribuere se Thessalis, suffragia vero quæ illorum et Dolopum fuerant (interierat enim jam Dolopum gens), ad Nicopolitanos transferri jussit. (4) Fuerunt ætate mea Amphictyones numero triginta. A Nicopoli, Macedonia et Thessalis seni; ex Bœotis vero (nam et hi priscis temporibus Thessaliæ partem tenuerunt Æolenses appellati), ex Phocensibus item et Delphis bini; (5) unus ex vetere Dorica terra. Mittunt præterea Locri qui Ozolæ appellantur, et qui e regione Eubœæ sunt, unum utrique. Unus Eubœensis; e Peloponneso ab Argis, Sicyone, Corintho et Megaris unus, et item unus Atheniensis accedit. Athenæ quidem, Delphi et Nicopolis omnes obeunt Amphictyonum conventus; ex ceteris autem quos enumeravimus populis per vices et stato temporis intervallo singulæ urbes in Amphictyonum consessum conveniunt.

6. In primo urbis ingressu continentes sunt sacræ ædes quattuor; earum una ruinosa est; vacua est altera signis et statuis; tertia Romanorum imperatorum non sane multorum habet imagines; quarta Minervæ vocatur Pronœæ (Pronææ). Signorum quod in primo templi aditu conspicitur donum Massiliensium est, magnitudine alterum, quod intus positum, superans. Massilienses Phocæensium in Ionia sunt coloni, eorum nempe hominum pars qui ex Phocæa Harpagum Medum fugere. Hi quum navali pugna Carthaginienses vicissent, occupata ea quam nunc incolunt regione ad luculentam fortunam sunt provecti. (7) Et Massiliensium quidem æneum est donum; aureum vero scutum a Crœso Lydorum rege dedicatum Minervæ. Pronœæ (Pronææ) aiebant Delphi Philomelum eripuisse. Adjunctum est Pronœæ (Pronææ) templo Phylaci sacellum herois. Hunc Phylacum inter Delphos fama proditum est auxilium ipsis tulisse Persis irruentibus. (8) In ea gymnasii parte, quæ sub dio est, densam aliquando silvam fuisse tradunt, ibique Ulyssem, quum ad Autolycum venisset, una cum Autolyci filiis venantem a sue vulnus supra genu accepisse. Flectentibus ad lævam a gymnasio ac nihilo ferme longius quam stadia tria descendentibus fluvius est Plistus nomine. Is ad Cirrham Delphorum navalem 500stationem et proximum mare defluit. (9) Rursus a gymnasio sursum ad templum tendenti ad viæ dexteram Castaliæ aqua præterfluit, suavis illa quidem potu. Fonti nomen indigenam quandam mulierem dedisse ferunt; virum alii Castalium. Panyasis autem, Polyarchi filius, in eo carmine quod de Hercule fecit, Acheloi filiam fuisse Castaliam perhibet. Sic enim de Hercule loquens scripsit:

Audivi etiam qui dicerent aquam illam Castaliæ Cephisi amnis donum esse. Hoc Alcæus quoque versibus mandavit in proœmio in Apollinem, et haud minimum confirmant Lilæenses, qui quum in Cephisi fontem patria quædam bellaria et alia quæ sunt more majorum tradita statis quibusdam diebus porriciant, eadem in Castalia rursus emergentia conspici dicunt. Urbs ipsa Delphis quavis ex parte in clivum resupinatur. Et eodem sane est quo oppidum situ sacrum Apollinis septum; spatio illud quidem peramplum in suprema urbis parte eminet; scindunt se illinc multifidi exitus.

CAPUT IX.

Donaria inprimis memoranda Delphis posita enumerantur — tauri æneum signum et de eo narratio — Tegeatarum donaria — Lacedæmoniorum donaria — cladem Atheniensium ad Ægospotamos ducum proditione accidisse, oraculis firmatur — equi Durii signum æneum ab Argivis dedicatum.

Jam donaria, quæcunque memoria inprimis digna visa mihi fuerunt, persequar. (2) Nam athletas et eos qui in musices certamen descenderunt, non magnæ apud plerosque æstimationis homines, non dignos judico qui accurato studio memorentur; iis vero athletis qui illustria posteris gloriæ monumenta reliquerunt, in iis quos de Eleis conscripsimus commentariis locum suum dedimus. Phayllo Crotoniatæ nulla quidem contigit Olympica palma, Pythicis vero ludis de quinquertio duas, de stadio tertiam tulit; idem navali prœlio cum Persis conflixit, quum propriam sibi navem ædificasset et in eam Crotoniatas omnes qui forte in Græcia tum peregrinabantur, imposuisset; huic inquam Delphis statua posita est. Hæc quæ de Crotoniata illo homine dicerem habui. (3) Sacram ingressis aream taurus ex ære præ oculis est, Theopropi Æginetæ opus, Corcyræorum donum. Proditum memoriæ est, Corcyræ aliquando ceteris bobus relictis taurum e pastu abeuntem contra mare mugitus edidisse; quumque idem singulis diebus faceret, bubulcum ad mare descendisse, conspexisse vero infinitum prope thunnorum numerum. (4) Quod quum indicasset Corcyræis, illi, quod thunnos capere conati operam luserant, sciscitatum Delphos misere; atque sic (ex Apollinis responso) taurum Neptuno mactant et statim post peracta sacra pisces capiunt. Donum e decima prædæ in Olympiam et Delphos mittunt. (5) Subinde sunt Tegeatarum de Lacedæmoniorum manubiis dona, Apollo et Victoria et 501indigenæ heroes, Callisto Lycaonis filia, Arcas a quo regioni nomen, et Arcadis filii Elatus, Aphidas et Azan, cumque his Triphylus; cujus mater non Erato fuit, sed Laodamea Amyclæ Lacedæmoniorum regis filia. Dedicarunt etiam Erasum, Triphyli filium. (6) Apollinem et Callisto Pausanias Apolloniata, Victoriam et Arcadis effigiem Dædalus Sicyonius, Triphylum et Azanem Samolas Arcas, Elatum, Aphidantem et Erasum Antiphanes Argivus fecit. Hæc Tegeatæ signa Delphos misere Lacedæmoniis bello captis, qui hostiliter eorum fines invaserant. (7) Sunt his e regione quæ Lacedæmonii Atheniensibus superatis dedicarunt, Dioscuri, Juppiter, Apollo, Diana, cumque his Neptunus et Aristocriti filius Lysander a Neptuno coronam accipiens; Abas (Agias?) præterea, quo vate usus est Lysander, et qui fuit prætoriæ navis gubernator Lysandro Hermon. (8) Hunc Hermonem Theocosmus Megarensis faciendum sibi sumsit, utpote in Megarensium civitatem adscriptum. Dioscuri sunt opus Antiphanis Argivi. Vatem fecit Pison e Calauria Trœzeniorum; Dameas Dianam, Neptunum et Lysandrum; Athenodorus Apollinem et Jovem; Arcades ambo ex Clitore fuerunt. (9) Sunt a tergo iis quos jam recensuimus positi qui ad Ægospotamos vel ex ipsis Spartanis vel e sociis Lysandro operam suam navarunt, Aracus et Erianthes, Lacedæmonius ille, hic Bœotius ** super Mimantem; hinc Astycrates; et Chii Cephisocles, Hermophantus, Hicesius; Timarchus et Diagoras Rhodii, Cnidius Theodamus, Ephesius Cimmerius, Milesius denique Æantides. (10) Hos Tisander fecit; sequentes Alypus Sicyonius, Theopompum Myndium, Cleomedem Samium, ex Eubœa Aristoclem Carystium, Autonomum Eretriensem, Aristophantum Corinthium, Apollodorum Trœzenium, ex Epidauro quæ in finibus Argivorum est Dionem. Hos excipiunt Axionicus Achivus ex Pellene, ab Hermione Theares, Phocensis Pyrrhias, Comon Megarensis, Agesimenes Sicyonius; Pythodotus Corinthius, Telycrates Leucadius, Euantidas Ambraciotes. Postremi sunt Epicydidas et Eteonicus Lacedæmonii. Opera hæc esse dicunt Patroclis et Canachi. (11) Ceterum cladem qua affecti sunt ad Ægospotamos Athenienses dictitant illatam sibi non justa ratione, sed prætorum suorum proditione, quos pecunia hostes corrupissent; dona enim a Lysandro Tydeum et Adimantum 502accepisse. Ejus rei testimonium ex Sibyllinis carminibus efferunt:

Alia e Musæi oraculis memorant:

Et hæc quidem hactenus de pugna illa dicta sint. (12) Nam ejus etiam prœlii, quod super Thyrea inter Lacedæmonios et Argivos commissum est, ancipitem eventum fore eadem Sibylla prædixerat. Sed Argivi secum præclarius quam cum hostibus actum rati, æneum equum, scilicet Durium [Thyreaticum?] istum, Delphos miserunt, ab Antiphane Argivo fabricatum.

CAPUT X.

Signa ex decima Marathoniæ pugnæ dedicata — donaria Argivorum — Tarentinorum donaria et de urbe Tarento ex oraculo condita narratio — de Tarante.

In basi quæ est subter (prope?) equum Durium inscriptio indicat, signa ex decima Marathoniæ pugnæ dedicata. Ea sunt Minerva et Apollo, et ex iis qui imperium gesserunt Miltiades, ex iis vero qui heroum nomine celebrantur, Erechtheus, Cecrops et Pandion; Celeus etiam et Antiochus, quem suscepit Hercules ex Meda Phylantis filia; tum Ægeus et de Thesei filiis Acamas: hi etiam tribubus Atheniensium ex Apollinis Delphici oraculo cognomina dedere: porro Melanthi filius Codrus, Theseus et Phyleus; ab his tamen non acceperunt tribus nomina. Atque hos quidem, quos percensuimus, Phidias fecit, et omnino de Marathoniæ pugnæ decima sunt. Antigonum postea et ejus filium Demetrium ac simul Ptolemæum Ægyptium Delphos miserunt; hunc benevolentia adducti, illos metu. (3) Sunt non procul ab illo equo alia etiam donaria Argivorum, ii videlicet duces qui Polynicis partes secuti Thebas oppugnatum iere, Adrastus Talai, Tydeus Œnei filius, Prœti etiam nepotes, Capaneus Hipponoi et Eteoclus Iphis filius, Polynices item et Hippomedon ex Adrasti sorore genitus. Positus est illic Amphiarai etiam currus: in eo Baton stat Amphiarai auriga et eidem etiam generis necessitudine conjunctus: eorum postremus est Halitherses. (4) Opifices horum fuere Hypatodorus et Aristogiton. Dedicatos Argivi dicunt de manubiis ejus victoriæ, qua ipsi ad Œnoen Argolicæ terræ urbem Atheniensibus adjuvantibus de Lacedæmoniis potiti sunt. Ex eadem, opinor, pecunia eos etiam dedicarunt Argivi, qui sunt a Græcis Epigoni (posteri) appellati. Eorum enim sunt ibi positæ imagines, Sthenelus et Alcmeon ætatis causa, ut mihi quidem videtur, Amphilocho 503præpositus. His adjuncti Promachus, Thersander, Ægialeus et Diomedes. Inter Diomedem et Ægialeum medius est Euryalus. (5) Sunt ex adverso aliæ statuæ. Eas miserunt Argivi quum in Messeniis restituendis Thebanos et Epaminondam juvissent. Statuis his repræsentantur heroes: Danaus regum Argivorum longe potentissimus, Hypermnestra utpote sola inter sorores manibus pura, prope eam Lynceus et omne sequens eorum genus, quod ad Herculem et altius etiam ad Perseum adscendit. (6) Jam Tarentinorum equi ænei et captivæ feminæ dona sunt, quæ Messapiis (barbara gente, finitimis suis) victis miserunt; Ageladæ sunt Argivi opera. Tarentum quidem coloniam Lacedæmonii deduxere duce Phalantho Spartano. Huic coloniam deducturo Delphis oraculum redditum est, quum ex æthra pluviam animadvertisset, tunc se agri et urbis compotem fore. (7) In præsenti tamen neque ipse responsum commentatus, neque quenquam interpretum consulens, classe in Italiam applicuit. Ibi quum Barbaros vicisset, neque tamen vel urbe vel agro ullo potiri posset, oraculi ei in mentem venit memoria, ac sibi quod fieri nullo pacto posset dei voce significatum suspicari cœpit; quod scilicet nunquam eventurum esset ut puro serenoque cœlo (quam æthram Græci vocant) plueret. Hunc uxor animum despondentem (consecuta enim domo fuerat) amanter multis modis solabatur, et ejus aliquando caput genibus sustentanti, dum pediculos legit, lacrimæ præ mariti amore ob adversos ejus casus et irritam spem mulieri obortæ. (8) Quare effusius flens viri caput perfudit. Tunc primum evolutæ sunt oraculi ambages: Æthra enim uxori nomen erat. Ea itaque nocte quæ diem illum consecuta est, Tarentum, barbarorum urbem maritimam maximam et opulentissimam, cepit. Tarantem quidem heroem Neptuni et indigenæ Nymphæ filium fuisse dicunt; ab eo vero nomen impositum et urbi et flumini. Eodem enim fluvius quo urbs nomine vocatur Taras.

CAPUT XI.

De Sicyoniorum thesauro Delphis et Cnidiorum donariis — Siphniorum thesauro — de Liparæis — Thebanorum, Atheniensium et Potidæatarum thesauris — porticu ab Atheniensibus exstructa et aliis donariis.

Proximum est Tarentinorum dono Sicyoniorum thesaurus, verum pecunia neque in eo, neque in thesauro alio quoquam Delphici templi ulla est. Cnidii etiam signa Delphos attulerunt, Triopan Cnidi conditorem, equo adstantem; Latonam, Apollinem et Dianam sagittis Tityum petentes, saucio illum jam corpore. Hæc juxta Sicyoniorum thesaurum sunt. (2) A Siphniis etiam factus est thesaurus ob causam hujuscemodi. Siphniorum insula aurifodinas habebat, de quarum proventu jussit Apollo sibi decimam 504offerri. Illi autem thesauro condito decimam aliquamdiu offerebant; postea vero quum præ avaritia tributum solvere omisissent, maris alluvie metalla prorsus abolita sunt. (3) Statuas etiam Liparæi Tyrrhenis navali prœlio victis dedicarunt. Liparæi ipsi Cnidiorum colonia fuerunt, cujus ducem hominem Cnidium Pentathlum nomine fuisse Antiochus Syracusanus Xenophanis filius in Siciliensi historia scriptum reliquit. Addit, Cnidios ex ea urbe, quam ad Pachynum Siciliæ promontorium condiderant, ab Elymis et Phœnicibus bello pulsos insulas illas occupasse sive desertas adhuc, sive ejectis prioribus colonis, quæ secundum Homerica carmina nostra etiamnum ætate Æoli nuncupantur. (4) Earum unam, cui Lipara nomen, urbe condita incoluerunt; Hieram vero et Strongylen et Didymas ad arationes reservarunt navibus in eas agri colendi causa transmittentes. In Strongyle cernere est ignem e terra prorumpentem; in Hiera quoque ignis e summo insulæ promontorio sponte sua accensus evomitur; ibidem ad mare balnea sunt ad usum idonea, si quidem mitioris aquam temperaturæ nancisceris; nam alias ea præ nimio fervore incommodior in eam descendentibus esse solet. (5) Dedicarunt Thebani etiam et Athenienses ob res in prœliis bene gestas thesauros. De Cnidiis non habeo dicere num propter victoriam aliquam, an vero suas opes ostentandi causa thesaurum ædificarint. Nam Thebani Leuctricæ pugnæ, Athenienses victoriæ de iis, qui ad Marathonem una cum Datide escenderunt, reportatæ thesauris dedicatis memoriam exstare voluerunt. Cleonæi quum pestilentia nihil minus quam Athenienses laborassent, oraculi Delphici monitu Soli adhuc orienti caprum immolarunt, ac deinde quum invenissent mali liberationem, æneum caprum Apollini miserunt. Sunt pone Potidæatarum Thraciæ et Syracusanorum thesauri; hi cladem Atheniensium insignem, illi pietatem in deum suam thesauris collocandis testificati sunt. (6) Porticum etiam Athenienses de manubiis, quas tum Peloponnesiis, tum vero eorum sociis Græci nominis eripuerant, dedicarunt. Affixa etiam sunt extrema navium ornamenta et scuta ænea. Inscriptio vero, quæ in iis legitur, civitates enumerat de quibus manubiarum primitias misere Athenienses, Eleos, Lacedæmonios, Sicyonem, Megara, Pellenenses Achæorum, Ambraciam, Leucadem, ipsam denique Corinthum. De navalibus hisce prœliis sacrificatum etiam esse dicit Theseo et Neptuno in Rhio quod vocant. Ceterum inscriptio hæc spectare mihi videtur Phormionem, Asopichi filium, ejusque res gestas.

CAPUT XII.

De Herophile Sibylla ejusque carminibus et oraculis — Marpesso urbe — continuatur de Herophile narratio — de Sibylla Cumana, Demo dicta — Hebræorum femina fatidica, Sabba, et Phaenni ac Peleadibus fatidicis — viris fatidicis.

Saxum illic eminet, in quo narrant Delphi stetisse et oracula cecinisse Herophilen nomine, cognomine Sibyllam * priorem. Hanc vetustissimam omnium fuisse comperi, 505quam Græci e Jove et Lamia Neptuni filia natam ferunt primamque omnium mulierum oracula cecinisse et ab Afris Sibyllam (?) nominatam fuisse. (2) Herophile vero altera priore quidem recentior, videtur tamen et ipsa vixisse ante bellum Trojanum. Prædixit enim oraculis suis ad Asiæ et Europæ perniciem Spartæ Helenam educatum iri, propter quam futurum esset ut Ilium everteretur a Græcis. Ejus feminæ hymni in Apollinem Delii mentionem faciunt; ipsa vero se non Herophilen solum, sed Dianam etiam suis versibus vocat: est ubi uxorem se, et ubi vel sororem, vel filiam Apollinis esse dicit. (3) Sed hæc scilicet furens et divino afflatu perculsa cecinit. Alibi vero immortali matre (Idæarum scilicet Nympharum una), patre homine se natam dixit, hisce versibus:

(4) Exstant autem adhuc in Ida Troica Marpessi urbis vestigia, in iisque incolæ circiter sexaginta. Tota est circa Marpessum terra subrufa et mire torrida. Quocirca quod Aidoneus amnis modo se subter terram abdat, modo rursus emergat, ac ejusmodi sæpius repetitis vicibus postremo penitus occultetur, ad Idæ montis naturam arbitror referendum, quod rarum est ac pertenue solum et multis cuniculis cavernosum. Abest ab Alexandria quæ est in Troade, Marpessus stadia ducenta et quadraginta. (5) Et Herophilen quidem qui Alexandriæ degunt Apollinis aiunt Sminthei ibi fuisse ædituam; de Hecubæ autem somnio vaticinatam esse ea quæ scimus evenisse. (6) Magnam vitæ partem egit hæc Sibylla Sami; sed Clarum etiam, quæ Colophoniorum urbs est, venit, et Delum et Delphos; ac Delphis quidem in eo de quo diximus saxo stans vaticinia edebat sua. Mors ei in Troade contigit; ejus est sepulcrum in Sminthei luco incisis columnæ elegis:

Juxta sepulcrum erectus est Mercurius e lapide figura quadrangula. Ad lævam aqua in conceptaculum delabitur, ubi Nympharum signa sunt. (7) Erythræi (de Herophile enim hi acerrime Græcorum omnium certant) Corycum montem 506et in eo antrum ostendunt, in quo natam Herophilen dicunt. Parentes ejus fuisse Theodorum pastorem indigenam et Nympham, cui fuerit cognomen Idææ. Cognominis non esse aliam rationem, quam quod condensa arboribus loca idas tunc homines appellarint. Versum quidem de Marpesso deque Aidoneo flumine eximunt Erythræi ex Herophiles carmine. (8) Eam vero quæ post hanc similiter oracula edidit, Cumanam ex Opicis fuisse ac Demo nominatam, Hyperochus vir Cumanus scripsit. Ejus tamen feminæ prædictionem omnino nullam Cumani quam cuiquam ostenderent habuere; ostendunt tantum urnulam in Apollinis templo lapideam, in qua Sibyllæ ossa condita referunt. (9) Post hanc Demo fatidica femina inclaruit apud Hebræos qui supra Palæstinam sunt, Sabba nomine, quam Berosso patre, matre Erymanthe genitam tradunt. Hanc alii Babyloniam, Ægyptiam alii Sibyllam vocant. (10) Phaennis vero hominis in Chaonibus regnantis filia, et Peleæ (columbæ) apud Dodonæos vaticinia quidem ex deo ediderunt et ipsæ Sibyllæ tamen non fuerunt ab hominibus vocitatæ. Phaennidis certe ætatem inquirere et vaticinia colligere * iisdem enim temporibus exstitit quibus regnum Antiochus (I, Soter) capto Demetrio occupavit. Peleades vero Phemonoe fuisse dicunt ætate superiores et mulierum omnium primas versus illos decantasse:

(11) Inter viros autem vates numerantur Euclus Cyprius, Athenienses Musæus Antiophemi filius, Lycus Pandionis, et ex Bœotia Bacis, quem Nympharum instinctu divinasse credunt. Horum omnium vaticinia, præterquam Lyci, perlegi. Et hæc quidem de feminis et viris quibus ad hunc usque diem divinandi scientia divinitus contigit, memoriæ prodita sunt. Insequentibus dehinc seculis credi facile potest alios ejusmodi homines non defuturos.

CAPUT XIII.

Donaria Delphis posita porro enumerantur — de bisontum, Pæonicorum taurorum, venatione — de Andriorum, Phocensium, Pharsaliorum, Macedonum, Corinthiorum, Thebanorum et Phliasiorum donariis — Mantinensium donarium et de Herculis cum Apolline pugna de Tripode narratio — de Græcorum ob pugnam Platæensem et Tarentinorum donario.

Bisontis vero Pæonici tauri caput ex ære fabricatum Dropion Deontis (Audoleontis) filius, Pæoniorum rex, Delphos misit. Bisontes belluarum omnium vivi difficillime capiuntur; nullæ enim sunt adeo valide plagæ quæ irruentis feræ impetum sustineant. Ejus venatio ita comparatur: supinum deligunt locum et in convallem declivem; eum prævalido septo undique muniunt; clivum deinde et proximam clivo planitiem recentibus boum coriis insternunt; recentium si non suppeditarit copia, arida aspersione olei lubricant. (2) Deinde in equis exercitatissimi 507homines bisontes intra illum ambitum cogunt; qui in primis statim coriis lapsi de clivo in præceps ad imam usque planitiem devolvuntur, illic initio neglecti relinquuntur; quarto vero vel quinto ad summum die, ubi plurimum ferociæ fames et fatigatio abstulit, (3) qui eos mansuefaciendi artem callent, jacentibus adhuc pineas nuces, dempto antea cortice, apponunt; alium enim cibum nullum bellua tunc appeteret; postremo vinculis districtos abigunt. Et ad hunc bisontes modum capiuntur. (4) Ex adverso bisontis capiti æneo statua est loricam induta et supra loricam chlamydem; positam aiunt Delphi ab Andriis Andreo suæ gentis auctori. Apollinis, Minervæ et Dianæ signa Phocensium dona sunt de victis Thessalis sempiternis hostibus suis, et finitimis illis quidem præterquam ex ea parte qua a Phocide dirimuntur, Locris Epicnemidiis interjectis. (5) Dedicarunt etiam Thessali qui ad Pharsalum sunt, et Macedones qui sub Pieria Dion urbem incolunt, tum vero Cyrenæi Græci nominis in Libya; currum hi et in curru signum Ammonis; Macedones vero ex Dio Apollinem cervam prensantem; Pharsalii Achillem equo insidentem, et Patroclus cursu equum comitatur. Corinthii quoque Dores thesaurum ædificarunt, et in eo aurum a Lydis acceptum repositum est. (6) Herculis signum donum est Thebanorum de bello quod cum Phocensibus gestum Sacrum appellant. Sunt etiam æneæ effigies, quas iidem posuerunt Phocenses, fuso altero congressu Thessalorum equitatu. Phliasii Delphos portarunt æneum Jovem et cum Jove Æginæ simulacrum. Ex Arcadum Mantinea Apollo æneus est non procul a Cyrenæorum thesauro. (7) Hercules et Apollo tripodem prensitant, ac de eo jam sunt pugnam commissuri; sed Latona et Diana Apollinis, Minerva Herculis iram leniunt. Hoc ipsum etiam fuit Phocensium donum ejus temporis quo ipsos contra Thessalos Tellias Eleus duxit. Signa cetera Diyllus et Amyclæus communi opera fecerunt; Minervam et Dianam Chionis elaboravit. Fuisse hos opifices dicunt Corinthios. (8) Tradunt Delphi venienti ad oraculum Herculi Amphitryonis filio, Xenocleam dei interpretem responsum dare recusasse, quod cæde Iphiti erat pollutus. Ibi sublatum e templo tripodem Herculem foras asportasse, antistitem vero tum dixisse:

Nam prius jam Ægyptius Hercules Delphos venerat. Tum vero Amphitryonis filius tripodem Apollini reddidit, et quicquid voluit a Xenoclea didicit. Hinc poetæ sumpto argumento 508canunt Herculis cum Apolline de tripode pugnam. (9) Commune fuit Græcorum de Platæensi prœlio donum aureus tripos draconi impositus æneo; æs adhuc manet ex eo donario integrum, non item tamen etiam aurum Phocensium duces intactum reliquerunt. (10) Tarentini etiam de Peucetiis barbaris decimam Delphos miserunt. Signa elaborarunt Onatas Ægineta et Calynthus (?) ..... equestres et pedestres sunt imagines, Opis rex Iapygum Peuceliis auxilium ferens; atque hic quidem in pugna interempto persimilis, qui vero jacenti adstant, Taras heros est et Phalanthus Lacedæmonius, et haud procul a Phalantho delphinus. Ante enim quam in Italiam perveniret, naufragium in Crisæo mari passum Phalanthum et a delphino in litus evectum esse tradunt.

CAPUT XIV.

Bipennes Delphis dedicatæ — de Cycno et Tene narratio — de Græcorum, qui contra Persas pugnarunt, donariis ac de Themistoclis donariis a Pythia repudiatis — Delphorum donario — Phrynes signo.

At bipennes Periclytus Euthymachi filius, Tenedius, ob veterem dedicavit traditionem. Cycnum aiunt Neptuni fuisse filium et regnasse Colonis; oppidum hoc Troadis fuit e regione Leucophryis insulæ. (2) Filiam is habuit Hemitheam et Tenen filium ex Proclea Clytii filia, Caletoris illius germana sorore, quem ab Ajace in Iliade interfectum memorat Homerus, quum faces in Protesilai navem immitteret. Proclea mortua alteram Cycnus uxorem duxit Phylonomen, Cragasi filiam. Ea quum in privigni incidisset amorem, repulsam ægre ferens Tenen ficta calumnia apud virum criminata est suum, quod ille invitam constuprare conatus esset. Mendacio captus Cycnus juvenem cum sorore in arcam inclusos in mare abjicit. (3) Incolumes illi in insulam exponuntur, cui quum ante Leucophrys nomen fuisset, de Tenæ nomine nunc Tenedus est appellata. Sed Cycnus, qui non in omne tempus fraudem ignoravit, ad filium navigavit, ut suam veri ignorantiam confessus veniam peccati posceret. Quum itaque ad insulam appulisset et ad saxum sive arboris truncum navem religasset, Tenus ira impulsus bipenni retinacula abscidit. Ex eo in proverbii consuetudinem venit, ut quicquid quivis præfracte negarit, id Tenedia bipenni præcidisse dicatur. Tenen ipsum pro patria propugnantem ab Achille occisum esse Græci dicunt. Tenedii insequentibus dein seculis ob virium imbecillitatem se Alexandrinis, qui in Troade continenti sunt, contribuerunt. (5) Jam Græci qui contra Persarum regem bellarunt, Jovem in Olympia æneum, Apollinem Delphis de victoria navali ad Artemisium et Salaminem 509dedicarunt. Aiunt etiam Themistoclem Delphos profectum Apollini Medorum exuvias attulisse; percontantem vero nunquid intra templum ea dona locaret, jussisse Pythiam ut eas omnino extra fani limen auferret. Versus responsi hanc rem spectantes hi sunt:

(6) Cum admiratione certe causa quæri potest, cur ab uno Themistocle oblata dona de Medis accepta deus non habuerit. Sunt enimvero qui Persica omnia spolia itidem repudiaturum fuisse credant, si ut a Themistocle, sic a ceteris, antequam dedicarentur, nunquid sibi ea vellet offerri, quæsitum esset. Non desunt qui dicant Apollinem, quum præsciret supplicem ad regem Persarum iturum Themistoclem, idcirco sibi dona illa dedicari prohibuisse, ne dedicanti odium, quo in eum Persæ flagrabant, perpetuum redderetur. Hanc Barbarorum in Græciam irruptionem prædictam Bacidis oraculis invenias; ante etiam ab Euclo ea de re carmina edita sunt. (7) Delphorum est ipsorum prope aram maximam donum lupus æneus. Hominem quendam aiunt se cum sacra pecunia quam compilasset abdidisse in ea Parnassi parte, quæ maxime esset silvestribus arboribus condensa; lupum vero in dormientem impetu facto illum occidisse, ac deinde quotidie cum ululatu solitum urbi appropinquare. Id quum nonnisi divinitus fieri existimare homines cœpissent, feram secuti aurum sacrilegio ereptum repererunt et lupum ex ære dedicarunt. Phrynes inauratam statuam elaboravit Praxiteles, unus et ipse de mulieris amatoribus; dedicata vero ab ipsa Phryne est statua.

CAPUT XV.

Varia donaria Delphis dedicata porro enumerantur — oraculum, quod Phaennis de Gallorum expeditione protulit — Atheniensium donarium — Cyrenæorum donarium, et de Batto loquelam recuperante.

Quæ huic adjuncta sunt Apollinis signa, alterum Epidaurii qui sunt in Argivorum finibus de Medorum manubiis, alterum Megarenses victis ad Nisæam Atheniensibus posuerunt. Bucula a Platæensibus dedicata ejus est temporis monumentum, quo intra suos fines cum reliquis Græcis Mardonium Gobryæ filium ulti sunt. Sunt alia rursus duo Apollinis signa, Heracleotarum alterum qui ad Euxinum Pontum sunt, Amphictyonum alterum de multa, quam Phocensibus irrogarunt ob id quod sacrum solum coluissent. (2) Est apud Delphos huic Apollini cognomen Sitalcas (frumentum arcens sc. ab agris sacris), magnitudine quinque et triginta cubitorum. Sunt illic duces Ætolorum, Dianæ præterea et Minervæ duoque Apollinis signa, ab Ætolis dedicata de Gallis pugna superatis. Gallorum quidem exercitum ex Europa in Asiam ad urbium 510perniciem transmissurum prædixit in oraculis suis Phaennis ætate una antequam res gereretur:

Tauri filium dixit Attalum Pergami regem, quem ipsum tauricornem etiam oraculum nominavit. (4) Equitatus duces equis insidentes fusis equestribus Atheniensium copiis Apollini statuerunt Pheræi. (3) At palmam æneam dicarunt Athenienses, cum Minervæ arbori insistentis signo inaurato, duplicis victoriæ monumentum qua uno eodemque die potiti sunt ad Eurymedontem, pedestri acie et navali pugna prospere in ipso flumine commissa. A multis ejus signi partibus quum aurum revulsum vidissem, (5) culpam ego in homines improbos sacrilegos conferebam priusquam ex Atticarum rerum commentario, quem scripsit Clitodemus, eorum qui literis res Atticas mandarunt vetustissimus auctor, cognovissem, comparata ab Atheniensibus classe ad Siciliensem expeditionem magnum corvorum numerum Delphos convolasse irruentesque in illud signum aurum rostris avellisse. Additum est ibidem, hastam, noctuas et caryotas, quæ in palma illa ad palmularum similitudinem factæ fuerant, eosdem illos corvos abrupisse. (6) Sed alia etiam prodigia idem commemorat Clitodemus, quæ ne in Siciliam Athenienses navigarent interdicebant. Cyrenæi Delphis Batti statuam posuerunt in curru, quod is ex Thera eos in Africam classe deduxisset. Auriga currus est Cyrene. In curru Libya Batto coronam imponit. Opus fecit Amphion, Acestoris filius, Cnosius. (7) Deducta jam Cyrene colonia Battus vocis hujusmodi medelam reperisse dicitur: Cyrenæorum terram obiens, in extremis ejus partibus adhuc desertis leonem conspexit; re improvisa territus magnum et clarum necessitate cogente sustulit clamorem. Non longe a Batti statua Apollinem alium Amphictyones dedicarunt de multa, quam Phocensibus ob noxam in deum commissam irrogarunt.

CAPUT XVI.

Reliquiæ donariorum regum Lydiæ, Alyattis crater — de umbilico Delphico orbis terrarum medio, et Lacedæmoniorum atque Ætolorum donariis — Elyriorum aliorumque — Liparæorum donariis — primo omnium donario Delphico.

E donariis quæ reges Lydorum miserunt, reliquum jam nihil est præter ferream Alyattis crateræ basin. Eam fecit Glaucus Chius, qui primus ferri artem ferruminandi excogitavit: itaque lamina unaquæque hujus basis laminæ alii non fibulis vel clavis juncta est, sed sola conglutinatio 511eas continet, atque hæc ferro pro vinculo est. (2) Forma autem basis turrem maxime refert, quæ ab ima parte latiore in obtusum surgit fastigium. Latus unumquodque non continenti ferro clauditur, sed distinctum est in transversas e ferro zonas, ut gradus in scala se attollentes: eæ vero laminæ ferreæ, quæ recta in altum assurgunt, summa sui parte sunt extrorsum resupinatæ. Atque hæc fuit illius crateræ sedes. (3) Jam qui a Delphis Umbilicus vocatur, e candido marmore, esse eum aiunt. medium terræ universæ punctum. Congruunt cum hac opinione quæ in quodam carmine cecinit Pindarus. (4) Lacedæmoniorum illic donum est Calamidis opus, Hermione, Menelai filia, conjux Orestis Agamemnone nati, quum prius tamen nupta fuisset Neoptolemo, Achillis filio: eam Calamis fecit. Eurydamo statuam, quod eo duce contra Gallorum exercitum pugnarunt, Ætoli posuerunt. (5) Exstat adhuc in Cretæ montibus urbs Elyrus. Ea civitas capellam æneam Apollini donum misit. Lac præbere videtur infantibus Phylacidæ et Philandro. Liberos fuisse eos Elyrii dicunt Apollinis et nymphæ Acacallidis; cum ea congressum Apollinem in urbe Tarrha et Carmanoris domo. (6) Carystii ex Euboea bovem et ipsi æneum Apollini statuerunt de Persica victoria. Boves quidem et Carystii et Platæenses idcirco dedicarunt, opinor, quod Barbaris repulsis et fortunam suam constabiliverunt, et libero solo terram arare potuerunt. Ducum effigies et cum iis Apollinem et Dianam Ætolorum gens, Acarnanibus finitimis suis debellatis, dedicarunt. (7) Incredibile prope dictu est quod Liparæis contra Tyrrhenos rem gerentibus evenisse audivi. Etenim Liparæos cum Tyrrhenis paucissimarum navium classe confligere Pythia jusserat. Quinque igitur triremes contra eos deducunt. Hi vero, quum se Liparæis haudquaquam inferiores navalibus rebus fore confiderent, pari navium numero contra egrediuntur. Verum et his potiuntur Liparæi et aliis quinque deinceps in ipsos emissis; quid? tertio parem navium numerum itemque quarto in potestatem redegerunt. In hujus rei memoriam Apollinis signa pari numero superatis a se navibus dicarunt. (8) Echecratides homo Larisæus Apollinem parvum dedicavit; hunc Delphi dicunt antiquissimum esse ac primum donariorum omnium.

CAPUT XVII.

Donarium Sardorum — de insula Sardinia, ejusque denominatione et incolis — de Aristæo — urbibus in Sardinia conditis — insula Cyrno seu Corsica — insulæ Sardiniæ natura, cœlo et animalibus — de risu Sardonio.

Barbari qui ad occidentem Sardiniam insulam incolunt, statuam ejus a quo ipsi nomen acceperunt ex ære Delphos miserunt. (2) Est ipsa Sardinia magnitudine et felicitate cum iis quæ maxime celebrantur insulis comparanda. Νomen ejus priscis temporibus quodnam fuerit patria lingua, compertum non habeo. Qui illuc e Græcis commercii causa 512adnavigarunt, Ichnussam, quod formam habeat humani vestigii (ἴχνους), insulam vocarunt. Longitudo ejus est stadiorum mille et centum et viginti, latitudo ferme viginti et quadringentorum. (2) Primi in eam transmigrasse navibus Libyes dicuntur duce Sardo filio Maceridis, qui Herculis cognomine apud Ægyptios et Libyes insignis fuit. Huic Maceridi nihil illustrius ad memoriam contigit quam quod venit aliquando Delphos. Sardus vero dux fuit Libyum, qui in Ichnussam trajecerunt, ac nomine mutato de Sardo hoc insula appellata est. Non tamen indigenas ejecit ea Libyum manus, sed in domiciliorum societatem recepti ab indigenis sunt novi inquilini; atque id necessitate magis quam benevolentiæ gratia. Urbes certe non plus Libyes tunc quam in ipsa insula genitus populus norant condere; dispersi in tuguriis et speluncis, ut sua cujusque sors tulerat, habitabant. (3) Aliquot annis post Libyas e Græcia in insulam eam venerunt qui Aristæi ductum et auspicia secuti fuerant. Apollinis et Cyrenes nymphæ fuisse filium Aristæum tradunt; eum ob Actæonis casum acri confectum dolore ac Bœotiæ jam et Græciæ toti infensum in Sardiniam migrasse. (4) Sunt qui putent eodem tempore Dædalum Cretensium arma metuentem, Camico aufugisse, ac coloniæ in Sardiniam deducendæ consortem Aristæo fuisse. Probari vero nulla ratione possit, Aristæo, quicum nupta erat Cadmi filia Autonoe, Dædalum, qui eadem fuit ætate qua Thebis regnavit Œdipus, potuisse vel coloniæ vel alius cujusquam rei participem esse. Verum neque hæc manus oppidum ullum condidit, propterea, puto, quod erat numero et viribus minor quam quantum sat esset ad novam civitatem constituendam. (5) Post Aristæum Iberi in Sardiniam transmiserunt duce Norace, a quibus Nora urbs condita est. Et hane primam hujus insulæ fuisse urbem memorant. Filium Noracem fuisse dicunt Mercurii et Erytheæ Geryone natæ. Quarta inquilinorum pars Iolao duce in Sardiniam contendit e Thespiensibus et Attica terra. Hi Olbiam urbem condunt, seorsum vero Athenienses Ogrylen, vel translato ab aliqua de Atticis curiis nomine, vel quod unus de classis ducibus Ogrylus fuerit. Hac ipsa etiam ætate in Sardinia vici manent qui Iolaia nuncupantur; et ab incolis honores Iolao habentur. (6) Post Ilium eversum ex Trojanis et alii profugerunt et ii qui cum Ænea incolumes evaserunt. Horum pars una acti tempestatibus in Sardiniam, Græcis qui ante illic consederant permisti sunt. Quo minus vero cum Græcis et Trojanis Barbari bello confligerent, id primum vetuit quod belli apparatu neutra pars alteri cedebat; deinde Thorsus fluvius qui medius præterfluens territoria ipsorum disterminabat, utramque aciem transmittere metuentem coercebat. (7) Multis post annis Libyes majore classe in Sardiniam appulsi Græcosque bello adorti, omnes ad internecionem exciderunt, vel certe quam paucissimos 513reliquos fecere; Trojani vero in montanam insulæ regionem confugerunt, ubi montes præacutis vallis et pendulis rupibus impervios incolentes Iliensium nomen etiamnum retinent, facie illi quidem, armatura totaque victus ratione Afris persimiles. (8) Abest non longe a Sardinia insula Corsica ab inquilinis e Libya, a Græcis Cyrnus nominata. Ex hac non parva utique manus seditione pulsi in Sardiniam transiere et occupatam ibi partem regionis montanæ incoluerunt; a Sardis tamen patrio ipsorum nomine Corsi appellantur. (9) Carthaginienses quum essent maritimis rebus præpollentes, omnes Sardiniæ incolas præter Ilienses et Corsos subegerunt; nam illos quominus potuerint in potestatem redigere, prærupti et muniti montes obstiterunt. Condiderunt in ea insula Pœni urbes duas, Caralin et Sylcos. Quum vero Carthaginiensium socii sive Libye sive Iberi, orta de spoliis controversia, ira in Pœnos exarsissent, facta secessione et ipsi domicilia in excelsis insulæ jugis sibi posuere, eos patria lingua sua Balaros Corsi appellarunt, quod eodem nomine exules vocant. (10) Atque hæ quidem gentes et in eas quas diximus divisi urbes Sardiniam incolunt. Ejus ora quæ est ad Aquilonem et Italiæ littora conversa, in montes consurgit invios, quorum extremitates aliæ alias contingunt; adnavigantes vero opportunis accipit stationibus. E proximis montium jugis prævalidi et incerti ventorum flatus in mare irruunt. (11) Sunt et alii interius montes multo ascensu faciliores; sed inter eos plerumque turbidus et pestilens intercluditur aer. In causa est sal qui ibi cogitur, et prægravis ac violenter incumbens Auster. Obstant præterea præalti montes, qui versus Italiam sunt, quominus a Septentrionibus flantes venti cœli et terræ vaporem æstate tempestivo frigore leniant. Existimant alii Corsicam insulam, quæ a Sardinia non amplius quam octo stadia lato mari divideretur, excelsis se undique montibus attollentem Favonio et Aquiloni obtendi, quominus eorum in Sardiniam flatus pervadant. (12) Serpentes neque hominum generi infensi, neque veneni expertes, aut lupi uspiam in ea insula gignuntur. Arietes quidem magnitudine nihilo aliis præstant, tali propemodum specie qualem silvestris arietis aliquis ex Æginetica plastica finxerit; pectore tantum hispidiore sunt quam ut cum Ægineticis operibus comparari queant; cornua in capite gerunt non recto statu divaricata, sed protinus secundum aures in gyrum retorta; velocitate feras omnes anteeunt. (13) Eadem insula venenorum letalium, si unam plantam exceperis, est expers. Herba ista perniciosa, apio persimilis est; qui eam comederint, ridentes emori dicuntur. Ex eo Homerus aliique post eum Sardanium eum dixerunt risum, 514qui in re minime commoda et mente parum sana ederetur. Gignitur circa fontes maxime, nec tamen cum ipsis aquis veneni naturam communicat. Ac deSardinia quidem sermonem huic de Phocensium rebus commentario inseruimus, quod perexigua adhuc ad Græcos ejus insulæ notitia pervenit.

CAPUT XVIII.

Calliæ Atheniensis et Achæorum donarium — urbis Phanæ obsidio et expugnatio — Rhodiorum et Ambraciotarum — Orneatarum — Tisagoræ donarium e ferro elaboratum — Elatensium et Massaliotarum donaria — Ætoliæ signum, Ætolorum et Gorgiæ Leontini donarium.

Equus deinde Sardi statuæ proximus est, quem Callias Atheniensis Lysimachidæ filius se dedicasse testatur, is qui de Marathonia præda privatim sibi opes comparavit. Achæi Minervæ signum posuerunt, Ætoliæ urbe per obsidionem expugnata cui nomen Phana. Quum obsidionis tempus duceretur, neque ulla urbis capiendæ ratio iniri posset, qui missi fuerant Apollinem sciscitatum hujusmodi responsum acceperunt:

(3) Hoc oraculum quidnam sibi vellet quum non intelligerent, soluta obsidione domum retro navigare decreverant. Hostem plane contemnebant et alii qui obsidebantur et mulier quædam ad proximum fontem aquatum e portis egressa est. Eam militum globus excursione facta captivam in castra pertrahunt. Docentur ab ea Achæi oppidanos noctu ex eo fonte aquam haustam suis dividere, neque eos ad sitim levandam aliud quicquam præsidii habere. Conturbato itaque fonte oppidum Achæi capiunt, (4) Rhodii Lindi incolæ prope hanc Minervam Apollinis signum statuerunt. Dedicarunt etiam Ambraciotæ æneum asinum, victis nocturna pugna Molossis. Nam quum in illos noctu insidias disposuissent Molossi, asinus, qui forte ex agro in oppidum agebatur, asellam insectans eum multa lascivia vehementem ruditum sustulit. Ipse etiam agaso per tenebras obscura et incondita voce inclamabat. Injecit ea res tantam Molossis trepidationem, ut statim insidiarum locum deseruerint. Eos Ambraciotæ detecta fraude noctu invadentes prœlio superant. (5) Orneatæ qui sunt in Argolica terra quum Sicyoniorum bello premerentur, votum Apollini nuncuparunt, si hostibus repulsis patriam periculo liberare potuissent, quotidianam se illi pompam Delphis exsequuturos et hostias generis numerique haud scio cujus et quanti immolaturos. Verum quum Sicyonios prœlio vicissent, pompam quotidie ex voto mittentibus impensa quidem gravis, gravior vero labor et molestia visa est. Venit igitur in mentem satis deo 515factum iri, si et sacrificii et pompæ ænea simulacra Apollini dedicassent. (6) Exin Herculis contra hydram certamen, Tisagoræ donum pariter et opus. E ferro tam Hercules est quam hydra. Facere sane e ferro signa res longe difficillima et laboris plurimi. Tisagoræ hoc artificium, quicunque ille fuerit Tisagoras, jure dignum admiratione videatur; spectantur etiam non minore cum admiratione Pergami leonis et apri capita et ipsa ferrea, Baccho consecrata. (7) Ex Phocensibus qui Elateam incolunt, obsidione qua a Cassandro urgebantur liberati Athenis misso ad opem ferendam Olympiodore, Apollini leonem æneum miserunt. Qui vero leoni proximus est Apollo, Massiliensium decima est de Carthaginiensibus navali prœlio superatis. Dedicarunt Ætoli tropæum et armatæ mulieris (Ætolia scilicet ea est) simulacrum; atque posuerunt hæc signa Ætoli sumpto supplicio de Gallis propter immanem eorum in Callienses crudelitatem. Inaurata statua Gorgiæ Leontini donum est, ipsa nempe Gorgiæ effigies.

CAPUT XIX.

Scyllidis urinandi arte insignis signum, Amphictyonum donarium, et Hydnæ signum a Nerone ablatum — narratio Lesbia de Baccho Phallene — signa in pinnaculis fastigatis templi Delphici — Gallorum expeditiones — Gallorum Brenno duce in Græciam irruptio uberius exponitur — numerus exercitus Gallorum et equitatus singularis ratio, cum Persarum Immortalibus comparata.

Juxta Gorgiam donum est Amphictyonum Scionæus Scyllis, quem vel ad profundissima maris cujusvis descendere potuisse fama est. (2) Eandem urinandi artem Hydnam quoque filiam edocuerat. Ambo itaque quum circa Pelion vehemens tempestas Xerxis classem oppressisset, ancoris et aliis (si qua forte fuerant infra aquas navium) retinaculis abscissis perniciem triremibus apportarunt. Pro his Amphictyones Scyllidis filiæque statuas dedicarunt. Ad cetera ornamenta, quæ Delphis Nero abstulit, Hydnæ quoque statua accessit. [Dicuntur infra mare se demergere feminæ quæ sunt adhuc pura virginitate.] (3) Post hæc jam expositurus sum narrationem Lesbiam. Methymnæi aliquando piscatores retibus e mari extraxerunt ex oleæ ligno fabricatum caput, divina illud quidem facie, sed peregrina atque omnino diversa quam Græcorum dii esse consueverint. Consulentibus Methymnæis, cujus ea vel deorum vel heroum imago esset, responsum est: Bacchum Phallenem venerarentur. Eductam igitur e mari ligneam effigiem Methymnæi sibi retinuerunt, sacrisque faciundis et votis nuncupandis colunt: æneam vero Delphos misere.

4. In templi fastigiis sunt Diana, Latona, Apollo, Musæ, Sol occidens, Bacchus feminæ, quæ Thyiades dicuntur. Prima horum signorum fecit Atheniensis Praxias, Calamidis discipulus; quum vero opere nondum absoluto mors Praxiam oppressisset, reliqua fastigiorum ornamenta 516absolvit Androsthenes, et ipse patria Atheniensis, Eucadmi discipulus. Affixa sunt columnarum capitulis aurea arma. Ex iis dedicarunt Athenienses scuta de victoria ad Marathonem; Ætoli quæ in tergo quæque ad lævam sunt, Gallorum spolia. Scuta hæc eadem prope forma sunt qua Persarum gerrha.

5. Gallorum in Græciam irruptionis nonnulla mentio nobis fit eo etiam loco quo de Atheniensium curia agimus. Latius autem et planius in hoc qui de rebus Delphicis conscriptus est commentario rem totam explicandam putavi, quod in hac maxime parte Græci virtutis contra Barbaros egregia documenta dederunt. Expeditionem primam Galli extra suos fines Cambaule duce susceperunt. Hi ad Thraciam usque progressi ulterius proficisci non sunt ausi, quod plane intelligebant minores esse quas eduxerant copias quam ut numero Græcorum populis pares esse possent. (6) Quum itaque exteris nationibus iterum bellum inferre decrevissent, iis incitantibus quos ante Cambaulen secutos lucri cupiditas et gustatæ prædæ amor ac rapiendi licentia impellebat, ingens peditum manus nec parva equitum in unum convenerunt. Tripartito vero agmine duces moverunt, ac sua cuique parti provincia attributa. (7) In Thraces et Triballorum gentem copiæ ducendæ Cerethrio traditæ sunt; in Pæoniam contendentibus Brennus et Acichorius præfuerunt; in Macedones et Illyrios agmen duxit Bolgius: is cum Ptolemæo Macedonum tunc rege signa contulit. Hic nempe ille fuit Ptolemæus qui Seleucum Antiochi filium, ad quem ante supplex confugerat, dolo tamen occidit, cognomento Ceraunus (fulmen) appellatus ob immodicam audaciam. Ipse in eo prœlio Ptolemæus cecidit et Macedonum magna edita strages. Sed ne tunc quidem Galli ausi sunt ad Græcos armis lacessendos longius progredi, atque sic hic quoque secundus exercitus domum rediit. (8) Tum vero non desinebat Brennus modo publice universos conventus, modo vero Gallorum principes ad novam in Græcos expeditionem sollicitare, tum de virium imbecillitate, qua in præsenti Græci laborarent, exponens, tum de pecuniæ publicæ magnitudine et quanto major in templis esset copia donariorum et argenti aurique elaborati. Persuasit itaque Gallis expeditionem in Græciam suscipiendam, et collegas ex primoribus tum alios, tum vero Acichorium sibi cooptavit. (9) Collecti in exercitum sunt peditum centum et quinquaginta duo millia, equites vicies mille et quadringenti. Atque hæc quidem equitum manus tota ad pugnam idonea; revera autem numero fuere sexaginta millia, amplius mille et ducenti. Nam singulos equites famuli (ambacti) sequebantur duo, in equis et ipsi et equestrium artium gnari. (10) Ii prœliantibus dominis in extrema acie consistentes ei erant usui, 517ut si forte equus esset amissus, statim suum submitterent; si vir concidisset, servus in ejus locum succederet; quodsi utrumque, equitem simul et equum, belli impetus evertisset, jam ipse paratus præsto erat eques. Quodsi vulnera dominus accepisset, e ministris alter ex acie illum subducebat, alter vero saucii vicem obibat. (11) Hæc (ut mea fert opinio) apud Gallos instituta fuere ad imitationem cohortis Persarum, quæ numero decies mille vocabantur Immortales. Tantum interest quod a Persis post pugnam in occisorum locum alii sufficiebantur, a Galatis vero in ipso prœlii fervore equitum numerus supplebatur. (12) Atque hanc quidem equestris pugnæ institutionem voce patria Trimarkisiam nominant; equum enim Marcam appellant. Hoc apparatu et tali consilio Brennus in Græciam exercitum duxit.

CAPUT XX.

Græci ad Gallos propulsandos consilia capiunt et coeunt — de Græcorum exercitu contra Persas ad Thermopylas congregato — exercitu Græcorum contra Gallos collecto — Gallorum pars Sperchium fluvium nando superat.

Græci etsi prorsus animis conciderant, tamen periculi terror facile in eam sententiam eos adduxit, ut laboranti patriæ opem ferre necessarium esse ducerent. Perspicue videbant non jam de libertate, ut olim cum Persis, decertandum, neque si aquam et terram hostibus dedissent, reliquæ incolumitati et securitati propterea consuli posse sperabant; nam et recens erat earum memoria calamitatum quibus priore excursione Galli Macedones, Thraces et Pæones afflixerant, et quam injuriose Thessalos nunc tractassent ex nunciis cognoverant. Fuit igitur tam privatim singulis hominibus, quam publice civitatibus una et communis omnibus sententia, aut pereundum, aut bello hostem superandum. Potest qui velit enumerando persequi, quum eas Græcorum civitates quæ ad Thermopylas Xerxi restiterunt, tum vero quæ contra Gallos arma cepere. Adversus Persas quidem hi Græcorum populi cumque hoc militum numero prodiere: Lacedæmonii Leonidem secuti haud plures quam trecenti fuere; Tegeatæ quingenti, totidem e Mantinea; ab Orchomeniis ex Arcadia missi centum et viginti; ex aliis Arcadiæ civitatibus mille; e Mycenis octoginta, e Phliunte ducenti. Hunc numerum duplicarunt Corinthii. Jam vero præsto fuere Bœotorum septingenti e Thespia, et Thebanorum quadringenti. Œtæ quidem tramitem custodiebant Phocensium mille; atque horum etiam ratio in hac Græcorum recensione habeatur. (2) Locros qui sub Cnemide monte sunt, numero Herodotus non comprehendit; venisse tantum eos ex omnibus civitatibus scripsit. Horum tamen proxime ad verum quam magnus numerus fuerit facile possis conjicere. Athenienses enim ad Marathonem hosti occurrerunt non majore numero quam novem millibus hominum, in quo et inutilis ad pugnam ætas et servi censebantur. Quare existimandum relinquitur, militarem Locrorum manum quæ ad Thermopylas venit, sex millibus hominum nihilo pleniorem 518fuisse. Fuerit itaque universus ille exercitus hominum undecim millium et ducentorum. Satis vero constat non perstitisse omnes qui Thermopylas præsidio occupaverant. Præter Lacedæmonios enim, Thespienses et Mycenæos, reliqui non exspectato pugnæ eventu recessere. (3) At contra Barbaros qui ab Oceano in Græciam irruperant, ad Thermopylas præsidium ex his Græciæ populis missum: ex Bœotia peditum gravis armaturæ decem millia, equites quingenti. Bœotarchi tum erant quattuor, Cephisodotus, Thearidas, Diogenes et Lysander. A Phocensibus missi equites quingenti, pedites ferme ter mille numero: duces fuere Critobulus et Antiochus. (4) Locros qui sunt ad insulam Atalantam Midias duxit, pedites septingentos; equestres hi copias nullas habuere. A Megarensibus adfuere gravis armaturæ pedites quadringenti. Horum dux fuit Hippicon (?) Megarensis. Ætolorum agmen quum numero præstitit, tum vero fuit ad omne pugnæ genus instructissimum. Quantæ fuerint equestres eorum copiæ, non est proditum; sed pedites levis armaturæ fuerunt nonaginta (?), gravis armaturæ septies mille. His imperarunt Polyarchus, Polyphron et Lacrates. (5) Atheniensium imperator fuit Callippus Mœroclis filius, quod est a me superius etiam expositum. Copia ipsorum fuere primum triremes omnes quæ deduci potuerunt, equites deinde quingenti, pedites in acie steterunt mille. Atque Atheniensibus quidem ob veterem dignitatem est imperium decretum. Misere reges conductitium militem: quingenti ex Macedonia, totidem ex Asia venere. Ab Antigono rege Aristodemus Macedo, ab Antiocho ex Asia missis auxiliis Telesarchus præfuit; e Syria is fuit quæ ad Orontem flumen est. (6) His in unum ad Thermopylas copiis congregatis ubi cognitum est Gallorum exercitum intra Magnesiæ et Phthiotidis terræ fines castra jam habere, mitti placuit expeditorum globum hominum mille et delectam equitatus partem ad Sperchium amnem, ne flumen Barbari sine certamine et periculo trajicere possent. (7) Hi quum eo pervenissent, pontes solverunt, et ipsi ad fluminis ripam castra posuere. Verum Brennus haudquaquam incallidus erat, quin ut barbarus homo satis acutus et experiens ad artes quibus hostem falleret excogitandas. Continuo igitur ea quæ consecuta est nocte relicto vetere pontium transitu, ad inferiores amnis partes (ne trajicientes hostis animadverteret, ac propterea quod ibi Sperchius per campos late stagnans paludem et lacum efficit, non vero rapidus angusto alveo devolvitur) Gallos misit circa decies mille, eos scilicet omnes qui vel natandi erant periti vel corporis proceritate inter multitudinem eminebant: sunt vero Celtæ præ ceteris hominibus eximia staturæ proceritate. (8) Hi igitur illa nocte jam transnarunt per paludosa fluvii, dum arma, scuta dico patria, pro ratibus habebant: qui corporibus inter eos procerissimis 519erant, etiam pedibus permeare potuerunt. At Græci qui ad Sperchium constiterant, re statim cognita ad exercitum retrocesserunt.

CAPUT XXI.

Brennus totum Gallorum exercitum Sperchio ponte juncto trajicit et Heracleensium agros depopulatur — Brennus ulterius progreditur, cum Græcis prœlium committit et fugatur — de Cydia inter Athenienses virtute insigni — Gallis nulla occisorum humandorum cura.

Brennus populis Maliaci sinus accolis imperavit ut ponte Sperchium jungerent; qui sane summa celeritate opus perfecerunt, tum quod illum vehementer metuebant, tum vero quod Barbaros discedere e suis finibus quamprimum cupiebant; ne si longiora haberent stativa, in dies detrimentis majoribus afficerentur. Fluvio sic per pontes transmisso, ad Heracleam accedentes agrum quidem depopulati sunt et deprehensos in agris homines occidere; urbem tamen non ceperunt, quod superiore proximo anno Ætoli Heracleotas ut secum facerent coegerant; opem igitur tunc illis tanquam suæ ditionis hominibus impigre tulerunt. Sed etiam Brennus minus omnino de Heracleotis in suam potestatem redigendis laborabat; verum eo totis viribus annitebatur, ut præsidio ex angustiis dejecto et Thermopylis superatis in Græciam interiorem penetraret. Heracleam igitur prætergressus quum de perfugis quibusdam cognovisset, quæ copiæ ex singularum civitatum delectibus Thermopylas in unum convenissent, contempsit plane Græcorum apparatum, ac postero die sub ipsum solis ortum pugnam statuit committere, nullis ille quidem vel cujuspiam Græci aruspicis usus consilio, vel diis ullis per sacra patrio ritu suscepta consultis, si quidem ulla est Gallis res futuras divinitus præsentiendi ars. Tum Græci cum silentio et ordine optimo in pugnam processerunt. Ubi ad manus ventum est, gravis armaturæ peditatus tam longe ab acie non excurrit, ut suam ipsi phalangem laxatis ordinibus turbaverint, levis armatura ordinem conservavit et hostem jaculis, sagittis et fundis lacessivit. (2) Equitatus in utroque exercitu prorsus nulli fuit usui, non modo propter locorum circa Thermopylas angustias, sed etiam quod solum ibi nativo saxo est læve et propter aquarum interfluentium crebritatem lubricum. Erat Gallis armatura infirmior; nam præter sua ista scuta nullo armorum genere corpora munierant; huc accessit quod rei militaris scientia multo erant hoste inferiores; (3) furore tantum et animi impetu oppressa ratione ritu ferarum in hostes ruebant. Neque vero aut bipennibus divisos, aut gladiis concisos sua illa efferatæ mentis concitatio, dum animam agerent, deficiebat; neque sagittis et missilibus confixi, quam diu vitæ reliquiæ superessent, sævire desinebant. Fuerunt qui e suis ipsorum vulneribus evulsa spicula in Græcos retorserint, vel cominus iis pugnarent. (4) Interea Atheniensium classis vix neque omnino sine periculo per paludis cœnum, quo late maris pars ea obducitur, quamproxime ad Barbaros appropinquans latera hostilis agminis 520omni jaculorum genere et sagittis feriebat. Laborantibus igitur vehementer Gallis, quippe qui in illis angustiis haud multum Græcis obessent, dum ipsi duplo et quadruplo majoribus afficerentur incommodis, ut in castra recederent dato signo duces eorum jusserunt. Temere illi et undique conturbatis ordinibus quum se reciperent, multi etiam in paludem collapsi limo absorpti, neque minore retrocedentes clade affecti sunt quam pugnantes in ipso prœlii discrimine. (5) Apud Græcos Atheniensium inprimis eo die virtus enituit, inter ipsos vero Athenienses antecelluit Cydias, qui peradolescens prima eo bello militiæ rudimenta posuerat. Ejus a Gallis occisi cum hac inscriptione propinqui scutum Jovi Eleutherio (Liberatori) dicarunt:

(6) Mansit ea inscriptio usquedum Syllæ milites et alia Atheniensium insignia et scuta e Liberatoris Jovis porticu sustulerunt. Tum vero Græci post pugnam ad Thermopylas commissam suorum cadavera sepulturæ mandarunt et hostibus spolia detraxerunt. At Barbari nullas omnino per caduceatorem ut suos ad sepulturam tollerent inducias poposcerunt, ac nihil ipsis intererat humone tegerentur, an vero a feris et volucribus iis quæ solent infestæ ad cadavera advolare, dilaniarentur. (7) Ac duplex, opinor, causa est quamobrem nulla illis cura sit eos qui in pugna ceciderint sepeliendi: una, quod sic majorem injici hostibus terrorem existimant; altera, quod mortuos non solent lamentari. Desiderati sunt ex omni Græcorum numero quadraginta; at ex Barbaris quot perierint accurate existimari non potuit, quoniam magna pars eorum limo absorpta non amplius venit in conspectum.

CAPUT XXII.

Galli Œtam ascendere conati superantur — Brennus Ætoliam invadit, et illius duces in Callienses atrocissima edunt facinora — Ætoli contra Gallos arma parant — Ætoli Gallos cædunt — quæ Græcis ad Thermopylas propter Gallos acciderunt, enarrantur.

Septimo a pugna die Gallorum cohortes secundum Heracleam Œtam ascendere conatæ sunt; verum perangusto et prærupto tramite iter erat faciendum, prope ipsas Trachinis ruinas, et ultra (urbem Trachinem?) Trachinidis erat Minervæ templum, in eoque donaria. Per illum igitur callem sperarunt se Œtæ jugum Galli occupaturos, et simul sibi dum aliud agerent, templi diripiendi potestatem fore. * custodiam... Telesarcho * Prœlio Barbari victi sunt; Telesarchus quidem ipse dimicans cecidit, vir ut qui maxime in Græcorum causa acer. (2) Jam quum ceteros Gallorum duces hostium virtus exterruisset, et de futuris rebus animos desponderent, nempe quibus prima quæque adversa evenissent; Brenno in mentem venit faciliorem sibi fore belli 521conficiendi rationem, modo Ætolos cogere posset, ut domum redirent. Delectis itaque e toto exercitu peditibus quadragies mille, equitibus octingentis, iis Oristorium et Combutin præficit; (3) qui per Sperchii pontes in Thessaliam primum redeunt atque illinc in Ætoliam invadunt. Fuerunt duo hi qui in Callienses dira et omnium quæ unquam ad aures nostras pervenerint, atrocissima edidere facinora, et quæ omnino ausos unquam homines fuisse veri neutiquam simile videri possit. Quicquid marium fuit ad internecionem exciderunt; senes quoque et parvulos ab ipsis matrum uberibus abreptos trucidarunt. Horum si qui erant lactis alimonia melius curati, sanguinem hauserunt et ipsis etiam carnibus in cibum usi sunt. (4) Mulieres et nubiles puellæ urbe ex pugnata quæ fuerunt elatioris animi, sua sibi manu mortem consciverunt; quæ superstites fuere, eas barbari ad omne insolentiæ genus adegerunt, quippe quorum animus tam misericordiæ quam amoris esset expers. Et earum sane multæ Gallorum enses nactæ in eos ultro incubuerunt. Aliæ non ita multo post, immaniter Barbaris in eas vicissim irruentibus, inedia et vigilia mortem oppetiere; quibus neque spiritum exhalantibus, neque jam exanimis, quominus libidinem explerent suam, illi parcebant. (5) Ætoli audita e nunciis domestica clade quam celerrime potuerunt cum suis copiis a Thermopylis in Ætoliam contenderunt, tum ob Calliensium exitium vehementi ira incensi, tum vero maxime consulendum rati earum urbium saluti, quibus hostis nondum potitus erat. Confluit undique in castra ex oppidis omnis militaris ætas, et ei etiam permisti senes, tum necessitate tum virtute impulsi; etiam feminæ, majore quam viri in Gallos ira incensæ, ultro arma cepere. (6) Jam Barbari domibus et sacris ædibus direptis ac spoliatis, Callioque immissis ignibus exusto, eadem via ad suos redibant, quum soli Patrenses ex omnibus Achæis Ætolis opem ferentes cum gravi armatura, qua scientissime utebantur, illis occurrêre. Sed quum ob ingentem hostium numerum jam debilitatis animis prope affligerentur, Ætoli, neque minus feminæ quam viri, omnem viam obsidentes jaculis Gallos figebant, quos petere scutis tantum suis protectos non erat difficile; insequentes vero Gallos quam facillime effugiebant, eosdemque, simulac insequi desiissent, denuo urgebant. (7) Quanquam igitur tanta Callienses perpessi erant ut quæ ab Homero de Læstrygonibus et Cyclopibus dicta sunt, fabulosa videri jam non possint, tamen merita illatæ iis calamitatis sumpta est pœna. Siquidem ex eo Gallorum numero, qui fuit hominum quadraginta millia et octingenti, vix dimidia pars ad Thermopylas in castra se 522sua recepit. (8) Reliquæ interea Græcorum res apud ipsas Thermopylas ad hunc modum gestæ sunt. Tramites per Œtam montem duo sunt: unus supra Trachinem locis plurimis præruptus et arduus valde; per Ænianes alter cum exercitu iter facientibus facilior, quo usus olim Medus Hydarnes Græcorum præsidium, cui Leonides præerat, a tergo circumvenit. (9) Per hanc viam Heracleotæ et Ænianes pollicebantur se Brennum ducturos, non quod in Græcos animo essent infenso, sed quo bene secum actum iri putarent, si e finibus suis Barbari discessissent priusquam omnia pessum darent. Quare hoc quoque verissime Pindarus dixisse mihi videtur, vehementer suis quemque malis affici, calamitatis vero alienæ sensum haud utiquam gravem percipere. (10) Tunc itaque excitatus Ænianum et Heracleotarum monitu ac promissis Brennus Acichorium in castris reliquit, docens tempestivum ei fore, in hostes invadere ubi ipse cum suis circumvenisset eos. Igitur cum delecta e toto exercitu manu hominum quadraginta millium per tramitem illum contendit. (11) Forte ita accidit ut mons ea die densa nebula obduceretur. Quo factum ut ea caligine sole obscurato Phocenses, qui eas angustiarum fauces cum præsidio obtinebant, non ante Gallos adesse animadvertere potuerint, quam se prope circumventos senserunt. Tum alii pugnam inire, alii strenue hostis impetum sustinere; postremo loco pulsi ab angustiis illis retrocedere coacti sunt. Cursu itaque ad socios reversi antequam ex omni parte Græci prorsus circumdarentur, qui esset rerum status nunciarunt. (12) Athenienses re cognita exercitum Græcorum e Thermopylarum castris in triremes receptum periculo eximere maturarunt. Atque illi quidem omnes in suam quisque patriam dilapsi sunt.

CAPUT XXIII.

Brennus Delphos recta contendit — Græcorum copiæ, quæ ad hostem a Delphis propulsandum convenerunt, recensentur — prodigia, quæ in Gallos exstiterunt, memorantur — prœlium committitur in quo Brennus vulneratur — Galli Panico terrore turbantur et a Phocensibus omni commeatu privantur — numerus Gallorum, qui varia ratione ibi perierunt — Athenienses cum Bœotis Gallos insectantur et cædunt — Brennus ultro mortem oppetit, et reliquæ Gallorum copiæ prorsus delentur — de tempore Gallorum cladis.

At Brennus ne tantisper quidem commoratus dum Acichorius cum sua manu e castris advenisset, recta Delphos contendit. Oppidanos præ metu ad oraculum confugientes nihil formidare jussit deus, se sua defensurum pollicitus. Qui pro deo pugnaturi arma cepere, hi fuerunt Græcorum populi: Phocenses ex omnibus civitatibus; et ab Amphissa gravis armatura pedites quadringenti; ab Ætolis pauci quidam ad primum de Barbarorum progressione nuncium accurrerunt, mille et ducentos postea adduxit Philomelus; earum autem quas habuerunt copiarum robur, in Acichorii agmen converterunt; neque tamen acie dimicarunt, sed iter facientium terga lacessebant, quum impedimenta 523diripientes, tum homines ipsos trucidantes, quam ob causam fuit Barbaris iter illud tanto tardius. Relicta etiam est ab Acichorio pars copiarum apud Heracleam, quæ pecuniam in castris repositam asservaret. Brenno vero ejusque exercitui quum ii Græcorum, qui Delphos convenerant, se opposuerunt, tum Barbaris numen dei contraria signa dabat et celeriter et omnium, quæ scimus, apertissime. Primum enim terra, quantum soli Gallorum acies occupaverat, ingenti motu ad multas horas contremuit; (2) porro crebra erant tonitrua et fulmina, quorum illa Gallos non solum perterruerunt, sed quominus auribus exciperent mandata impedierunt; ignibus vero cœlestibus non singuli tantum homines corripiebantur, sed loco etiam proximi quique cum ipsis armis conflagrabant. Visæ præterea in eos consurgere heroum species, Hyperochus, Laodocus et Pyrrhus, quibus Phylacum civem suum Delphi quartum adnumerant. (3) Ceciderunt tamen in prœlio e Phocensibus et alii complures et Aleximachus, qui in ea pugna quum animi egregiam quandam alacritatem ad florentis ætatis vigorem et corporis robur adjunxisset, magnas ediderat hostium strages. Ejus effigiem Phocenses Delphos ad Apollinem misere. (4) Atque hujusmodi quidem interdiu Galli terroribus et cladibus perculsi, ea quæ diem illum consecuta est nocte multo funestioribus fracti fuerunt casibus. Acerrimum frigus eos cum nive plurima vehementer afflixit. Saxa præterea ingentia et montis crepidines sponte e Parnasso avulsæ in Barbaros, quasi unicum illud esset quod peteretur signum propositum, corruerunt. Neque vero aut singuli aut bini opprimebantur, sed triceni et eo plures, uti forte simul aut ad certi loci præsidium constitissent, aut una quiescerent, ab ingruentibus rupibus collidebantur. (5) Ac prima quidem luce Græci Delphis erumpentes ceteri recta in ipsam hostilis exercitus frontem impetum fecerunt, Phocenses vero locorum notititia freti per medias nives ex arduis et præruptis Parnassi anfractibus descendentes, ac de improviso Gallos a tergo adorti missilibus illos et sagittis impune figebant. (6) Inito prœlio omnes et præcipue Brenni comites, qui erant inter ceteros eminentibus corporibus et Gallorum fortissimi, præsenti animo restiterunt, etsi undique jaculis petebantur nec minus ex frigore, saucii maxime, sentiebant molestiæ. Mox vero ipse etiam Brennus vulnera accepit, eumque jam prope animam agentem extra aciem extulerunt. Tum Barbari urgentibus ab omni parte Græcis fugam malo suo coacti fecerunt; et eos quidem qui vel ob vulnera vel aliquam corporis imbecillitatem sequi non possent, occidêre. (7) Fugientes castra posuerunt quo loco nox recedentes primum oppressit. Ea nocte Panicus illis incessit terror. Quibus enim nulla subest causa trepidationibus, eas hoc 524nomine comprehendunt. Cœptum est pavore agmen exagitari intempesta jam nocte, et pauci ab initio eo mentis errore conturbati, ut audire sibi viderentur sonitum pulsati equorum pedibus soli ac jam cernere hostes appropinquantes. Non ita multo post ad omnes eadem pervasit insania. (8) Arreptis igitur armis et inter se facto agminis dissidio, vicissim et occidebant alii alios et occidebantur, quum neque patriam linguam intelligerent, neque vultus inter se et ne scutorum quidem formas possent agnoscere; sed contrariis ordinibus utrinque propter eam qua jam capti tenebantur amentiam Græci esse qui contra pugnarent viderentur, et Græca esse arma putarent, et Græcam esse vocem crederent quam homines mitterent. Furor hic divinitus immissus effecit ut maxima Barbarorum multitudo mutuis vulneribus caderet. (9) Primi hanc rem animadverterunt qui e Phocensibus in agris relicti fuerant ad pecoris custodiam. Ii igitur quæ Barbaris per noctem accidissent, Græcis annunciarunt. Excitati eo nuncio Phocenses alacrius multo in hostes irruerunt. Greges præterea accuratiore multo custodia servarunt, ac ne commeatus ex agris sine pugna sumi possent providerunt. Quo factum ut mox ingenti tum frumenti, tum cibariorum omnium penuria universus Gallorum exercitus vehementer laboraret. (10) Fuere eorum, qui in Phocide prœliantes perierunt, non multo pauciores quam sex hominum millia; nocturno gelu et postea Panico terrore confecti amplius decem millia; non minor numerus fame consumpti. (11) Athenienses quidam speculatum missi quid Delphis ageretur, et reliqua quæ Gallis evenerant, et quibus a deo cladibus affecti essent, ad suos reversi nunciarunt. Hi vero et ipsi copias eduxerunt, et dum per Bœotiam iter faciunt, se Bœoti illis adjunxerunt; utrique vero Barbaros insectantes passim ex insidiis extremos interficiebant. (12) Brenni agmen Acichorii copiæ superiore tantum nocte assecutæ fuerant; siquidem Ætolis incessentibus quum jaculis, tum fortuitorum quovis missilium genere lentius iter fecerant. Quare ad ea castra quæ ad Heracleam metati fuerant, non magna omnino ipsorum manus effugit. Brenno etsi vulnera reliquam fecerunt aliquam vitæ spem, metu tamen, vel pudore potius quod auctor ipse civibus suis fuisset suscipiendæ in Græciam tam calamitosæ expeditionis, ultro eum dicunt hausto mero mortem oppetiisse. (13) Eo mortuo periculoso maxime itinere, Ætolis acriter urgentibus, Barbari ad Spercheum usque retrocessere. Ibi vero eos ex insidiis Thessali et Malienses adorti ita sunt hostium cæde satiati, ut ne unus quidem salvus domum redierit. (14) Gallorum hæc in Græciam irruptio pariter et strages facta est archontis magistratum Athenis gerente Anaxicrate, anno altero Olympiadis centesimæ et vicesimæ quintæ, qua stadio vicit Ladas Ægiensis. Insequenti vero anno Democle Athenis 525eundem honorem gerente rursus in Asiam Galli transmisere. Atque hæc quidem ita sese habuisse scito.

CAPUT XXIV.

Memoranda in templi Delphici vestibulo, septem Sapientum Græciæ nomina et sententiæ templo inscriptæ — Homeri signum cum inscriptione — de Homeri et Clymenes sepulcro et Homeri matre — memoranda in templo Delphico, Jovis Mœragetæ et Apollinis Mœragetæ signum, Pindari sella e ferro fabricata — memoranda extra templum Delphicum, Neoptolemi sepulcrum; lapis Saturni, fons Cassotis.

Pro Delphici templi foribus leguntur perutilia vitæ hominum documenta ab iis hominibus conscripta, quos Græci sapientes et habuerunt et appellarunt. Fuerunt illi, ex Ionia quidem Thales Milesius et Prienensis Bias; ex Æolica vero natione e Lesbo insula Pittacus Mytilenæus; ex iis qui in Asia sunt Doribus Cleobulus Lindius; Atheniensis præterea Solon, et Spartanus Chilon; septimum Plato Aristonis filius pro Periandro Corinthio Cypseli filio enumeravit Chenensem Mysonem. Incolebatur olim ad Œtam montem vicus Chenæ. Hi viri Delphos profecti celebratas illas hominum sermone sententias Apollini dedicarunt: Cognosce te ipsum, et: Nequid nimis. Hæc inquam illi scripta eo in loco reliquerunt. (2) Videas ibidem et æream columnæ superimpositam Homeri statuam. In eadem columna leges illud Apollinis responsum, quod Homero editum memorant:

Monstrant Ietæ in insula sua Homeri sepulchrum et seorsum Clymenes, Homeri Clymenen matrem fuisse dictitantes. (3) Cyprii vero (nam et hi sibi Homerum vindicant) Themisto indigenam feminam Homeri fuisse matrem dicunt; Euclum autem de ipsius ortu hisce versibus fuisse vaticinatum:

Hæc nos ab aliis audita et in oraculis lecta scribimus, privatim autem nihil nec de patria nec de ætate Homeri prodimus. (4) Intra templum dicata fuit Neptuno ara, quod ab initio id oraculum etiam Neptuni fuit. Exstant etiam Parcarum duarum simulacra; tertiæ locum Juppiter Mœragetes et item Mœragetes Apollo (Parcarum duces) tenent. (5) Ostenditur ibidem ara illa, ad quam Achillis filium Neoptolemum Apollinis sacerdos occidit; qua de re alio loco exposuimus. (8) Non procul hinc Pindari sella sita est e ferro fabricata; 526in ea Pindarum, quoties Delphos venisset, sedere et cantica, quot eorum iecerit in Apollinis honorem, decantare solitum tradunt. In templi recessu intimo, quo paucis admodum est aditus, alterum etiam positum est aureum Apollinis signum.

6. E templo egressis et ad lævam conversis circumsepta quædam est area, in qua Neoptolemi Achillis filii sepulcrum; cui parentant quotannis Delphi. Ab eo monumento quum ascenderis, lapidem videas modice magnum. Hunc quotidie perfundunt oleo singulisque festis lanam in eo ponunt nondum tractatam. De eo lapide percrebuit opinio, illum ipsum esse quem pro puero appositum ac devoratum Saturnus per vomitum ejecerit. (7) Ubi lapidem spectaveris, si pedem retuleris quasi ad fanum rediturus, fontem videas cui nomen Cassotis. Murus ei objectus est non utique magnus; per murum ad fontem ascenditur. Hujus Cassotidis aquas terram subire dicunt et in adyto Apollinis mulieres efficere fatidicas, eam vero quæ fonti nomen dedit unam esse de Parnassidum Nympharum numero.

CAPUT XXV.

Lesche Delphorum, Polygnoti picturis exornata — dextræ partis picturæ, quæ Trojam captam et Græcorum classem domum solventem exhibet, descriptio.

Supra Cassotidem ædificium quoddam est; in eo picturæ aliquot Polygnoti, quas Cnidii dedicarunt; locum Delphi Leschen vocant, quod eo convenientes priscis olim temporibus seria et fabulas inter se conferebant. Talia fuisse multa in omni Græcia conciliabula Homerus docuit quo loco Melanthûs in Ulyssem convicium exponit:

(2) Ubi in hoc ædificium introieris, pictam videas in dextero templi pariete Ilii eversionem et Græcorum classem domum solventem. Menelao ibi sunt qui omnia ad reditum adornant. Navis item picta et in ipsa nautæ permisti pueris. In media navi cernitur Phrontis gubernator contos duos tenens. Nestorem Homerus et alia Telemacho dicentem fecit, et nonnulla de Phrontide, Onetoris scilicet filium fuisse, Menelai gubernatorem, artis suæ peritissimum, quodque is e vita decesserit quum Sunium Atticæ terræ promontorium jam prætervecti essent; et Menelaum secum una illuc usque navigasse refert Nestor; eo vero in loco commoratum, dum tumulum Phrontidi exstruendum curat et alia pro viri dignitate justa facit. (3) Spectatur ille quidem in Polygnoti opere. Paulo infra ipsum Ithæmenes nescio quis vestimentum portans, et Echœax per nauticum pontem cum urna ænea descendens. Tollunt Menelai tabernaculum, quod fuerat non longe a navi collocatum, Polites, Strophius et Alphius, et aliud tabernaculum refigit Amphialus. Sub Amphiali pedibus sedet puer; ejus nomen nulla indicat inscriptio. Barbatus unus ex omnibus Phrontis 527est, et hujus unius ex Homeri de Ulysse carminibus nomen sumpsit; nam cetera (ut opinor) nomina ipse sibi Polygnotus finxit. (4) Stat Briseis, Diomede supra ipsam, et ante eas Iphis, Helenæ formam admirantibus simillimæ. Sedet ipsa Helena, et prope eam Eurybates. Ulyssis esse hunc præconem conjicimus; est tamen adhuc imberbis. Ancillæ ibidem sunt duæ, e quibus Panthalis Helenæ adsistit, Electra heræ calceum subligat. Diversa ab his nomina sunt quæ Homerus in Iliade usurpat, quo loco Helenam et cum ea ancillas ad muros euntes facit. (5) Sedet supra Helenam vir purpureo velatus amiculo, mœstus ut qui maxime; Helenum esse Priami filium facile intelligas, vel priusquam inscriptionem legas. Prope Helenum Meges est brachio saucio; quod iis versibus mandavit Lescheos Pyrrhæus, Æschylini filius, quos de Ilii eversione fecit; et vulneratum quidem ab Admeto Augeæ filio in ea pugna quam Trojani postrema excidii sui nocte commiserunt. (6) Pictus est proxime ad Megetem Lycomedes Creontis filius, et ipse saucius in eo articulo, quo cum lacerto manus jungitur; ea enim in parte vulneratum scripsit Lescheos ab Agenore; quod ut pingeret non fuisse Polygnoto in mentem venturum facile credi potest, ni Leschei poesin legisset. Adpinxit vero Lycomedæ etiam in talo vulnus et in capite tertium. Euryalus etiam Mecistei filius vulneribus affectus est in capite et manus junctura. (7) Sunt hi omnes in ea pictura supra Helenam collocati. Adjuncti Helenæ sunt Thesei mater detonso ad cutem capillo, et Thesei filius Demophon, meditans (quantum oris figura ostendit) num qua ratione queat Æthram in libertatem asserere. Argivi Theseo e Sinidis filia Melanippum genitum ferunt, qui de cursu palmam tulerit quo tempore ii qui Epigoni sunt appellati, Nemeorum ludicra, edita primum ab Adrasto, restaurarunt. (8) Lescheos carminibus prodidit suis, Ilio capto elapsam e medio tumultu Æthram in Græcorum castra venisse, ibi a Thesei filiis agnitam esse, Demophontemque eam ab Agamemnone repetiisse; et illum quidem, quum gratificari Demophonti maxime vellet, non prius tamen se id facturum dixisse, quam Helenæ idem placere intellexisset. Misso igitur caduceatore facile Helenam exorasse. Videtur igitur in ea pictura Eurybates ad Helenam Æthræ causa, ut quæ mandata ab Agamemnone fuerant perferret, venisse. (9) Trojanæ ibidem mulieres captivarum et lugentium habitu agnoscuntur. Andromache primum, cui filius adstat mammam prensans. Hunc e turri dejectum periisse scribit Lescheos, non tamen Græcorum decreto in eum sævitum, sed privato Neoptolemi odio, qui sibi ejus necem depoposcerit. Picta præterea est Medesicaste; una hæc e nothis Priami filiabus, quam Imbrio Mentoris filio in matrimonium collocatam Homerus in Pedæum urbem 528transmigrasse dicit. (10) Andromache et Medesicaste velato sunt capite, Polyxena virginum more collecto in nodum crine; mactatam illam fuisse ad Achillis tumulum et poetæ decantarunt, et tabulæ testantur quas tum Athenis, tum Pergami (quæ urbs supra Caicum est) mihi ipsi contigit intueri; sunt vero in illis expressi Polyxenæ casus. (11) Pinxit eodem in loco Polygnotus etiam Nestorem, pileo velatum, hastam tenentem. Equus prope in pulvere volutare parantis speciem præbet. Usque ad equum expressa est litoris facies, in eoque cernuntur calculi: quæ deinceps area sequitur, nullam amplius maris formam præfert.

CAPUT XXVI.

Picturæ dextræ partis Lesches Delphicæ descriptio continuatur — loricæ antiquæ descriptio.

Supra eas feminas quæ mediæ sunt inter Æthram et Nestorem, aliæ captivæ cernuntur, Clymene, Creusa, Aristomache et Xenodice. Clymenen Stesichorus iis quæ fecit de Ilii excidio carminibus, inter captivas numerat. Aristomachen Priami fuisse filiam idem in Nostis scripsit; Critolao nuptam, Hicetaonis filio. Xenodices qui mentionem fecerit, neque carminis neque solutæ orationis auctorem ullum comperi. De Creusa memoriæ proditum est, a Deûm matre et (matre Æneæ?) Venere Græcis ereptam et in libertatem vindicatam; fuisse enim eam Æneæ uxorem. Lescheos tamen et Cypria carmina Æneæ uxorem Eurydicen nominant. (2) Supra has in lectulo decumbentes pictæ sunt Deinome, Metioche, Pisis et Cleodice. Harum unius mentio Deinomes fit in eo opere quæ Parva inscribitur Ilias; ceteris (uti ego sentio) Polygnotus ipse nomina imposuit. Pinxit etiam Epeum Trojæ muros æquantem solo; supra eos prominet caput solum equi lignei. Adest etiam Polypœtes Pirithoi filius tænia præcincto capite. Adsistit Acamas Thesei filius caput cristata galea tegente. (3) Adest etiam Ulysses lorica indutus. Ajax Oilei cum scuto ad aram accedit jusjurandum concepturus propter vim Cassandræ illatam. Sedet ipsa Cassandra humi Palladium complexa; quandoquidem ipsum e suis sedibus virgo avellit, quum supplicem ab ara Ajax abstraxit. Picti etiam sunt Atrei filii et ipsi cum galeis; Menelaus scutum tenet. In eo expressus draco, is nempe qui Aulide inter sacra repens pro ostento fuit. Ajaci jusjurandum hi deferunt. (4) Ex adverso illi equo prope Nestorem Neoptolemus conspicitur Elasum occidens; quisquis ille Elasus fuerit, jam prope exspiranti similis est. Astynoum etiam, cujus Lescheos quoque meminit, in genu collapsum ense Neoptolemus ferit. Ac solum quidem ex omnibus Græcis 529Neoptolemum fecit Polygnotus nondum desinentem Trojanos cædere, quod totum ejus picturæ argumentum Neoptolemi maxime tumulo convenire voluit. Achillis quidem filium ubique Homerus Neoptolemum nominat, at Cypria carmina testantur, a Lycomede Pyrrhum, a Phœnice deinde nomen ei Neoptolemum impositum, ex ea scilicet re quod [Achilles] admodum juvenis ad bellum venerit. (8) Ad hæc ara picta est et parvulus puer præ metu aram prensans. Super ara posita est lorica ænea, forma his temporibus inusitata; sed tali utebantur prisci illi heroes. Duæ sunt æneæ laminæ, altera pectori et ventris regioni aptata, altera tergo muniendo facta; γύαλα vocabant prisci; anticam et posticam partem fibulæ constringebant inter se. (6) Satis id firmum esse corporis munimentum videbatur etiam sine clypeo. Ob eam rem Homerus Phorcynem Phrygem sine clypeo pugnantem fecit, quod gyalothorace (habili utrinque lorica) uteretur. Ego ejus loricæ imaginem in Polygnoti opere conspexi, et in Dianæ Ephesiæ Calliphon Samius Patroclo feminas pinxit loricæ gyala aptantes. (7) Laodicen pinxit Polygnotus stantem ultra aram. Hanc neminem poetam inveni qui inter captivas Trojanas recensuerit, neque consentaneum mihi ullo pacto videri potest, non fuisse eam statim a Græcis dimissam. Homerus certe in Iliade ab Antenore hospitio acceptos Menelaum et Ulyssem memoravit, et Helicaonem Antenoris filium Laodicen in matrimonio habuisse; (8) Lescheos vero vulneratum in pugna nocturna Helicaonem, ab Ulysse agnitum tradidit vivumque e pugnæ periculo liberatum. Consequens ergo fuerit ut, quum Menelao et Ulyssi curæ fuerit domus Antenoris, neque in Helicaonis uxorem quidquam hostile commissum sit ab Agamemnone et Menelao; sed Euphorion Chalcidensis de Laodice commentus est quæ prorsus ab omni veri abhorrent similitudine. (9) Statim post Laodicen est fulcrum lapideum, cui æneum labrum impositum est. Medusa utraque manu fulcrum id tenens in solo sedet. Hanc etiam inter Priami filias numeraverit qui Himeræi poetæ canticum audierit. Prope Medusam est anus ad cutem detonsa, sive ille eunuchus est; nudum infantem genibus sustinet; manum infans præ metu ob oculos opponit.

CAPUT XXVII.

Picturæ dextræ partis Lesches Delphicæ descriptio continuatur et absolvitur.

Mortui illic, Pelis nomine unus nudus et pronus in dorsum abjectus, infra eum Eioneus et Admetus jacent nondum detractis loricis. Eioneum a Neoptolemo, a Philoctete Admetum interfectos scribit Lescheos. Alia supra 530hos jacent cadavera; supra ipsum labrum Leocritus Polydamantis filius ab Ulysse occisus; supra Eion eum et Admetum Corœbus Mygdonis filius. Est nobile Mygdonis monumentum intra Phrygum fines Stectorenorum, et ab eo poetis translatitium Phrygas Mygdonas appellare. Venerat Corœbus ad Cassandræ nuptias; ex vulgari traditione tamen interemptus est a Neoptolemo, Lescheos tamen a Diomede occisum prodidit. (2) Sunt supra Corœbum Priamus, Axion et Agenor. Priamum non fuisse ad aram Hercei Jovis mactatum scribit Lescheos, sed ab ara abstractum, quum pro regiæ foribus obvius esset Neoptolemo factus, ab eo obtruncatum. De Hecuba Stesichorus iis carminibus quæ de Ilii eversione scripta reliquit, fuisse eam ab Apolline in Lyciam transportatam cecinit; Axionem Priami filium fuisse et ab Eurypylo Euæmonis filio occisum tradidit Lescheos. Agenoris idem poeta testatur Neoptolemum interfectorem fuisse. (3) Ita ergo accidit ut hujus Agenoris filius Echeclus ab Achille, Agenor ipse a Neoptolemo fuerint interfecti. Laomedontis cadaver Sinon Ulyssis socius et Anchialus efferunt. Est etiam alius illic inter cæsos cui nomen Eresus. De Ereso quidem et Laomedonte quod sciam nihil quisquam versibus mandavit. Pro Antenoris ædibus suspensa est pardi pellis supra vestibulum: tessera fuit ea Græcis, ne Antenoris domum violarent. Picta Theano etiam est cum filiis. Eorum Glaucus loricæ bipartita lamina excusæ, saxo insidet Eurymachus. (4) Huic adsistit Antenor et continenter Antenoris filia Crino; infantem ea puerum gestat. Is est omnium vultus qui adversis perculsis casibus esse consuevit. Cistam aselli dorso et alia impedimenta imponunt servi; insidet asello parvulus puer. Sunt in ea picturæ parte Simonidis elegi:

CAPUT XXVIII.

Picturæ lævæ partis Lesches Delphicæ, Ulyssis descensum ad inferos exprimentis, descriptio — fratrum Catinensium pietas in parentes — pietatis in deos nonnulla exempla — de Eurynomo Inferorum dæmone.

Habet altera picturæ pars quæ ad lævam est, Ulyssem ad inferos descendentem, ut Tiresiæ manes de suo in patriam reditu consulat. Est vero talis ejus picturæ forma. Aqua conspicitur, quem Acherontem esse fluvium facile existimare possis. Plurima in eo palustris arundo et piscium formæ adeo exili corpore, ut piscium potius umbras quam pisces ducas. Navis est in eodem amne et ad remos portitor. (2) Secutus est, ni fallor, Polygnotus Minyadem poesin, in qua ubi de Theseo et Pirithoo agitur hi sunt versus:

His adductus Polygnotus jam grandem natu pinxit Charonem. (3) Umbræ nave vehentes ad quosnam pertineant, omnino non est perspicuum. Inter eos tamen Tellis apparet ætate puber, et Cleobœa adhuc virgo; hæc cistam sustinet genibus, eadem forma qua Cereri fieri cistas solenne est. De Tellide aliud nihil compertum habeo quam Archilochum poetam esse Tellidis nepotem. Cleobœam vero primam tradunt ex Paro insula Thasum Cereris initia transtulisse. (4) In Acherontis ripa infra Charontis fere navem iniquus in patrem filius ab ipso parente suo laqueo strangulatur. Prisci enim illi parentes præ cunctis rebus plurimo dignabantur honore; quod facile quum ex aliis exemplis colligas, tum vero ex eorum facto qui apud Catinam Siciliæ urbem Pii sunt cognomento appellati. Quum enim ex Ætna ignis in eam urbem deflueret, nulla vel auri vel argenti habita ratione fugientes matrem hic, patrem ille humeris sustulerunt. Sed quum haudquaquam otiose festinantes incendium tamen urgeret neque illi propterea parentes dimitterent, ita illum flammarum torrentem in duas aiunt partes discessisse, ut per medios ignes cum ipsis parentibus adolescentes incolumes evaserint. Iis apud Catinenses hac etiam ætate certi et solennies honores pietatis ergo habentur. (5) Prope ejus effigiem, qui quod patrem insolentius tractasset apud inferos pœnas luit, est in eodem Polygnoti opere homo qui ob sacrilegium plectitur; apparet mulierem, a qua ille punitur, quum veneficiorum, tum aliorum tormentorum esse gnaram. (6) Egregie sane in religionis studium tum adhuc homines incumbebant. Præclara ejus rei documenta Athenienses dedere, quum capto Jovis Olympii apud Syracusas templo nihil quicquam ex omnibus donariis amoverunt; Syracusanum etiam sacerdotem, qui ea custodiret, reliquerunt. Declaravit etiam Datis Medus homo quam impense deos vereretur, non verbis tantum quæ Deliis dixit, sed etiam re ipsa, quum Apollinis signum in Phœnissa navi repertum statim Tanagræis Delium reportandum tradiderit. Erat enimvero omnibus olim gentibus præcipuæ curæ deorum cultus; cujus rei non inscius Polygnotus sacrorum expilatorem ad eum modum pinxerat. (7) Supra eos quos jam enumeravimus est Eurynomus. Inter deos inferos Eurynomum numerant qui Delphis sunt sacrorum interpretes, et circumrodere eum dicunt mortuorum carnes ita ut nuda relinquat ossa. Sed neque Homeri de Ulysse carmina, neque poesis ea quæ est Minyas appellata, nec postremo quæ Nosti inscribitur (in iis enim de Orco deque inferûm terroribus multa exposita sunt), ullum norunt inter manium deos Eurynomum. Illud mihi fuerit reliquum, ut qualis hic sit et qua adumbratus forma, ostendam. Colore est inter cæruleum et nigrum medio, quales muscæ sunt quæ canibus insident; dentes ostentat; sedenti vulturis est substrata pellis. Continenti post Eurynomum spatio proxima est Auge ex Arcadia et Iphimedea. (8) Illa quidem in Mysiam ad Teuthrantem venit, 532et præ ceteris quibuscum fuerit Hercules congressus feminis, patri simillimum filium peperit. Iphimedeæ vero Mylasis (Cariæ ea civitas est) magni fuerunt a Caribus honores tributi.

CAPUT XXIX.

Picturæ lævæ partis Lesches Delphicæ descriptio continuatur — de Ocno et Ionum proverbio inde petito.

Loco in ea tabula superiore iis quos nominavimus, sunt socii Ulyssis, Perimedes et Eurylochus, hostias afferentes. Nigri eæ hostiæ arietes sunt. Secundum illos vir quidam sedet; inscriptio indicat Ocnum esse; texit e junco restim; adest asella totum id quod ille jam texuerat pertinaciter abrodens. Hunc Ocnum aiunt gnavum et industrium hominem fuisse, qui uxorem sumptuosam et prodigam habuerit, quæ quicquid ille opere faciendo collegisset, haud multum sane post consumere solita esset. (2) Eam rem credunt per ambages voluisse Polygnotum significare. Satis scio Ionum verbum esse, quoties viderint hominem in re quæ nullam afferat utilitatem, laborare, Vir ille, inquiunt, Ocni funiculum torquet. Inter præpetes etiam volucres ocnum augures numerant; est ea in ardearum genere maxima et pulcherrima, et quæ raro, si qua alia avis, conspicitur. (3) Jam vero Tityus ita se in ea pictura habet, ut non plecti amplius, sed ipsa pœnæ diuturnitate jam prope absumptus et confectus videatur: subobscura enim quædam umbra est ac vix jam sub oculorum sensum cadens. Reliquas oculis picturæ partes persequentibus proxime ab eo qui funem torquet Ariadna in conspectu est. E saxo, super quo sedet, Phædram sororem aspicit, reliquo pendentem corpore e funiculo, funiculum vero utraque manu prensantem. Ex hoc imaginis habitu, quamvis in honestius rem artifex extulerit, conjectare licebat quonam modo vitam Phædra finiverit. (4) Ariadnam vero vel fortuito obvius factus vel consulto structis insidiis Theseo eripuit Bacchus, quum esset illo classe multo superior; neque fuit opinione mea hic Bacchus alius ab eo qui primus ad Indos cum exercitu penetravit, quum Euphratem ponte junxisset quo loco urbi Zeugma nomen fuit; in ea ad hanc usque ætatem servatur funis quo ad fluvium jungendum usus dicitur, vitigineis et hederaceis contortus sarmentis. Ac de Baccho quidem permulta narrantur et a Græcis et ab Ægyptiis. (5) Inferius aliquanto quam Phædra est, recumbit Chloris in Thyiæ genibus. Nihil omnino falletur qui eas, dum viverent, eximia quadam se mutuo benevolentia prosecutas putat. Fuit enim Chloris ex Orchomeno quæ est in Bœotia, Thyia vero *. De ipsis alius etiam vulgatus est sermo, cum Thyia Neptunum fuisse congressum, Chlorin cum Neleo Neptuni filio nuptam fuisse. (6) Adstat proxime ad Thyiam Procris Erechthei filia et post ipsam Clymene; sed avertit se Clymene. In ea poesi cui Nosti nomen, scriptum 533est, Minyæ filiam Clymenen fuisse ac Cephalo Deionis filio nuptam, e qua ille Iphiclum genuerit. De Procri vero inter omnes constat, fuisse illam cum Cephale ante Clymenen, et quomodo a viro suo sit interempta. (7) Dein magis in interiore tabulæ parte post Clymenen Megaram Thebanam videas; hanc uxorem habuit Hercules, sed posteaquam iis quos ex ea susceperat filiis est orbatus, mulierem sibi ratus non satis faustis conjunctam auspiciis, dimisit. Supra earum quas recensuimus feminarum caput est Salmonei filia saxo insidens, prope adstante Eriphyle; ea per tunicam summos digitos juxta collum exserit: facile vero conjicias intra tunicæ sinus manibus eam occultare celebratum illud monile. (8) Supra Eriphylen Elpenorem pinxit et Ulyssem flexis genibus in pedes subsidentem tenentemque supra scrobem gladium. Ad scrobem accedit Tiresias vates. Secundum Tiresiam saxo insistit Anticlea Ulyssis mater. Elpenor pro vestimento nautarum more storea velatur. (9) Infra Ulyssem in soliis sedent Theseus et Pirithous; Theseus Pirithoi ensem et suum ipsius ambabus manibus tenet. Ad gladios respicit Pirithous; indignari videtur quod ad facinus capessendum, quod animo agitaverant, nulli sibi fuerint illi enses usui. Panyasis carmine testatus est non fuisse illos tanquam captivos ad solia religatos, sed quasi agnatum adhæsisse pro vinculis corpori saxum. (10) Celebrem hominum sermone Thesei et Pirithoi amicitiam utraque poesi nobilitavit Homerus. Ulysses enim apud Phæacas de iis dicit:

Et in Iliade quum alia Nestor, Agamemnonem et Achillem ad reditum in gratiam adhortans, tum illa memorat, quæ sunt his versibus perscripta:

CAPUT XXX.

Pictura lævæ partis Lesches Delphicæ porro describitur: de Pandarei filiabus, de Phoco et Iaseo narratio.

Pinxit deinceps Polygnotus Pandari filias, de quibus Penelopen Homerus dicentem fecit: dum virgines adhuc essent, ereptos illis deorum ira parentes, orbas a Venere educatas; tribuisse vero illis alias quoque deas certa munera, Junonem prudentiam et formositatem, corporis proceritatem Dianam elargitas; jam vero a Minerva edoctas lanificium et quicquid mulieribus didicisse in laude ducitur. (2) Postremo Venerem in cœlum ascendisse, quo a Jove puellis faustas nuptias conficeret; quum interea Venere 534absente ab Harpyiis abreptæ Furiis traditæ fuerint. Hæc de illis Homerus. Sed Polygnotus floribus redimitas et talis ludentes pinxit. Nomina puellarum fuere Camiro et Clytie. Pandarum earum patrem constat fuisse Milesium e Mileto Cretæ urbe, Tantaloque quum in furto per summum scelus committendo, tum vero in jurejurando subdole concipiendo socium fuisse. (3) Post Pandari filias Antilochus cernitur saxum altero pede premens, os et caput utraque manu sustinens. Agamemnon Antilocho proximus sinistra ala sceptro innititur; manibus baculum tenet. Protesilaus Achillem sedentem aspicit, et Protesilaus * speciem præbet. Stat supra Achillem Patroclus. Imberbes omnes excepto Agamemnone. (4) Supra illos Phocus pictus est ætate adolescens, et Iaseus satis barbatus, qui annulum Phoco de sinistræ manus digito demit ex hujusmodi narratione: quum Phocus Æaci filius ex Ægina transmisisset in eam regionem quæ nunc Phocis dicitur, ut ibi parto sibi ejus continentis terræ imperio domicilium suum statueret, cum eo Iaseus singularem quandam amicitiam conciliavit, et alia quidem illi pro dignitate dona dedit, et cælatum lapidem annulo aureo inclusum. Sed quum non multo post Phocus in Æginam revertisset, Pelei insidiis vitam amisit. Veteris igitur amicitiæ monumentum ex annuli signo in ea tabula Iaseus postulat agnoscere, ac Phocus gemmam in manus sumere ei permittit. (5) Supra hos est Mæra saxo insidens. De ea scriptum in Nostis, virginem adhuc e vita excessisse, filiam Prœti fuisse, qui Thersandro genitus est Sisyphi filio. Proxime abest Actæon Aristæi filius, et mater ejus, cervæ hinnuleum manu tenentes ac cervinæ insidentes pelli; adjacet venaticus canis; ad vitam hæc Actæonis et interitum pertinent. (6) Jam si ad inferiores tabulæ partes oculos demiseris, Orpheum statim post Patroclum videas in quodam tumulo sedentem; læva citharam contingit, altera salicis frondes contrectat; ipse arboris trunco acclinis est. Lucus ille Proserpinæ sacer existimari potest, in quo (uti Homero visum est) nigræ populi et salices exsurgunt. Orpheo Græcus est ornatus, neque vestimentum neque capitis integumentum quicquam Thracium præ se ferunt. (7) Aversæ salicis parti innititur Promedon. Sunt qui nomen hoc tanquam in poesin introductum a Polygnoto arbitrentur. Tradiderunt alii Græcum fuisse hominem, cum præcipuum fuerit studium, tum aliam omnem musicam tum maxime Orphei cantus audire. (8) In eadem tabulæ parte est 535Schedius qui Phocences ad Trojam duxit, et post eum Pelias in solio sedens, cana æque barba ac capite. Intuetur is Orpheum. Schedius pugiunculum tenet, gramine coronatus. Assidet Peliæ Thamyris jam calamitate oculorum affectus; fracto illum esse et abjecto animo indicat habitus corporis obsoletus, promissa cæsarie et barba. Jacet ante pedes lyra fractis cornibus, disruptis nervis. (9) Paulo superius saxo insidet Marsyas; prope eum Olympus, habitu pueri jam pubescentis, tibiis discere videtur. Phryges qui Celænas incolunt, amnem qui per oppidum labitur et Marsyas dicitur, tibicinem olim illum nobilem fuisse dictitant; addunt Marsyæ inventum fuisse eum tibiarum cantum, quem Metroum (Cybeleium) vocant. Eundem vero Marsyam contra Gallos sibi opem tulisse, quum irrumpentes in Phrygiam et amnis aquis et tibiarum modis exterruisset.

CAPUT XXXI.

Descriptio picturæ lævæ partis Lesches Delphicæ continuatur et finitur — de Meleagri morte varia narratio.

Quodsi rursus oculos ad superiores tabulæ partes sustuleris, cernes illic continenti serie Actæoni proximum Ajacem Salaminium, Palameden et Thersiten tesseris (quod ludicrum Palamedes excogitavit) lusitantes; alter Ajax aspicit. Huic Ajaci idem est qui naufragis esse solet color perfuso etiam num corpore multa maris aspergine. (2) Videtur Polygnotus dedita opera Ulyssis inimicos uno in loco constituisse. Idcirco vero Ajax Oilei filius cum Ulysse inimicitias exercuit, quod Græcos Ulysses hortatus erat, ut Ajacem ob commissum in Cassandram facinus lapidibus obruerent, Palameden vero quum piscatum isset ab Ulysse et Diomede demersum in aquis periisse ex iis carminibus cognovi, quæ Cypria dicuntur. (3) Aliquanto superior loco est quam Ajax, Œnei filius Meleager; is Ajacem intueri videtur. Cum barba ceteri, solus Palamedes imberbis. De morte Meleagri scriptum Homerus narrat ut Furia imprecationes Althææ exaudierit, atque hæc Meleagro fuerit causa mortis. Eœæ vero, quas vocant, et Minyas in idem utraque poesis consentit, adjutos ab Apolline contra. Ætolos Curetas, et in eo bello ab Apolline occisum Meleagrum. (4) Torrem vero a Parcis Althææ datum, quo demum igni consumpto Melagrum exstingui necesse foret, et illum torrem ab Althæa ira concitata exustum, eam narrationem Phrynichus, Polyphradmonis filius, primus in fabula scenica exhibuit, quæ Pleuroniæ inscribitur:

536Non tamen pluribus est eam rem versibus persecutus Phrynichus; quod facturus fuisse videri posset si peculiare ipsius hoc inventum fuisset; verum satis habuit, uti rem inter Græcos pervagatam, paucis perstringere. (5) Infima tabula post Thracem Thamyrin Hectorem habet sedentem et utraque manu lævum genu prementem, tristi admodum facie et lugubri habitu. Post Hectorem saxo insidens Memnon et prope hunc Sarpedon. Sarpedon capite in utramque manum incumbit, Memnon alteram manum ejus humero imponit. (6) His omnibus est barba. In Memnonis chlamyde aves pictæ quæ sunt Memnonides appellatæ. Eas volucres dicunt Hellespontii ad Memnonis sepulcrum statis diebus quotannis advolantes everrere soli aream quæ circa tumulum arboribus undique atque herba nuda sit, et eam collecta pinnis ex amne Æsepo aqua aspergere. (7) Prope Memnonem nudus est puer Æthiops, quod nempe Æthiopum rex fuit Memnon. Venit tamen ad bellum Trojanum non ex Æthiopia, sed a Susis Persarum urbe, debellatis iis omnibus nationibus quæ mediæ sunt usque ad Choaspen flumen. Monstrant etiamnum Phryges quo itinere exercitum duxerit, dum locorum compendia consectaretur: intersecta vero est per mansiones via. (8) Supra Sarpedonem et Memnonem est Paris impuber adhuc; plausum dat manibus qualem agrestes homines solent; facile conjicias ea manuum complosione Penthesileam accersiri. Aspicit Paridem Penthesilea, at facie sublata altisque superciliis, ut appareat contemni illum et omnino pro nihilo haberi. Virginis in morem ornata est, arcum gerit Scythicis persimilem, pardi pelle ab humeris demissa. (9) Quæ supra eum locum ubi Penthesilea est aquam pertusis fictilibus urnulis portant, earum altera specie adolescentula est, altera ætate jam adultior. Neutri est quicquam privatim adscriptum, sed communis testatur inscriptio esse de numero earum, qua initiatæ non fuerint. Superiores iis loco sunt Lycaonis Callisto et Nomia et Nelei filia Pero, pro qua Neleus sponsalium nomine Iphicli boves poposcit. (10) Callisto pro stragula ursæ pellem habet; pedibus in Nomiæ genibus recumbit. Expositum est superius, vulgatum Arcadum sermone Nomiam unam fuisse de Nymphis Arcadiæ indigenis; ac Nymphas per magnum quidem annorum numerum vivere, non tamen prorsus esse mortis immunes, poetarum est carminibus decantatum. Post Callisto et eas quæ cum ipsa sunt mulieres, rupes consurgere videtur, in cujus verticem Sisyphus Æoli filius saxum nititur subvolvere.. (11) In eadem tabulæ parte dolium, et senex vir atque puer, porro duæ feminæ, altera juvenilis æatis prope (?) illud saxum, 537prope senem vero stat altera æquali ætate. Haustam reliqui aquam portant; anus vero, cui fractam esse urnam facile videas, quod reliquum est aqua e testa in dolium rursus transfundit. His quoque significari mihi videbantur ii qui quæ Eleusine fiunt sacra naucifaciant. Veteres enim Græci initia Eleusinia ceteris omnibus quæ ad venerationem deorum spectant, tanto augustiora ducebant, quanto deos præstare putabant heroibus. (12) Infra dolium est Tantalus inter eos cruciatus quos versibus suis exposuit Homerus, ad quos accedit silicis impendentis terror. Ab Archilocho id sumpsisse Polygnotum perspicuum est; acceperitne vero Archilochus de saxo quod dixit ab aliis, an ipse primus id in poesin induxerit, non satis mihi liquet. Ac tam multa sunt numero tamque decore et eleganter expressa, quæ Thasius pictor tabulis illis mandavit.

CAPUT XXXII.

Reliqua memoranda Delphorum — memoranda in via Parnassum versus, antrum Corycium — antra maxime memoranda in orbe terrarum, antrum Steunos — Apollini sacrum et Apollinis signum corporis robur augens — antri Corycii descriptio — de urbe Tithorea — Antiope et Phoco ac fluvio Cachali — templo et signo Æsculapii cognomine Archagetæ — sanctissimo Isidis adyto et cultu — simili Isidis apud Ægyptios cultu — eximio Tithoreæ regionis oleo.

Adjunctum est sacro septo theatrum dignum spectatu. Qua adscenditur e septo * * Bacchi ibi est signum, Cnidiorum donarium. Est in suprema urbis parte hoc stadium eo saxi genere quo Parnassus mons abundat exstructum; sed illud postea Pentelico lapide exornavit Herodes Atticus. Atque eorum quidem quæ literis mandari merentur, tot ac talia ad ætatem usque meam Delphis vetustas reliqua fecit. (2) Qua Delphis ad Parnassi juga iter est, intervallo stadiûm ferme sexaginta est æneum signum Delphi herois, et facilior jam expedito viatori, quam mulis et equis ascensus est ad antrum Corycium. Huic antro nomen inditum a Corycia nympha paulo superius docui. Omnium vero quæ unquam viderim antrorum quod spectetur dignissimum hoc mihi visum est. (3) Nam in litoribus et profundo mari vicinis partibus quam sit magnus hujusmodi cavernarum numerus, nemo ne diligenti quidem investigatione assequi possit. Sed maximi sunt nominis quædam tum in Græcia, tum in Barbarorum terris. Nam Phryges amnis Pencalæ accolæ, oriundi ab Arcadiæ Azanum gente, antrum monstrant quod Steunos nuncupant; forma illud est orbiculari, altitudine decenti; sacrum est Magnæ Matri, Matrisque in eo signum positum. (4) Porro Themisonium urbs supra Laodiceam est; hanc quoque Phryges incolunt. Quum Gallorum exercitus Ioniam et finitimas Ioniæ oras cuncta ferens et agens vexaret, Herculem, Apollinem et Mercurium Themisonenses narrant ad ferendum auxilium præsto fuisse; hos enim iis qui summæ reipublicæ præerant, antrum per somnium monstrasse et jussisse Themisonenses ut cum uxoribus liberisque in eo se absconderent. (5) In hujus rei memoriam signa non sane magna pro speluncæ 538faucibus erecta sunt Hercules, Apollo et Mercurius, Spelaitæ appellati. Abest ab oppido stadia fere triginta. Intra speluncam sunt aquæ fontes. Ad eam neque semita ulla viam indicat, neque solis lumen longe pervadit; et fornicis utique pars major non valde se supra solum attollit. (6) Est præterea apud Magnetes Lethæi fluminis accolas vicus, cui nomen Hylæ. In eo specus Apollini sacer ea magnitudine, quæ sane nullam afferat admirationem, intra specum vero signum Apollinis valde priscum ad omne opus dat robur. Quo fit ut sacri Apollini homines desiliant de rupibus præruptisque saxis, atque præcelsas arbores radicitus evulsas portantes per angustissimos tramites iter faciant. (7) Verum hæc omnia quæ enumeravimus, magnitudine superat antrum Corycium; qui introierit, vel sine face longissime progredi possit. A solo ad tectum satis multum interest spatii; aqua ibi e fontibus profluit, sed humoris multo plus e tecto destillat, ita ut per totum antrum cernantur passim in solo guttarum vestigia. Parnassi accolæ sacrum Coryciarum Nympharum et Panis maxime putant. A Corycio antro vel expedito homini difficile est ad Parnassi juga iter; sunt enim ea supra nubes; illic Thyiades furentes sacra Baccho et Apollini faciunt.

8. Abest a Delphis Tithorea stadia fere octoginta iter per Parnassum facienti; viam vero non prorsus montanam, sed qua vehicula etiam agi possint, tenenti aliquot stadiis longior esse dicitur. Quod ad urbis nomen pertinet, diversa ab Herodoto, quo loco agit de Persarum in Græciam irruptione, dicta scio ab iis quæ Bacidis oraculis prodita sunt. (9) Bacis enim hunc populum Tithorenses vocavit; Herodotus vero invadente barbaro milite horum locorum incolas in montis verticem effugisse dicit, urbemque Neonem, at Parnassi jugum Tithoream nominat. Videtur igitur tota aliquando regio Tithorea nuncupata esse; postea vero, quum e pagis in hanc unam se urbem denuo contulissent, usus obtinuerit, ut ea non Neon amplius, sed de regionis nomine Tithorea nominaretur. Sumptum hoc nomen incolæ dicunt a Tithorea nympha, de iis una quas poetarum sermones quum ex ceteris arboribus, tum vero e quercubus maxime olim genitas prodiderunt. (10) Ætate una ante me natum Tithoreæ res adversæ fortunæ impulsu pessum ire cœperunt. Manet adhuc theatri pristina superficies et vetustioris fori ambitus. Intra oppidum sunt non indigna quæ literis mandentur, Minervæ lucus, fanum et signum, et Antiopes et Phoci monumentum. Jam tum quum res Thebanorum persequeremur, Antiopen ira Bacchi in furorem actam quaque ratione numinis iram sibi excitaverit commemoravimus. (11) Ostendimus eodem loco Phoco Ornytionis filio eam nupsisse, et una cum eo sepultam esse, et quæ cecinerit fatidicus Bacis tam de hoc, quam de Zethi 539et Amphionis apud Thebanos sepulcro. Et hæc in oppido exstant quæ merito fuerint historia comprehendenda, aliud præterea nihil. Præter Tithoreæ mœnia labitur amnis; aquatum ad ejus ripas descendunt oppidani, fluvio nomen Cachales. (12) Tithorea stadia septuaginta distat Æsculapii fanum. Cognomento deus Archagetas (originum auctor) vocatur. Colitur a Tithorensibus atque pari religione a ceteris Phocensibus. Intra sacrum areæ septum supplices et sacrati deo servi domicilia habent. In medio templum et marmoreum simulacrum cum barba, duûm et amplius pedum altitudine. Ad simulacri dexteram lectus collocatus est. Deo quibusvis hostiis præterquam capellis faciunt. (13) Ab Æsculapii stadia ferme quadraginta abest circumsepta area cum penetrali sacrario Isidis; religione sanctissimum hoc est eorum omnium quotcunque Græci Ægyptiæ deæ consecrarunt. Neque enim quantum soli in ambitum patet habitari Tithoreenses fas ducunt; neque ad id penetrale accessus est aliis quam quos Isis ipsa per somniorum visa sibi præ ceteris delectos advocaverit. Quod ipsum in iis quæ supra Mæandrum sunt urbibus faciunt subterranei dii: quos enim intra penetralia descendere facile patiantur, per nocturnas imagines exsuscitant. (14) Isidi quidem Tithoreæ bis celebrantur quotannis solemnia, vere scilicet et autumno. Tertio vero ante ambo solemnia die, quibus introire fas arcana illi penetralia ritu lustrant; si quas etiam victimarum, quæ superiore festo in penetrale immissæ fuerunt, reliquias invenerint, eas omnes in eundem semper locum deportatas defodiunt. Abest locus ille (quantum conjicimus) a penetrali stadia duo. (15) Solennis hic est illius diei ritus. Postero die institores tabernas sibi erigunt ex arundine et alia fortuita quavis materia. Postremo tertio die qui ad eum mercatum convenere vendunt mancipia et quodvis genus pecudes, vestem etiam, argentum et aurum. Pomeridianis jam horis ad sacra animum adjiciunt: (16) immolant lautiores boves et cervos, tenuiores anseres et meleagrides aves. Sues et oves et capras immolare nefas ducunt; quibus autem, ubi adoleverint, victimas intra adytum demittere ** initio facto, obvolvere illas necesse habent lineis vel byssinis fasciis; (17) modus autem eas conficiendi est Ægyptius. Cum pompa vero quæ immolantur omnia transmittuntur; et alii victimas in adytum immittunt, alii qui ante adytum constiterunt tabernis exustis propere abeunt. Hominem aliquando aiunt, non illum quidem ex eorum numero quibus est adyto interdictum, sed profanum, quum cœpta esset jam pyra incendi, præ curiositate et confidentia 540ingredi ausum, ac sibi illum visum videre lemurum plena omnia, reversumque Tithoream, quum quæ viderat enarrasset statim animam efflasse. (18) His consimilia de Phœnice quodam homine audivi: Ægyptios Isidi festos dies agitare qua anni parte lugeri ab ea Osirin dicunt; ac per illos dies incipere Nilum excrescere. Quo fit ut incolarum turba dictitet, augeri fluvium et arva irrigari Isidis lacrimis. Eo ipso tempore Romanum hominem, qui Ægyptum provinciam obtinebat, quendam mercede conductum jussisse Isidis adytum intrare quod Copti erat; redisse eum, sed mox ubi quæ conspexerat exposuit, hunc quoque e vita discessisse. Homeri igitur illud facile existimari potest nihil a vero abhorrere: non posse cuiquam hominum bene vertere cui deos perspicue cernere contigerit. (19) Oleo Tithorea minus quidem abundat quam vel Atticus vel Sicyonius ager; sed colore et saporis bonitate id præstantius est quam illud quod ex Hispania quodque item ex Istria insula mittitur. Hoc varia incoquunt unguenta; oleum ipsi Cæsari perfertur.

CAPUT XXXIII.

Urbs Ledon — Lilæa ejusque memoranda — Charadra et fluvius Charadros — regio ad Cephisum fertilissima et de Parapotamiis — urbs Amphiclea seu Amphicæa seu Ophitea et Dionysi sacra — Tithronium et Drymæa.

A Tithorea via altera Ledontem ducit. Hæc quoque olim in urbium numero fuit; sed mea ætate rebus prorsus accisis urbem relinquere Ledontii coacti sunt, et homines circiter septuaginta ad Cephisum accolunt. Manet quidem nomen vico ubi domicilia habent, Ledon, et in Phocensium conventum, sicuti Panopenses, recepti sunt incolæ. Ab eo vico ubi nunc ad Cephisum habitant, qua ad superiora iter est, absunt priscæ Ledontis urbis ruinæ stadia quadraginta. Nomen urbem accepisse tradunt ab homine indigena. (2) Malis autem insanabilibus alias quidem urbes affecit civium suorum scelus; sed funditus perierunt Ilium ob Alexandri in Menelaum contumeliam, Milesii autem propter Hestiæi animum ad cupiditates pronum ejusque studium modo urbis in Edonis condendæ, modo Dario consulendi, modo in Ioniam revertendi. Sic etiam Ledontiis suam Philomelus impietatem publico exitio luendam præbuit. (3) Lilæa iter duntaxat abest unius vel hiberni diei a Delphis per Parnassum contendentibus. Viæ spatium esse conjici potest stadiûm centum et octoginta. Hanc civitatem, posteaquam restituta est, alterum e Macedonia infortunium oppressit. Obsessi enim a Philippo, Demetrii filio, ad pacis conditiones adacti sunt, atque præsidium iis impositum, quod urbem tenuit usque dum de indigenis unus, cui fuit nomen Patron, ad arma omnibus qui militari essent ætate concitatis, victos pugna Macedonas pacto fœdere abire cogeret. Ei Lilæenses ob tantum erga se meritum statuam 541Delphis posuerunt. (4) Est Lilææ theatrum, forum, lavacra, porro deorum templa duo, Apollinis unum, Dianæ alterum. Signa recto statu, Attici operis e lapicidinis Pentelicis. Lilæam de Naidibus unam Cephisi filiam fuisse, et ab ea nympha urbi nomen datum putant. (5) Hic sunt amnis ipsius fontes; erumpit e fonte non perpetuo quietus, sed plerumque, meridiana maxime hora, cum sonitu et taurinis mugitibus persimili voce. Utitur Lilæa cœli temperie anni tribus temporibus, vere, æstate et autumno; quo sit hiems minus clemens efficit Parnassus. (6) Abest stadia viginti in præcelsa rupe sita Charadra. Aquæ illic summa penuria homines laborant. Quod potent e Charadro petunt tria fere stadia ad fluvium descendentes. In Cephisum influit. Nomen sumpsisse oppidum a flumine crediderim. Sunt Charadræis erectæ in foro aræ iis qui apud ipsos heroes appellantur; Dioscuros alii esse existimant, patrios alii heroes. (7) Ager circa Cephisum solum omne Phoecidis ubertate superat, ferendis arboribus idoneus, frugibus fœcundus et pabulo. Itaque tractus hic diligentissime colitur: quare nonnulli dicunt, non civitatem Parapotamios esse nominatos, sed de iis qui ad Cephisum agros colunt hunc ab Homero versum esse factum:

(8) Sed eorum sermo discrepat tum ab iis quæ Herodotus in historia sua tradit, ium vero ab iis quæ de victoriis Pythicis memorant. Amphictyones enim primi instituerunt Pythicos ludos, et in iis Æchmeas Parapotamius pugilatu pueros vicit. Herodotus item urbes Phocensium enumerans quas Xerxes exussit, inter eas Parapotamios recensuit. Non tamen sunt ii ab Atheniensibus et Bœotis restituti; sed propter virium debilitatem et pecuniæ penuriam in alias distributi sunt civitates. Oppidi vestigia nulla jam relicta, neque omnino quo maxime loco fuerit memorare possunt. (9) A Lilæa Amphicleam via stadiûm sexaginta. Quod ad hanc Amphicleam attinet, nomen urbis cives ipsi depravarunt. Herodotus, veterem famam secutus, Amphicæam nominavit. Amphictyones vero decreto de Phocensium urbibus delendis edito, Amphicleam ei nomen posuerunt. Incolæ vero hæc de ea memorant. Potentem quendam hominem, inimicorum metuentem insidias, parvulum filium in cistam impositum in eum locum abdidisse, ubi tutum maxime fore confidebat; lupum tamen in puerum impetum facturum fuisse, sed draconem cistam spiris complexum puero fortiter fuisse præsidio; (10) patrem, quum filium reviseret, a 542dracone puerum appeti suspicatum, misso jaculo una cum dracone filium etiam confixisse. Verum ubi de pastoribus cognovit a se pueri custodem et tutorem occisum, communi draconem et filium rogo cremasse; et adhuc locum illum pyræ ardentis speciem præbere, urbemque a dracone illo fuisse Ophiteam nuncupatam. * Quod maxime dignum * Baccho orgia celebrant; in penetrale ingredi non licet, in aperto vero signum est nullum. Narrant Amphicleenses et futura sibi deo auctore prædici, et contra morbos in promptu esse remedia, quod et in somnis tam ipsi, quam finitimi de morborum medelis ab eo moneantur, et sacrificulus divino afflatu instinctus de futuris consulentes certiores faciat. (11) Stadia quindecim ab Amphiclea abest Tithronium, situm plano loco oppidum. Nihil in eo ad memoriam insigne. Hinc ad Drymæam stadia intersunt viginti. Eo loco quo et hæc via et quæ recta ex Amphiclea Drymæam secundum Cephisum amnem fert, conjunguntur, ibi Tithronenses Apollinis lucum habent et aras, templum etiam, sine ullo tamen simulacro. Ab Amphiclea abest Drymæa stadia octoginta, ad lævam deflectenti * * secundum Herodoti narrationem, Naubolenses vero antiquiore tempore. Origines referunt suas ad Phocum Æaci filium. Habent Drymæi vetus Legiferæ Cereris fanum; signum in eo e lapide stantis habitu. Thesmophoria ei festum anniversarium agunt.

CAPUT XXXIV.

De Elatea — Elateensium rebus bello gestis et calamitatibus — Elateæ memorandis — templo Minervæ Cranææ ejusque cultu.

Elatea omnium quæ in Phocide sunt urbium, exceptis Delphis, est maxima. Amphicleæ ex adverso sita est; intervallo abest ab ea stadiûm centum octoginta. Via magna ex parte plana molliter assurgit proxime ad Elateæ mœnia. Fluit per campos Cephisus; circa eum frequentes pascuntur aves otides (tardæ appellatæ. (2) Elatensibus contigit ut Cassandri Macedonum regis exercitum repellerent; e bello etiam, quod Taxilus Mithridatis præfectus iis intulit incolumes evaserunt; pro quo merito sunt a Romanis et libertate et agri immunitate donati. Controversia est de eorum originibus. Ipsi quidem se esse affirmant inquilinos ex Arcadia. Elatum enim dicunt Arcadis filium quo tempore Phlegyæ cum exercitu Delphici Apollinis templum adorti sunt, præsto fuisse ad arcendam injuriam, ac deinde cum suis copiis in Phocide permansisse, ubi fuerit ab eo primum Elatea munita. (3) Inter Phocensium urbes quas Persæ incenderunt, ipsa etiam Elatea numeranda. Ac multæ sane fuerunt ei civitati cum reliquis Phocensibus communes calamitates; multas etiam propria ipsis fortuna, dum a Macedonibus oppugnarentur, importavit. 543Factum vero est Olympiodori opera ut Cassandro et Macedonibus obsidio irrita fuerit. At Philippus Demetrii filius populum ad extremum adegit metum, simulque civitatis principes largitione sibi conciliavit. (4) Interea Titus (Flaminius) cum imperio a Romanis ad Græciam liberandam missus, redditurum se Elatensibus pristinam rempublicam per legatos edixit, modo a Macedonibus deficerent; sed sive universi populi sive magistratuum suorum vecordia, in Philippi fide permanentes a Romanis obsidione subacti sunt. Interjecto dein tempore Taxili Mithridatis præfecti et Barbarorum e Ponto obsidionem sustinuerunt; quod factum Romani libertate data remunerati sunt. (5) Quum vero ætate mea Costobocorum latronum manus excursionibus in Græciam factis Elateam usque penetrasset, Mnesibulus comparata voluntariorum cohorte quum magnam Barbarorum stragem edidisset, etiam ipse fortiter dimicans cecidit. Idem hic Mnesibulus et alias de cursu victor palmas tulit, et Olympiade quinta ac tricesima supra ducentesimam stadii et duplicati cum clypeo curriculi. Erecta est Mnesibulo ænea statua Elateæ in via cursoris nuncupata. (6) Forum et ipsum spectatu dignum est, et in eo columna cum Elati statua. Mihi certe non satis constat utrum honorem habitum ei voluerint ut conditori suo, an vero sepulcro insigne columnam illam imposuerint. Æsculapio templum erexere, in quo signum dei barbatum. Signum qui fecerunt, iis nomina fuere Timocles et Timarchides; genus illis ex Attica terra. In extrema urbe ad dexteram est theatrum et Minervæ vetus ex ære signum. Deam hanc opem sibi tulisse aiunt contra Barbaros quos Taxilus duxit. (7) Distat ab Elatea stadia ferme viginti fanum Minervæ cognomento Cranææ. Via ipsa qua ad templum itur est paulo acclivior, sed ita ut qui progrediantur neque molestiam et ne ascendere se quidem sentiant. In extrema via vertex consurgit præruptus magna sui parte; non tamen late patens aut valde eminens. In eo vertice templum ædificatum est, et porticus, in quibus cellæ per intervalla, ubi et alii habitant deæ ministri, et is etiam qui sacris præest. (8) Eum ex impuberum numero deligunt; provident vero religione summa ut eo munere se abdicet priusquam pubescere incipiat. Sacerdotio fungitur per annos quinque continuos, quo toto tempore vivit apud deam, et pro balneo ei est solium more antiquo. Etiam hoc simulacrum fecerunt Polyclis filii, eo quidem habitu ut dea in pugnam vadere videatur. In clypeo expressa imitando sunt eadem quæ Athenis in clypeo sunt Minervæ cognomento Virginis.

Urbs Abæ — Abæ Apollini sacræ et oraculo antiquitus inclytæ — Abarum memoranda — urbs Hyampolis ejusque memoranda — urbs Stiris et templum Cereris Stiritidis.

Abas et Hyampolim ex Elatensibus via est montana ad dexteram Elateæ; quæ vero ex Orchomeno Opuntem militaris est via, eadem in hæc quoque oppida deducit. Proficiscenti igitur Opunte Orchomenum et deflectenti paulum ad sinistram, via occurrit quæ Abas ducit. Abarum incolæ Argis venisse in Phocidem terram se dictitant; nomen oppido impositum esse a conditore Abante, Abantem vero Lynceo et Hypermnestra Danai filia genitum. Jam antiquitus sacras duxerunt Apollini Abas, atque oraculum illic Apollinis fuit. (2) Neque vero eadem Persæ olim qua post Romani veneratione sunt deum prosecuti. Abæis enim Romani ut suis legibus uterentur dei culta adducti concesserunt, Xerxis vero exercitus ipsum etiam quod Abis templum fuit exussit. Græci vero qui contra Persas arma ceperant, non esse quæ illi concremassent deorum templa restituenda censuerunt, quo sempiterna exstarent inimicitiarum monumenta; eamque ob rem quæ sunt in Haliartiorum finibus delubra et apud Athenienses Junonis in Phalerica via, Cererisque in ipso Phalero, hac etiam ætate semiusta ostenduntur. (3) Eandem olim fuisse faciem existimo templi apud Abæos, eousque donec Phocico bello pugna superantes Phocensium viros, qui Abas confugerant, et ipsos supplices Thebani et una templum jam iterum post Persicum illud incendium flammis tradiderunt. Ex omnibus ædificiis quotquot jam læserat flamma ut maxime ruinosum hoc templum stabat mea adhuc ætate, utpote post Medicum ignem qui antea corruperat, rursus Bœotorum igne confectum. (4) Conjuncta est magno illi templo ædes alia inferior magnitudine, quam Apollini dedicavit Adrianus Imperator. Simulacra tamen vetustiora sunt et ab ipsis Abæis dedicata; ex ære omnia erecto statu, Apollo, Latona, Diana. Est Abæis etiam theatrum et forum, utrumque prisci operis. (5) In viam quæ recta Opuntem ducit reversos Hyampolis deinceps excipiet. Ipsum urbis nomen quæ fuerint hominum origines et unde pulsi huc venerint, indicat. Hyantes enim a Cadmo et ejus copiis superati Thebis profugi huc se receperunt, et a finitimis initio Hyantôn polis (Hyantum urbs) appellata; pervicit deinde temporis diuturnitas ut Hyampolis diceretur. (6) Incendit eam Xerxes, funditus evertit Philippus. Reliqua tamen adhuc sunt veteris substructionis forum et curia, non magnum utique ædificium, theatrum etiam non procul a portis. Adrianus Imperator porticum erexit, quæ de nomine auctoris 545est nuncupata. Puteum unicum habent, neque aliam vel ad lavandum vel ad bibendum aquam, nisi hieme ex imbribus collectam. (7) Venerantur præcipuo cultu Dianam; ei deæ sua est apud ipsos ædes. Signum quale sit non habeo dicere: bis enim tantum quotannis, et sæpius nunquam, eam ædem aperire fas ducunt. Ex omni quidem pecudum numero, quas Dianæ nuncuparint victimas, eas neque ullo morbo tentari, et ceteris pinguiores inter pascendum reddi autumant. (8) A Chæronea in Phocidem penetratur non modo recta illa via quæ per Panopeum præter Daulidem et Schisten viam Delphos ducit, sed altera etiam aspera illa quidem et sui majore parte montana Stirin, quæ Phocensium urbs est, contenditur; longitudo viæ est stadiorum centum et viginti. Qui eam incolunt urbem Athenienses olim se fuisse prædicant, et cum Peteo Ornei filio ab Ægeo Athenis ejecto se in ea loca venisse; et ex eo Stirin urbem appellatam, quod magna Petei comitum pars fuerit e Stiriensium curia. (9) In edito et saxoso loco sunt Stiritarum domus, ob eamque rem aquarum penuria æstivis mensibus laborant. Puteos enim neque multos habent, neque aquam prabentes idoneam; lavacra tantum suppeditant ipsis et potum veterinis: nam homines ad potionis usum aquatum descendunt ad fontem qui stadia ferme quattuor infra oppidum in saxis effossus est; quo fit ut hausturis illic descendendum sit. (10) Est Stiride Cereris cognomento Stiritidis fanum, e crudo exstructum laterculo; signum e Pentelico lapide; faces dea præfert. Prope eam est alterum signum vittis redimitum, vetustum si quod aliud eorum quæ in Cereris honorem facta sunt.

CAPUT XXXVI.

Fruticis cocci descriptio — urbs Ambrossus ejusque memoranda — urbs Anticyra, Diana Dictynnæa, Anticyræ calamitates — de elleboro et Anticyræ memorandis.

Stiride Ambrossum intersunt stadia circiter sexaginta; via plana; jacent enim inter montes campi; quorum pars maxima vitibus consita est; et quamvis non perpetui, ut vitium, proveniunt tamen in Ambrossensium agro etiam ejus fruticis ordines, quem Iones et reliqui Græci coccum, Galli qui supra Phrygiam sunt, patria voce Hys nominant. Magnitudo eadem fere quæ spinæ albæ, folia nigriora et molliora quam lentisci; nam cetera lentisco similia habet. (2) Fructus qualis fere solani, ervi magnitudine. Gignitur in ejus plantæ fructu pusillum animal; id si maturo grano exsilierit, volucre jam fertur culici simillimum. Verum eas baccas, priusquam insectum conceptum exierit, legunt; est enim 546bestiolæ ejus sanguis inficiendis lanis utilis. (3) Sub monte Parnasso sita est Ambrossus exadversum Delphis. Νomen oppido ab Ambrosso heroe impositum putant. Thebani bello contra Philippum Macedonem suscepto duplici muro urbem cinxerunt. Ad eum exstruendum usi sunt vernaculo lapide; niger is est colore, materia oppido quam durus. Utriusque muri urbem ambientis structura lata est paulo minus quam passum unum; altitudo duorum est passuum et amplius dimidii, ubi murus nondum est collapsus. (4) Intervallum est inter utrumque murum passus unius. Pinnæ et turres ac cetera quæ ad speciem et ornatum addi consueverunt, prætermissa, quod eas munitiones ad subitam solum propugnationem substruxere. Est Ambrossensibus non magnum sane forum, et e statuis marmoreis, quæ in eo fuerunt positæ, plurimæ fractæ sunt. (5) Jam Anticyram flectentibus via est acclivis primum; qui stadia duo ascenderint, eos plana excipit area, ubi ad viæ dexteram Dictynnææ cognomento Dianæ templum exsurgit. Huic Ambrossenses deæ præcipuos habent honores; signum Æginææ artis est, e nigro lapide. A templo Dictynnææ Anticyram usque declivis tota via est. Priscis olim temporibus Cyparissum urbi nomen fuisse dicunt, et Homerum quidem in recensendis copiis Phocensium ipsum antiquius nomen memoriæ prodere voluisse; fuisse enim tunc Anticyram jam cœptam appellari; nam Anticyreum fuisse Herculi æqualem. (6) Sita urbs est juxta Medeonis ruinas. In hujus vero ipsius de Phocensium rebus commentarii initio expositum est a me, ** Delphicum templum spoliasse. Anticyrenses vero a Philippo Amyntæ filio sedibus suis ejecti sunt ab Amyntæ filio Philippo, atque denuo ab Otilio Romano, quod ipsi quoque se dicto audientes præbuissent Philippo Demetrii filio in Macedonia regnanti. Missus Roma cum imperio fuerat Otilius ad ferendam contra Philippum Atheniensibus opem. (7) Qui Anticyræ imminent montes valde sunt saxosi, in quibus frequens nascitur elleborus. Atque niger quidem per alvum transiens homines purgat, albus vero, quæ est ejus altera forma, per vomitum purgandi vim habet. Et hæc utique ad purgandum corpus apposita medela ex ellebori radice evenit. (8) Sunt apud Anticyrenses æneæ statuæ in foro. In portu modica Neptuni ædes vilibus lapidibus exstructa; interiorum parietum dealbatum est tectorium. Signum ex ære factum est, recto statu; pedum altero insistit delphini, ab eoque latere femori impositam habet manum; altera manu tridentem tenet. (9) Gymnasia duo habent: in altero lavacra ædificata; in eo quod e regione est superiore multo antiquius, statua spectatur ænea, indicante inscriptione esse illum Xenodamum pancratiasten Anticyrensem qui viros Olympicis ludis vicerit. Quodsi ea inscriptio vera perhibet, judicari possit oleastrum accepisse Xenodamum Olympiade undecima supra ducentesimam; nam hæc una Olympias ex omnibus in Eleorum literis præterita est. 547(10) Supra forum aquæ fons est in puteo; solem arcet fastigium columnis fultum. Paulo superiore quam puteus est loco monumentum exstructum e lapide vulgari; in eo sepultos tradunt Iphiti filios, quorum alterum e bello Trojano reducem domi mori contigerit, alter Schedius ad Trojam mortem oppetierit; cujus tamen ipsius ossa domum fuerint reportata.

CAPUT XXXVII.

Memoranda extra urbem Anticyram — Bulis urbs Phocidi finitima — fluvius Heracleus et memoranda Bulidis — Cirrha navale Delphorum et Pythiorum circus, qui equos territare ferebatur — Solonis strategemata in Cirrhæos — memoranda Cirrhæ.

Ad dexteram duobus circiter ab urbe stadiis saxum eminet excelsum, montis pars. Erectum ibi Dianæ templum. Deæ signum unum de Praxitelis operibus, dextera facem gerit, ab humeris pendente pharetra; canis ad lævam adsistit; superat simulacrum illud maximæ cujusque feminæ proceritatem.

2. Finitima est Phocidi urbs Bulis. Nomen ei a Bulone, qui coloniam illam deduxit ex priscæ Doridis urbibus. Dicuntur Bulii Philomeli et Phocensium * * * conventum communem. Bulin a Thisbe Bœotiæ oppido via est stadiûm octoginta; ab Anticyra vero per continentem terram num ulla eo pateat via, compertum non habeo. Montes enim sane quam ardui et asperi inter utramque urbem intersunt; [ad] * * portum stadiorum ab Anticyra est centum. A portu ad Bulin stadiûm ferme septem pedestrem viam esse conjicimus. (3) Descendit ea via in mare torrens fluvius, quem accolæ Heracleum nominant. Sita est Bulis excelso loco, eamque prætervehuntur qui ex Anticyra Lechæum Corinthiorum navibus petunt. Ejus loci incolarum pars major quam dimidia conchas ad purpuræ tincturam piscantur. Ornamenta intra ejus urbis mœnia neque alia ulla sunt quæ visentibus admirationem efficiant, et duarum ædium, quarum una Dianæ, altera Bacchi est, simulacra e ligno elaborata fuerunt; neque omnino quis ea fecerit ulla conjectura consequi possumus. Ex omnibus diis quem præ ceteris venerantur Bulii Maximum nominant; cognomentum id ex nostra opinione Jovis est. Iidem Bulii Saunium fontem habent. (4) Cirrham, quod est Delphorum navale, a Delphorum oppido via stadiûm sexaginta perducit. Quum in campos descensum fuerit, circus illic est ubi equestres Pythiorum ludi fiunt. De Taraxippo (equorum terriculo) quo in Olympia equi consternantur, tunc diximus quum res Eleorum persequeremur. Etiam in hoc circo Apollini dedicato gravis aurigis noxa aliquando incussa videtur, ut est in rebus omnibus modo infensior, modo æquior fortuna: non tamen hippodromus vel heroe 548aliquo infensiore, vel alia quapiam re ad equos consternandos comparatus est. (5) Campi Cirrhæ adjacentes puri undique sunt, sive quod arboribus conseri eos diræ exsecrationes prohibeant, seu quod soli natura non est arboribus educandis opportuna. Narratur de Cirrha * * et ab hac Cirrha urbi nomen quod hac ætate in usu est exstitisse arbitrantur. Homerus tamen et in Iliade et item in hymno quem fecit in Apollinem, Crissam prisco nomine appellat. Postea quum incolæ et aliis impietatis generibus Apollinis numen læsissent, et sacrorum agrorum partem sibi resecuissent, (6) Amphictyonum decreto arma sunt in Cirrhæos mota. Bellum id Clistheni Sicyoniorum tyranno mandarunt, Athenisque, cujus ille consilio uteretur, Solonem evocarunt; ac de victoria consulentibus oraculum Pythia respondit:

Persuasit igitur Solon ut Cirrhæum agrum sacrarent Apollini, quo sacro dei agro mare vicinum fieret. (7) Alio etiam idem Solon est in Cirrhæos usus astu, quod aquam Plisti amnis ex alveo, unde intra urbem influebat, alio avertit. Sed quum obsidentibus resisterent oppidani, et partim puteanas, partim pluvias aquas potarent, ellebori radices in Plistum conjiciendas curavit, atque ubi satis infectam medicamento aquam intellexit, in pristinum alveum amnem reposuit. Cirrhæi quum avidius de aqua illa bibissent, alvi perpetua profluentia laborantes mœnium præsidium deseruerunt. (8) Tum Amphictyones urbe potiti et Cirrhæis multatis dei injurias ulti sunt; atque et tunc cœpit Cirrha Delphorum navale esse. Exstant adhuc quæ spectentur digna, Apollinis, Dianæ, Latonæ commune fanum; signa in eo prægrandia Attici operis. In eadem æde Adrastea dedicata est inferior magnitudine signis ceteris.

CAPUT XXXVIII.

De Locris confinibus Phocensium et de eorum denominatione mira et varia narratio — Amphissa urbs — memoranda Amphissæ et initia celebrata pueris qui Ἄναχες appellantur — Locrorum urbes, Myonia ejusque memoranda — Œanthea ejusque memoranda ac Naupactus — carmina Naupactia et memoranda Naupacti — templi Æsculapii rudera.

Ager Locrorum qui sunt Ozolæ vocati, juxta Cirrham Phocidi contiguus est. De hujus populi cognomine diversa sunt ac dissidentia inter se quæ audivi; referam pariter omnia. Orestheo Deucalionis filio regnum in hac regione obtinenti canis pro catulo lignum peperit. Id quum Orestheus defodisset, vere appetente vitem ex ea materia enatam tradunt. A ramis (ὄζοις) itaque ex eo ligno editis nomen gentem duxisse. (2) Narrant alii Nessum, qui portitoris ad Evenum amnem operam viatoribus navabat, non statim ab Hercule accepto vulnere occubuisse, sed intra hujus terræ 549fines effugisse. Ibi quum animam efflasset, a tetro insepulti cadaveris odore noxam aerem contraxisse. Tertius quidam dissipatus est sermo, graviter olentem vaporem e fœtida cujusdam fluminis aqua exhalari; quartus dicentium asphodelum illic plurimam gigni, e cujus florum odore * *. (3) Narrantur etiam primos ibi homines fuisse indigenas; eos, quum vestem texere nondum didicissent, velare corpora solitos ad frigus propulsandum ferarum recentibus coriis, pilo extrorsum converso quo vestitus plus decoris haberet: oportuisse itaque consimilem tergoribus odorem cutem ipsorum redolere. (4) Stadiûm centum viginti itinere Delphis abest Amphissa, Locrorum urbs maxima et nobilissima; sed Ozolarum quod nominis pudebat, cum Ætolis censeri se maluerunt, ac probabilem sane rationem habet quod aiunt, quum Romanus Imperator Ætolos suis sedibus excitatos Nicopolim transferret (ut scilicet coloniam illam inquilinis locupletaret), majorem Ætolicæ plebis partem se Amphissam recepisse. Sed ab ipsis originibus civitas hæc Locrorum fuit; et nomen ei quidem inditum ab Amphissa, quam a Macare Æoli filio genitam Apollo adamavit. (5) Multis est urbs operibus exornata, sed omnium quæ memoriæ commendentur dignissima, Amphissæ monumentum, et item Andræmonis; una cum eo sepultam dicunt Gorgen uxorem, Œnei filiam. In arce est Minervæ ædes cum æneo signo quod erecto statu est. Deportatum a Thoante ab Ilio credi volunt e Trojana præda exemptum. Mihi certe id minus persuadent. (6) Docuimus etiam in superiore hujus historiæ parte, Samios homines Rhœcum Philæi et Theodorum Teleclis filium primos omnium æris fundendi rationem accuratiorem monstrasse: iidem primi æs conflarunt. Nullum tamen Theodori opus quod fuerit ex ære fabricatum reperire usquam potui. In Dianæ vero Ephesiæ, qua ad cellam itur quæ picturas continet, super ara Dianæ cui Protothroniæ cognomen, septum est e lapidibus structum; eminent ex eo et alia signa et feminæ cujusdam effigies in extremo septo; Rhœci ea opus est, Noctem Ephesii vocant. (7) Jam vero ea Minerva quæ Amphissæ visitur, simulacrum hoc tum aspectu vetustius, tum arte rudius. Initia quoque celebrant Amphissenses deorum quos Anaces pueros appellant. Quinam dii sint Anaces pueri, variat hominum opinio. Alii Dioscuros, Curetas alii; qui plus intelligendo se assecutos putant, Cabiros esse censent. (8) Hujus cognominis Locrorum aliæ sunt urbes; superiore quam Amphissa est loco mediterranea versus Myonia; abest ab Amphissa stadia triginta. Hæc civitas Myonensium illorum est qui in Olympia clypeum Jovi dedicarunt. Præcelso loco oppidum situm est. Lucus est apud Myonenses et ara deorum Milichiorum (Mitium). His nocturna fiunt sacra, in quibus ante solis exortum carnes victimarum 550absumere eodem in loco solenne habent. Neptuno supra urbem sacra area est; Posidonium appellant. In ea est Neptuni ædes, sed ætate mea jam nullum reliquum fuit simulacrum. (9) Interius igitur hi quam Amphissenses habitant; mari autem proxima est Œanthea, cui finitima Naupactus. Præter Amphissam alii omnes Locrorum populi sub ditione sunt Achæorum Patrensium, quibus hunc honorem Augustus Imperator habuit. Œantheæ est Veneris fanum, et paulum supra oppidum lucus mistim cupresso et pino condensus. In ipso luco Dianæ templum et signum. Obsoleverunt vetustate picturæ parietum, neque ex illis quicquam restat spectabile. (10) Appellatam urbem a femina vel a nympha suspicor. Quod quidem Naupactum attinet, traditum scio Dores qui sunt Aristomachi filios secuti, hoc in loco classem ædificasse qua in Peloponnesum transmiserunt, et a navium compactu urbi nomen datum. De Naupactiis ipsis, quemadmodum Messeniis qui in Ithomen montem secesserant quando terræ motu Sparta afflicta erat, Naupactum Locris ereptam in qua habitarent Athenienses assignaverint, atque uti post cladem Atheniensium ad Ægospotamos Messenios Naupacto quoque ejecerint Lacedæmonii; hæc satis copiose a nobis exposita sunt in eo libro quem de rebus Messeniorum conscripsimus. Coactis itaque Messeniis Naupactum deserere, rursus Locri in unum convenientes eam occuparunt. (11) Jam quæ a Græcis Naupactia carmina dicuntur, attribuuntur ea vulgo Milesio homini; sed Charon Pythe filius auctorem eorum perhibet Naupactium Carcinum; quæ Lampsaceni sententia nobis quoque probatur. Nam quæ tandem ratio afferri potest, quamobrem carmini quod in feminas Milesius homo fecisset, Naupactiorum nomen sit inditum? (12) Est Naupacti ad mare Neptuni ædes. Stat signum ex ære factum. Est etiam Dianæ delubrum cum signo e candido lapide, jaculantis habitu. Deæ cognomen Ætola. Veneri in spelunca suos habent honores; vota ei nuncupant et aliis de causis, sed inprimis viduæ mulieres sibi a dea alteras nuptias exposcunt. (12) Æsculapii fanum jam nihil est præter rudera; sed a fundamentis illud olim erexit vir privatus Phalysius. Ei aliquando graviter ex oculis et fere usque ad cæcitatem laboranti, qui Epidauri colitur deus Anyten misit illam quæ carmina composuit, cum tabulis obsignatis. Eas per visum in quiete mulier sibi accipere visa fuerat, sed vero eventu res est comprobata. Quum enim evigilasset, in manibus suis obsignatum libellum invenit. Naupactum igitur quum appulisset, jubet Phalysium amoto signo literas perlegere. Ille primo putare literas a se aspici non posse qui oculis captus esset; in spem deinde erectus salutare sibi fortasse aliquid ab Æsculapio apportari, tabulis resignatis in ceras aspexit et simul se oculorum calamitate levatum sensit, et Anytæ, quæ ei in illis tabulis scripta fuerat, pecuniam expendit bis mille nummûm aureorum.

A.

Abæ, Phocidis oppidum, ab Abante Argivo conditum, Apollinis templo clarum, X, 35, 1; alia ejus monimenta, X, 35, 3 sq. Phocicæ cladis immune, X, 3, 2; Phocensium asylum, ibid. § 3; oraculum, IV, 32, 5; X, 35, 1.

Abantes, pop. EubϾ, V, 22, 4; coloniam ducunt in Chium, Chio ejiciuntur ab Hectore, VII, 4, 9.

Abantidas, Sicyonis tyrannus, II, 8, 2.

Abantis regio Thesprotidis in Epiro prope montes Ceraunios, V, 22, 3.

Abaris Hyperboreus, III, 13, 2.

Abartus e Codri genere, VII, 3, 10.

Abas, Lyncei f., qui Abas urbem condidit, II, 16, 2; X, 35, 1.

Abas, Melampodis f., I, 43, 7.

Abas, vates Lysandri, X, 9, 7.

Abasa, ins. Æthiopiæ, VI, 26, 9.

Abia, Hylli nutrix, IV, 30, 1.

Abia, Messeniæ opp., postmodum Ira, IV, 30, 1.

Abortus epidemicus, VIII, 23, 7.

Abrupolis, rex Sapæorum, VII, 10, 6.

Abydus opp., III, 9, 12.

Acacallis, Minois f., VIII, 53, 4.

Acacallis, nympha, X, 16, 5.

Acacesium, Arcadiæ opp., VIII, 3, 2; VIII, 27, 41; VIII, 36, 10.

Acacesius collis, VIII, 36, 9.

Acacus, Lycaonis f., Acacesii conditor, VIII, 3, 2; VIII, 36, 10.

Academia Atheniensium, et quæ prope eam visuntur monumenta, I, 29, 2 sq.

Acamas Thesei f. eponymus, I, 5, 3. Delphis pictus, X, 26, 2. ejus statua, X, 10, 1.

Acanthus Lacedæm. diaulo Olympionica, V, 8, 7.

Acarnan Alcmæonis f., VIII, 24, 9.

Acarnanes Atheniensium adversus Antipatrum socii, I, 25, 4. ab Ætolis victi, X, 16, 6. ab Agesilao reprimuntur, III, 10, 2. Messionios in Œniadis oppugnant, IV, 25, 8. olim Curetes, VIII, 24, 9. divinationem docent Hesiodum, IX, 31, 5.

Acastus pictus, I, 18, 1. patri funebres ludos instituit, III, 18, 16; VI, 20, 19. Iphiclum coronat in cista Cypseli, V, 17, 10.

Accipiter accipitre velocior, VII, 12, 2.

Ace locus Arcadiæ, VIII, 34, 2.

Acesidæ ara, V, 14, 7.

Acesius aliis Euamerion, II, 11, 7.

Acestium, Henoclis filia, e Themistoclis posteris, I, 37, 1.

Acestor fictor, VI, 17, 4; V, 15, 6.

Acetum uniones resolvit, VIII, 18, 6.

Achæus Xuthi f. Thessaliam recuperat, ejus filii, VII. 1, 2 et 3.

Achæ Hyperborea, V, 7, 8.

Achæa fons, IV, 33, 7.

Achæi sicuti Arcades indigenæ Peloponnesi, VI, 1, 1; Achæi ab Achæi filiis dicuntur Argivi et Lacedæmonii, VII, 1, 7; III, 13, 14; Argis et Lacedæmone ejecti Ionum in Peloponneso sedes occupant, V, 1, 1; VII, 6, 1; Romanorum socii, VII, 8, 3. Ptolemæi, II, 8, 5. deficiunt a Romanis, II, 1, 2. Messenios oppugnant, IV, 29, 11. Lacedæmoniis semper infensi, VII, 7, 3. cum Lacedæmoniis bellum gerunt, ib. et 12, 6. Achæi Paracyparissii, III, 22, 9.

Achæorum reges, VII, 6, 2. bella et res gestæ, VII, 6, 3 — VII, 16, 4. concilium, II, 1, 2: ejus auctor, VIII, 30, 5, ratio et locus, VII, 7, 1. VII, 24, 4; abolitio, VII, 16, 9. armatura, VIII, 50, 1. donaria, V, 25, 8; VI, 15, 3; X, 18, 1. fines, VII, 18, 5. portus, IV, 34, 6. urbes duodecim, VII, 6, 1.

Acharnæ demus Atticus, I, 31, 6.

Acheloi fl. tres, VIII, 38, 9.

Achelous Ætoliæ fl. Callirrhoes pater, VIII, 24, 9; Castaliæ, X, 8, 6; Sirenum, IX, 34, 3. cum Hercule luctatur, III, 18, 6; VI, 19, 12. ejus alluvio, VIII, 24, 9, et 11. ara, I, 34, 3; I, 41, 2. pisces marini, IV, 34, 1.

Ἀχερωῖς populus alba, V, 14, 2.

Acheron, fl. Thesprotidis, I, 17, 5; V, 14, 2; X, 28, 1.

Acherusia palus, I, 17, 5; II, 35, 10.

Achilles Chironi educandus traditur, III, 18, 12. an Helenam a Tyndareo petierit, III, 24, 10. ad Trojam cur profectus, ib. Helenæ maritus, III, 19, 13. cum Memnone pugnat, III, 18, 12; V, 19, 1; V, 22, 2. Tennem interficit, X, 14, 4. ejus interitus, I, 14, 1; ad tumulum ejus Polyxena mactata, I, 23, 6; monumentum inane, VI, 23, 3; templa, III, 20, 8; III, 24, 5; III, 19, 11. statua equestris, X, 13, 5; hasta III, 3, 8, clipeus, IX, 29, 7. Leuce insula ei sacra, III, 19, 11. Achilleus portus, III, 25, 4.

Achladæus Corinthiorum dux interfectus, IV, 19, 2.

Acichorius Gallorum dux, X, 19, 7 et 8; X, 22, 10 et 13; X, 23, 12.

Acidas fl., V, 5, 8.

Acontion opp. Arcadiæ, VIII, 27, 4.

Acræa Asterionis fluvii filia, II, 17, 2.

Ἄχραιον ὄρος, II, 17, 2.

Acræphnium urbs Bœotiæ; ejus situs et monumenta, IX, 23, 5; IX, 40, 2.

Acratus dæmon comes Bacchi, I, 2, 5.

Acriæ opp. Laconiæ, III, 21, 7.

Acrias procus Hippodamiæ ab Œnomao interfectus, VI, 21, 10.

Acriatæ Acriarum incolæ, III, 22, 5.

Acriphius Clitorius VIII, 27, 2.

Acrisius Abantis f., II, 16, 2; Eurydices maritus, III, 13, 8. cum Prœto de imperio contendit, II, 25, 7. filiam custodit æneo thalamo, II, 23, 7; X, 5, 11. disci jactu a Perseo interemptus, II, 16, 2.

Acritas promont., IV, 34, 12.

Acrocorinthus Soli sacra, II, 1, 6; II, 4, 6; VII, 7, 6.

Ἀχροχερσίτης, VI, 4, 1.

552Acropolis Atheniensium olim πόλις dicta, I, 26, 6.

Ἀχροστόλια lignea, IX, 16, 3.

Acrotatus Arei f. et Arei pater, III, 6, 4.

Acrotatus Cleomenis f., I, 13, 5; III, 6, 2. nondum adeptus imperium in acie cadit, VIII, 27, 11. VIII, 30, 7.

Actæa antiquum Atticæ nomen, I, 2, 6.

Actæon Aristæ f., X, 30, 5; X, 17, 3. a Diana in cervum mutatus, I, 44, 5; IX, 2, 3. ejus spectrum, IX, 38, 5; cubile, IX, 2, 3.

Actæus primus Atheniensium rex, I, 2, 6; I, 14, 7.

Ἀχτὴ et αἰγιαλὸς differunt, II, 34, 9.

Actiacum prœlium, VIII, 8, 12.

Actium, X, 8, 3.

Actor, Azei f., IX, 37, 7.

Actor, Phorbantis f., a quo Hyrmina oppidum conditum, V, 1, 11.

Actoris filii Molionidæ, VIII, 14, 9. regni Elei participes, V, 1, 11. ab Hercule occisi, II, 15, 1; III, 18, 15; V, 2, 1. eorum uxores, V, 3, 3.

Acusilaus Diagoræ f.; ejus victoria et statua Ol., VI, 7, 1 et 3.

Acusilaus scriptor de Myceneo, II, 16, 4.

Adamas ut dometur, VIII, 18, 6.

Adamatas Tarentinus, VI, 14, 11.

Ἀδιχίας effigies, X, 18, 2.

Adimantus Athen. a Spartanis corruptus, IV, 17, 3; X, 9, 11.

Admetus Augeæ f., X, 25, 5.

Admetus (Pheretis, f.) cum Mopso certans in arca Cypseli repræsentatur, V, 17, 10; III, 18, 16.

Admetus Trojanus a Philocteta occisus, in Lesche Delphica pictus, X, 27, 1.

Adonin cecinit Sappho, IX, 29, 8; deflent Argivæ, II, 20, 6. ejus mater, IX, 16, 4; fanum, IX, 41, 2; myrtus, VI, 24, 7.

Ἀδραχνος arbor, IX, 22, 2; IX, 28, 1.

Adramyttium opp., IV, 27, 9.

Adrastea fons, II, 15, 3.

Adrastæ signum, X, 37, 3.

Adrastus Lydus; ejus res gestæ et statua, VII, 6, 6.

Adrastus Polynicis f., II, 20, 5.

Adrastus Talai f., VIII, 25, 8. Phoronides, VII, 17, 7; post Polybum Sicyonis rex, II, 6, 6; Arionem equum ab Hercule accipit, VIII, 25, 10. evadit, IX, 9, 2. Thesei opem implorat, I, 39, 2. Adrasti domus, II, 23, 2; gener, IX, 5, 12; obitus et cultus, I, 43, 1; heroum, I, 30, 4; statua, X, 10, 3.

Adrianus imp. eponymus, I, 1, 5. Hebræos, qui defecerant, subigit, ib.; viam Scironiam munit, I, 44, 6. balneum Corinthi struit, II, 3, 5. e Stymphalo Corinthum aquas ducit, ib.; VIII, 22, 3. Nemæis equestrem cursum reddit, VI, 16, 4; Mantineæ pristinum nomen, VIII, 8, 12. Neptuni Hippii templum reficit Mantineæ, VIII, 10, 2. Epaminondæ stelam et epigramma ponit, VIII, 11, 8. Abis et Athenis templa ædificat, X, 38, 4; I, 18, 6; Athenis etiam gymnasium, I, 18, 9; Hyampoli porticum; X, 35, 6; Lupiæ portum, VI, 19, 9. Junoni pavonem aureum consecrat, II, 17, 6, ejus laus et statuæ, I, 3, 2; I, 18, 6; I, 24, 7: studia in Antinoum, VIII, 9, 7.

Adriaticum mare, V, 25, 3; VIII, 54, 3.

Adulterium Messeniam et Trojam perdidit, IV, 20, 5. adulterii pœna, IX, 36, 8.

Adytum Palæmonis, II, 2, 1; Endymionis, V, 1, 4; Trophonii, IV, 16, 7; Minervæ, VII, 27, 2; adyta a profanis non intrantur sine periculo, X, 32, 17.

Æaceum, II, 29, 6 et 9.

Æacidarum fatum, I, 13, 9; genealogia, II, 29, 2.

Æacides Arybbæ f., I, 11, 1 et 3 — 4.

Æacus Jovis f., Æginæ rex, II, 29, 2; judex, I, 39, 6. Græciæ pluviam impetrat, I, 44, 9; II, 29, 7. Æaci uxores, ib. 9., filii, ib. 2.

Æantides Milesius, X, 9, 9.

Æchmagoras Herculis f., VIII, 12, 3.

Æchmeas Parapotamius victor Pyth., X, 33, 8.

Æchmis Briacæ f. Arcadiæ rex, VIII, 5, 10.

Æetes Solis f., II, 3, 10; IX, 34, 8.

Ægæ opp. Macedoniæ, I, 6, 3; Achaiæ, VII, 25, 12; VIII, 15, 9.

Ægæum mare, I, 1, 1; ejus insulæ, II, 22, 1.

Ægeæ opp., V, 21, 11.

Ægeus Œolyci f., III, 15, 8; IV, 7, 8.

Ægeus Pandionis minoris f. Athen. rex., I, 5, 2 et 4; Lyci frater, IV, 2, 6; Uraniæ Veneris cultum Athenis inducit, I, 14, 7; quos expellit in Arcadiam migrant, VIII, 23, 3; ejus interitus et heroum, I, 22, 4 et 5; statua, X, 10, 1.

Ægiæ opp. Lacon., III, 21, 5.

Ægiale quæ postea Sicyon, II, 6, 5.

Ægialea urbs, II, 5, 6; peste afflicta, II, 7, 7; eversa, ibid. 1.

Ægialeus Adrasti f., I, 43, 1; αὐτόχθων, II, 5, 6; rex Sicyonis ibid.; VIII, 1, 1; ejus heroum, I, 44, 4; statua, X, 10, 4; interitus, IX, 5, 13; monumentum, IX, 19, 2; nepotes, II, 5, 6.

Ægialus postea Achaia, V, 1, 1; VII, 1, 1.

Ægialenses, VII, 1, 1.

Ægienses Achaiæ pop., III, 12, 7.

Ægila Lacon. locus, IV, 17, 1.

Ægimius Pamphyli pater, II, 28, 6.

Ægina Asopi filia insulæ nomen dat, II, 5, 2; II, 29, 2; rapta a Jove, II, 5, 1; ejus signum, V, 22, 6; X, 13, 6.

Ægina insula, II, 29, 2 — 30, 4.

Æginæi operis signa, I, 42, 5; II, 30, 1; V, 25, 13; VII, 5, 5; VIII, 53, 11; X, 17, 12; X, 36, 5.

Æginetæ navibus valent, II, 29, 5; Persis studentes a Cleomene comprimuntur, III, 4, 2; cum Arcadibus commercium exercent, VIII, 5, 8.

Æginetes Deritæ f. et pater Peliæ, VII, 18, 5.

Æginetes Pompi f. Arcadiæ rex, pater Polymestoris, VIII, 5, 8.

Ægira opp. et navale Achaiæ, VII, 26, 1 — 9.

Ægis aurea, V, 12, 4.

Ægisthus cum Agamemnone Cassandræ geminos interficit, II, 16, 6; a Nauplii filiis juvatur, I, 22, 6; ejus cum Agamemnone simultas unde orta, II, 18, 2; filia Erigone, II, 18, 6; sepulcrum, II, 16, 6.

Ægium opp, VII, 6, 1; VII, 22, 10; VII, 23, 5 — 24, 4; Achaici synedrii locus, VII, 7, 2; VII, 24, 4.

Ægles e Sole filiæ Gratiæ, IX, 35, 5.

ad Ægospotamos clades, III, 8, 6; III, 11, 5; III, 17, 4; IV, 17, 3; IX, 32, 7; X, 9, 11; pugnæ socii, X, 9, 7 — 10; manubiæ, III, 18, 8.

Ægosthena, Megarorum oppidum, I, 44, 4.

Ægyptii proceri, I, 35, 5; navalibus quam pedestribus prœliis aptiores, III, 6, 5; cum Phrygibus de antiquitate certant, I, 14, 2; Linum lugent, IX, 29, 7; Dianam Cereris filiam perhibent, VIII, 37, 6; ab Agesilao adjuvantur, III, 10, 2; IV, 17, 5; Ægyptii reges Macedonum nomine gaudent, X, 7, 8; eorum statuæ Athenis, I, 8, 6; I, 9, 8.

Ægyptii viri de Taraxippo, Amphione, Orpheo sententia, VI, 20, 18.

Ægyptium marmor, I, 18, 6; simulacra, IV, 32, 1; VII, 5, 5; pleraque lignea, II, 19, 3.

Ægyptus Beli f.; ejus sepulcrum, VII, 21, 13; ejus filiorum monumentum, II, 24, 2.

Ægyptus (Æsypus?) Eleus, Timonis pater, VI, 12, 6.

Ægyptus sive Nilus fl., IX, 40, 6.

Ægyrus Thelxionis f., II, 5, 7.

553Ægys opp. a Spartanis deletur, III, 2, 5; Ægytæ, ib., VIII, 27, 4; Ægytis Arcadiæ pars, VIII, 34, 5.

Æneas Anchisæ f. Palladium transfert in Italia, II, 23, 5; in Laconica urbes condit, in Arcadia patrem sepelit, III, 22, 11; VIII, 12, 8; cum Diomede pugnat, V, 22, 2; ejus uxor Creusa an Eurydice, X, 26, 1; sociorum pars in Sardiniam delata, X, 17, 6; statua ænea, II, 21, 1; arca, VII, 19, 7.

Æneas Eleus ex Iamidarum gente, VIII, 10, 5; VI, 2, 4.

Ænesidemus Leontinorum tyrannus, V, 22, 7; alius Leontinus, ib.

Ænetus Lacedæm. athleta Olympionica, III, 18, 7.

Ænetus vates, I, 27, 5.

Ænianes Amphictyones, X, 8, 2; Thessalis accensentur, ib. 3. Brennum per Œtam montem ducunt, X, 22, 9.

Ænigmatis usi veteres Græciæ sapientes, VIII, 8, 3.

Ænus opp. Thraciæ, V, 27, 12.

Æoles in Troade, VI, 4, 9; in Lesbo, X, 24, 1; Ilii incolæ, I, 35, 4; VIII, 12, 9; postea Bœoti, X, 8, 4; Æolensium urbes duodecim, VII, 5, 1.

Æoli insulæ, X, 11, 3.

Æolidas v. Olidas.

Æolis a Gra occupatur, III, 2, 1.

Æolius Hippodamiæ procus, VI, 21, 11.

Æolus Aethlii pater, V, 8, 2; Crethei, IV, 2, 5; Macaris, X, 38, 4; Magnetis, V, 21, 11; Perieris, VI, 22, 2; Tanagræ, IX, 20, 1; Arnes, IX, 40, 5.

Æpea opp. Messen. IV, 34, 5.

Æpytiadæ vel Æpytidæ, IV, 3, 8; IV, 9, 4 et 9; VIII, 18, 4.

Æpytus Cresphontis f. et in regno Messeniæ successor, justitia et prudentia clarus, IV, 3, 8; ab Holæa et Heraclidis restitutus, IV, 5, 1; VIII, 5, 7.

Æpytus Elati f., VIII, 4, 4 et 7; ejus interitus et sepulcrum, ibid.; VIII, 16, 2.

Æpytus Hippothoi f. Arcadum rex cæcatur, VIII, 5, 5; VII, 10, 3.

Æpytus Nilei f. Prienen condit, VII, 2, 10.

Aer fetidus e mari, V, 25, 3.

Aerope Cephei f. ex Marte gravida partu perit, VIII, 44, 7.

Aeropia v. Aperopia.

Aeropus Cephei f., VII, 5, 1.

Aeropus Martis et Aeropæ f., VIII, 44, 8.

Æs Tartessium, VI, 19, 2; æris fusores primi; VIII, 14, 8; IX, 41, 1; X, 38, 6; ænea heroum arma, III, 3, 8; æneæ portæ, V, 10, 10; ænea status solida, IX, 12, 4. æneum templum, thalamus, tectum, X, 5, 11. æneum papaver in summa tecti testudine, V, 20, 9. æneum limen, IX, 19, 8. ænea opera et veterum qualia, VIII, 14, 7. æneum signum antiquissimum, III, 17, 6.

Æschines Argivus, IV, 26, 7.

Æschines Eleus quinquertio Olympionica, VI, 14, 13.

Æschylinus Leschei pater, X, 25, 5.

Æschylus Æsimidis pater, IV, 5, 10.

Æschylus Asterionis pater, VI, 3, 1.

Æschylus Euphorionis f. a Baccho tragœdiam facere jubetur, I, 21, 2. Hieroni familiaris, I, 2, 3. maris regem Jovem appellat, II, 24, 4; Inachum fluvium Argivum, VIII, 6, 6. Dianam Cereris filiam esse tradidit, VIII, 37, 6. Furiarum crinem serpentibus implicat, I, 28, 6. ejus fabula Glaucus, IX, 22, 7; X, 4, 7. Septem ad Thebas, II, 20, 5. Satyri, II, 13, 6. epitaphium, I, 14, 5.

Æschylus Symmachi pater, VI, 1, 3.

Æsculapius Apollinis f. et Hygiæ pater, allegorice aer, VII, 23, 7 — 8. infans expositus et a turture nutritus, VIII, 25, 11; a capra, II, 26, 5. Epidauri inprimis cultus, II, 26, 3. inde Sicyonem advectus, II, 10, 3. ejus natales et patria, II, 26, 3. mater Coronis, II, 27, 6; vel Arsinoe Leucippi filia, III, 26, 7; IV, 3, 2; uxor, II, 29, 1. filii, IV, 3, 2; IV, 31, 12; dracones, II, 11, 8; III, 23, 4 — 7. lavacrum, II, 27, 6. lucus, II, 27, 1. templa, I, 21, 4; II, 10, 2; II, 13, 5; II, 23, 4; III, 22, 10; III, 26, 10; IV, 30, 1; IV, 31, 10; VII, 21, 14; VII, 23, 7; VII, 27, 11; VIII, 25, 3; sacra Pergami, III, 26, 10. in insula Co, III, 23, 6; imberbis, VIII, 28, 1.

Ἀσχληπιὸς ἐν Ἀγιαδῶν, III, 14, 2; ἀγνίτας, III, 14, 7; ἀρχαγέτης, X, 32, 12; αὐλώνιος, IV, 36, 7; Γορτύνιος, II, 11, 8; Δημαίνετος, VI, 21, 4; ἰατρὸς, II, 26, 9; Καούσιος, VIII, 25, 1; Κοτυλεὺς, III, 19, 7, παῖς, VIII, 25, 11; VIII, 32, 5; φιλόλαος, III, 22, 9.

Æsepus fl. Phrygiæ, X, 31, 6.

Æsimides, I, 3, 3; Æschyli f. archon Athen., IV, 5, 10.

Æsymnetes deus, VII, 20, 1; VII, 21, 6. v. Bacchus.

Æsymnium Megarense, I, 43, 3.

Æsymnus Megarensis, I, 43, 3.

Æsypus Timonis f. Olympionica; ejus statua, VI, 2, 8. (Timonis pat., VI, 12, 6.)

Ætas aurea, V, 7, 6.

Ætha equa Agamemnonis, V, 8, 3.

Æthidæ duo, quorum alterum religiose colunt Messenii, IV, 32, 2.

Æthiopes Oceani accolæ, I, 33, 3. ebeni radices eruunt, I, 42, 5. Solis mensam fabulantur, VI, 26, 2; I, 33, 4.

Æthiopia supra Syenen, V, 7, 4. ejus aspides nigræ, IX, 21, 6. tauri, IX, 21, 2.

Æthiopicus campus, I, 33, 4.

Æthlius Æoli vel Jovis f. Elidis rex, V, 1, 3; V, 8, 2.

Æthra Phalanthi uxor, X, 10, 8.

Æthra Pitthei f., II, 32, 9. a Neptuno compressa, II, 33, 1. a Dioscuris capta, V, 19, 3. e captivitate liberata, X, 25, 7. eam uxorem sibi postulat Bellerophon, II, 31, 9.

Æthusa Neptuni f., IX, 20, 1.

Aetius Anthæ f. rex Trœzeniorum, II, 30, 8; II, 31, 10.

Ætnæ crateres fatidici, III, 22, 9; rivi ardentes, X, 28, 4.

Ætnæus Promethei f., IX, 25, 6.

Ætoli ab Ætolo dicti, V, 1, 8. Acarnanibus inimici, IV, 25, 3; X, 16, 6. ab Agesilao adjuvantur, III, 10, 2. in Elidis consortium veniunt, V, 4. 2. a Cylone tyrannide liberantur, VI, 14, 11. cum Thessalis bellum gerunt, VI, 16, 2; Gallos strenue propulsant, I, 4, 4; X, 20, 4; X, 22, 13; X, 23, 12; tropæum de Gallis dedicant Delphis, X, 15, 2; X, 19, 1 et 4; in Actiacam Nicopolin translati; X, 38, 4; VII, 18, 8; ἀνάστατοι, VIII, 24, 11.

Ætoliæ simulacrum, X, 19, 1.

Ætolus Endymionis f., V, 1, 4. Elidis rex, Epeo succedit et cædis causa solum vertit; Ætoliæ nomen dat, V, 1, 8.

Ætolus Oxyli f., V, 4, 4.

Africa Battum coronat, X, 15, 6. homines ibi fert, II, 21, 6.

Africus ventus, vitibus noxius, II, 34, 2.

Agamedes Stympheli f., VIII, 4, 8.

Agamedes Ergini f., IX, 37, 4. cum Trophonio Alcmenæ thalamum ædificat, IX, 11, 1; Apollini templum, Hyrieo thesaurum, IX, 37, 5; X, 5, 13; Neptuno ἱππἱῳ templum, VIII, 10, 2. ejus invocatio, IX, 39, 6; scrobs, IX, 37, 7.

Agamedidas Thersandri pater, III, 16, 6.

Agamemnon a Thyeste Vulcani sceptrum accipit, IX, 40, 11. Sicyonis regnum obtinet, II, 6, 7. an Ægistho præbuerit inimicitiarum causam, II, 18, 2. Aulide Dianæ sacrificat, III, 9, 3. Calchanti ut se sequatur persuadet, I, 43, 1. ejus laudes, VII, 24, 2. monumentum, II, 16, 6; et III, 19, 6; tentorii limen, IX, 19, 7; statua, V, 25, 9; imago picta, X, 30, 3; Clazomenis cultus, VII, 5, 11.

Agamenes Sicyonius, X, 9, 10.

554Agametor Mantinensis pugil, VI, 9, 9.

Aganippe Permessi f. fons, IX, 29, 5.

Agapenor Ancæi f. Arcadiæ rex, VIII, 5, 2; VIII, 10, 10; VIII, 53, 7.

Agasicles Archidami f. rex Spartæ, III, 7, 6.

Agasicles Sicyonius, II, 10, 3.

Agasisthenes Laced., VII, 12, 7.

Agasthenes Augeæ f., Elidis rex, V, 3, 3.

Agathinus Thrasibuli f., Eleus; ejus statua, VI, 13, 11.

Agathocles archon Athen., X, 2, 3.

Agathocles Lysimachi f. a Getis captus, I, 9, 6. novercæ insidiis exstinctus, I, 10, 3.

Agathocles Siciliæ tyrannus, VI, 12, 2.

ἀγαθοῦ θεοῦ templum, VIII, 36, 5.

Agdistis androgynus, VII, 17, 10.

Agdistis mons, I, 4, 5.

Ageladas Argivus statuarius, Onatæ et Hegiæ æqualis, VIII, 42, 10; IV, 33, 2; VI, 8, 6; VI, 10, 6; VI, 14, 11; VII, 24, 4; X, 10, 6.

Agelaus Stymphali f., VIII, 35, 9.

Agelaus Tegeates Pythionica, X, 7, 7.

Ageles Chius pugil Olympionica, VI, 15, 2.

Agelochus Tisameni f. Agiæ pater, III, 11, 5.

Agelus Neptuni f., VII, 4, 8.

Agemachus Cyzicenus Olympionica; ejus statua, VI, 13, 7.

Agenor Arei f., VII, 18, 5.

Agenor Pleuronis f., III, 13, 8.

Agenor Thebanus pugil; ejus statua, VI, 6, 2.

Agenor Triopæ f., I, 14, 2. rex Argivorum, II, 16, 1.

Agenor Trojanus occisus a Neoptolemo, X, 27, 2; X, 25, 6.

Agesarchus Æmostrati f. Tritæensis, VI, 12, 8.

Agesilas Lusensis Pythionica, VIII, 18, 8.

Agesilaus Archidami f., III, 8, 1; Archidami pater, VI, 4, 9. Spartæ regnum Leotychidi præripit, III, 8, 8. altero pede claudus, ib. 10. Aulide sacra facere vetatur, III, 9, 3. in Asiam trajicit, III, 9, 1. domum redire cogitur, ib. 12; IV, 17, 5. Ætolis auxilium fert, III, 20, 10. in Ægyptum profectus rem bene gerit, ibid.; Epaminondæ cedit, IX, 14, 5; IX, 13, 2; ejus mors et sepultura, III, 10, 2.

Agesilaus Doryssi f. rex Lacedæm., sub quo leges Lycurgus, III, 2, 4.

Agesimeses. vid. sub v. Agamenes Sicyon.

Agesipolis Cleombroti f. rex Spartæ, I, 13, 5; III, 6, 2.

Agesipolis Pausaniæ f. rex Spartæ; ejus res gestæ et mors, III, 5, 7 sq. Mantineam capit, VIII, 8, 7.

Agetor Arcas argento se corrumpi patitur, V, 21, 3.

Agiadas Eleus pugilatu victor, VI, 10, 9.

Agias, Agelochi f., Lysandro prædicit victoriam; ejus statua, III, 11, 5.

Agidæ, seu Agiadæ, Eurysthenis posteri, III, 2, 1. eorum series, III, 2 — 6. sepulcra, III, 14, 2. ultimus Cleomenes Leonidæ, III, 7, 1.

Agis Archidami f. rex Spartæ, III, 8, 1. Eleis bellum infert, III, 8, 3. filium suum spurium esse dicit, ib. 7.

Agis Archidami f. Agesilai n., III, 10, 5.

Agis Eudamidæ f. rex Spartæ, III, 10, 5. Megalopolim oppugnat, VIII, 27, 13. Pellenen capit, II, 8; VII, 7, 3; ad Mantineam superatur, VIII, 8, 11 et 10, 5 — 11; occumbit, VIII, 10, 8.

Agis Eurysthenis f., III, 2, 1.

Aglaia Gratia, IX, 35, 5.

Aglaophon Polygnoti pater, X, 27, 4.

Aglauros Cecropis f.; ejus mors, I, 2, 6; ejus septum sacrum, I, 18, 2.

Aglaus Psophidius per totam vitam beatus, VIII, 24, 13.

Agnaptus architectus, V, 15, 6; VI, 20, 10 et 13.

Ἀγνίτας. v. Æsculapius.

ἄγνος frutex, III, 14, 7.

ἄγνωστοι θεοὶ, I, 1, 4; V, 14, 8.

Ἀγῶνος effigies, V, 20, 3; V, 26, 3.

Agoneas Colophonius pater Hermesianactis, VI, 17, 4.

agonothetæ Olymp., V, 9, 4.

Agoracritus statuarius, Phidiæ disc. et amasius, IX, 34, 1.

Agorius Damosii f., V, 4, 3.

Agræ locus Atticæ, I, 19, 6.

Agræus Temeni f., II, 28, 3.

Agrigentinorum donarium, V, 25, 5.

Agrii filii Œneum Ætolia pellunt, II, 25, 2.

Agrolas Pelasgus vel Siculus, I, 28, 3.

Ἀγροτέρα. v. Diana.

ἀγυιὰ Eleis i. q. Atticis στενωπός, V, 15, 2.

Agyieus Hyperboreus, X, 5, 8.

Aiax Oilei f. Cassandram violat, I, 15, 2; X, 26, 3; cum Ulixe simultatem exercet, X, 31, 1. Locris adest, III, 19, 12.

Aiax Telamonis f. Alcathoi successor, I, 42, 4. corpore procero, I, 35, 5. pictus, X, 31, 1. cum Hectore pugnat, V, 19, 2. posteri parum clari, II, 29, 4. statua inter eponymos, I, 5, 2. templum, statua, honores, I, 35, 2 et 3. flos, ib. Achillis arma ad tumulum ejus delata, I, 35, 4.

Aiax uterque redivivus, III, 19, 13.

Aidoneus fl. Idæ, X, 12, 3 et 4.

Alabastrum marmor, I, 18, 9.

Alea festum Minervæ. vid. sub Aleæa.

Alagonia Eleutherolaconum opp., III, 21, 7; III, 26, 11.

Alalcomenæ opp. Bœotiæ, IX, 3, 4; IX, 33, 5.

Alalcomeneus Minervæ nutricius, IX, 33, 4.

Alalcomenia Ogygi f., IX, 33, 4.

Alalcomenias fons, VIII, 12, 7.

Ἀλάστωρ, I, 30, 1; VII, 11, 2; VIII, 24, 8.

Alazonum apes, I, 32, 1.

Alcænetus Theanti f., Lepreata Olympianica, VI, 7, 8.

Alcæus Amphitryonis pater, VII, 14, 2.

Alcæus poeta hymno in Mercurium, VII, 20, 4; proœmio in Apollinem, X, 8, 10.

Alcamenes Achæorum prætor, VII, 15, 8.

Alcamenes statuarius Praxitele antiquior, Phidiæ æqualis, I, 1, 5; I, 8, 4; I, 19, 2; I, 20, 3; I, 24, 3; II, 30, 2; V, 10, 8; VIII, 9, 1; IX, 11, 6.

Alcamenes Telecli f. rex Spartæ, III, 2, 7; IV, 4, 4; IV, 5, 9.

Alcander Lycurgo excutit oculum, III, 18, 2.

Alcathous Pelopis f. leonem Cithæronium conficit, I, 41, 3 et 6. muros Megar. reficit, I, 41, 6; I, 2, 1 — 2. pater Peribœæ, I, 42, 2. filiorum alterum interficit, I, 42, 6. ejus heroum, I, 43, 4.

Alcathous Porthaonis f., VI, 20, 17; VI, 21, 10.

Alce Celtica fera, V, 12, 1; IX, 21, 3.

Alcenor Perilai pater, Argivus, II, 20, 7.

Alcestis Peliæ f., V, 17, 11.

Alcestas Arybbæ f. Epirotarum rex, I, 11, 4.

Alcestas Tharypi f. Epirotarum rex, I, 11, 1.

Alcetus Alcinoi f. Arcas pugil, VI, 9, 2.

Alcibiadas Spartanus ab Achæis hostis judicatus; Romam missus eos accusat, VII, 9, 2.

Alcibiades Arcadas et Eleos a Lacedæmoniis abstrahit, I, 29, 13; ejus victoria Nem., I, 22, 7; statua a Samiis posita, VI, 3, 15.

Alcidamia Buni mater, II, 3, 10.

Alcidamidas Messenius Rhegium abit, IV, 23, 6.

Alcidocus Scopii f. ab Oxylo occisus, V, 3, 7.

Alcimachus Euphorbi pater Eretriensis, VII, 10, 2.

Alcimedon Arcadiæ campus, VIII, 12, 2.

Alcimedon heros; ejus filia et antrum, VIII, 12, 2.

555Alcimi Hippocoonte nati heroum, III, 15, 1.

Alcinoe nympha, VIII, 47, 3.

Alcinus Arcas, VI, 9, 2.

Alcinus Eleus, VI, 1, 4.

Alcinus pater Nausicaæ, V, 19, 9.

Alcippe Martis f. ab Halirrhothio compressa, I, 21, 4.

Alcis Antipœni filia, IX, 17, 1.

Alcis Tisidis pater, IV, 9, 3.

Alcmæon Amphiarai f., II, 20, 5; V, 17, 4; VI, 17, 6. Amphilocho natu major, X, 10, 4. divini cultus expers, I, 34, 3. exsul et vagus, ejus uxores, filii, mors, VIII, 24, 7 — 10; statua, X, 10, 4.

Alcmæon Silli f., II, 18, 8.

Alcmæonidæ, II, 18, 9.

Alcman Laconica dialecto usus, III, 15, 2. de Dioscuris, I, 41, 4; III, 26, 2. de Gratiarum nominibus, III, 18, 6.

Alcmena Amphiarai et Eriphyles f., V, 17, 8. a Jove decepta, V, 18, 3. in saxum versa, IX, 16, 7. ejus partus a Junone inhibitus, IX, 11, 3. thalamus, IX, 11, 1. mors et sepulcrum, I, 41, 1. ara, I, 19, 3.

Alcon Hippocoontis f.; ejus monumentum, III, 14, 7.

Alcyone Atlantis f., II, 30, 8. duos filios Neptuno parit, IX, 22, 5. soror Taygetes, III, 18, 10.

Alcyonia palus immensa profunditate, II, 37, 5.

Aleæ Arcadicæ situs, conditor, memorabilia, VIII, 23, 1; VIII, 27, 3.

Aleæa, festum Minervæ, VIII, 47, 4.

Alector Anaxagoræ f., II, 8, 5.

Ales fl. Colophon. admodum frigidus, VII, 5, 10; VIII, 28, 3.

Alesiæ locus Lacon., III, 20, 2.

Ἀλήσιον οὖδας, IX, 14, 3.

Alesius mons, VIII, 10, 1.

Aletes Hippotæ f. Corintho potitur, II, 4, 3; V, 18, 8.

Aleuadæ Leotychidem corrumpunt, III, 7, 9. Thessaliam Xerxi produnt, VII, 10, 2.

Aleus pater Lycurgi, V, 5, 5; Aphidantis f., VII, 4, 4. Arcadiæ rex, VIII, 4, 8. Aleam condit, VIII, 23, 1. Tegeam, VIII, 45, 1. ejus filii et filia Auge, VIII, 4, 8, domus Tegeæ, VIII, 53, 10.

Alexander Ptolemæi φιλομήτορος frater, I, 9, 1.

Alexander Alexandri Magni e Rhoxane f., I, 6, 3. a Cassandro veneno interemptus, IX, 7, 2.

Alexander Amyntæ f., VII, 25, 6.

Alexander Cassandri f., IX, 7, 3. a Demetrio occisus, ib. et IX, 10, 1; X, 36, 6.

Alexander Lysimachi f., I, 10, 4 et 5.

Alexander Magnus materno generer Epirota et Æacides, I, 9, 8. in Mimante perfodiendo frustra laborat, II, 1, 5. tropæa nulla statuit, IX, 40, 9. thoracem et hastam Æsculapio suspendit, VIII, 28, 1. Alexandriam condit, V, 21, 9, Smyrnam, VII, 5. Pellenensibus tyrannum imponit, VII, 27, 7; Thebas evertit, IX, 23, 5 et 6; IX, 25, 10. ab Anaximene Lampsacenis placatur, VI, 18, 2. ejus pater Ammon, IV, 14, 8, filii et uxores, IX, 7, 2. iracundia, VI, 18, 2. felicitas, IV, 35, 4; VII, 10, 3. periculum in Oxydracis, I, 6, 2. interitus, VIII, 18, 6; VIII, 7, 7. sepultura Memphi, I, 6, 3; I, 7, 1. statua, I, 9, 4; Jovis habitu, V, 25, 1; equestris, VI, 11, 1. genus a Cassandro exstinctum, IX, 7, 2. domus Megalopoli, VIII, 32, 1.

Alexander Neoptolemi f., I, 11, 3, et 7.

Alexander Pheræus, VI, 5, 2; IX, 15, 1.

Alexander Pleuronius poeta epicus, II, 22, 7.

Alexander Priami f., III, 12, 6.

Alexander Pyrrhi f., IV, 35, 3.

Alexandra s. Cassandra Priami f., III, 19, 6. ejus templum et signum, ib.; III, 26, 5.

Alexandria Ægypti urbs, V, 21, 9; VIII, 33, 3. trans Pharum, VI, 23, 6. Alexandrinorum, ἐπιχλήσεις, V, 21, 12.

Alexandria Troadis urbs, X, 12, 4.

Alexanor Machaonis f. Æsculapio avo templum statuit, II, 11, 5. a Sicyoniis colitur, ib. 6 et 23, 4. Polemocratis frater, II, 38, 6.

Alexiarus locus Bœotiæ, IX, 25, 7.

Alexibius Arcas Olympionica; ejus statua, VI, 17, 4.

Aleximachus Phocensis; ejus virtus, mors, statua, X, 22, 3.

Alexinicus Eleus Olympionica, VI, 17, 7.

Alexis Sicyonius Canthari pater, VI, 3, 6.

Alimusii, demus Atticus, I, 31, 1.

Aliphera Arcadiæ opp., VIII, 26, 5; VIII, 27, 4, 7.

Alipherus Lycaonis f. Alipheræ conditor, VIII, 3, 4; VIII, 26, 6.

Alizonum apes v. s. Alazon.

Almones v. Olmones.

Almus v. Halmus.

Aloeus Solis f., II, 1, 1; II, 3, 10. ejus filiorum interitus et sepulcra, IX, 22, 6.

Alope Cercyonis filia, I, 5, 2; Hippothoontis mater; ejus mors et sepulcrum, I, 39, 3. Chœrili fabula, I, 14, 3.

Alopecus Irbi f., III, 16, 9.

Alpheæa v. Diana.

Alphesibœa Phegei f. uxor Alcmæonis, VIII, 24, 8.

Alpheus Lacedæmonius post Leonidam fortissimus, ejus templum, III, 12, 9.

Alpheus Pisæ fl., III, 8, 4. septem Elidis fluvios recipit, V, 7, 1; VI, 22, 6. Jovi amicus, V, 13, 11. Dianam amat, VI, 22, 9; Arethusam, V, 7, 2. oleastrum gignit, V, 14, 3. ejus fontes et meatus, V, 7, 1; VIII, 44, 3. transitu statis diebus interdictum feminis, V, 6, 7. effigies, V, 10, 7. ara et cultus, V, 14, 6; ei comam alit Leucippus, VIII, 20, 3.

Alphius pictus, X, 25, 3.

ἀλφὸς, V, 5, 11.

Alphion locus Laconiæ, III, 18, 2.

Althæa Thestii f., VIII, 45, 6, Meleagri mater, X, 31, 3 — 4.

Althepia regio, II, 30, 5.

Althepus Neptuni f., Trœzeniorum rex, II, 30, 50; II, 32, 8.

Altis Jovis Olympici lucus, V, 10, 1. aræ ibi positæ, V, 14, 4 — 15, 9. paludosa, V, 11, 10. platanis consita, V, 17, 11.

Alxion Œnomai pater, V, 1, 6.

Alyattæ Lydorum regis crater, X, 16, 1. ætas, V, 10, 3.

Alycæa Arcadiæ opp., VII, 27, 3.

Alypus Sicyonius statuarius, VI, 1, 3; VI, 8, 5; X, 9, 10.

Alyssus fons rabiem sanans, VIII, 19, 3.

Amadocus Hyperboreus, I, 4, 4.

Amaltheæ cornu, IV, 30, 6; VI, 19, 6; VI, 25, 4; VII, 26, 8.

Amarynceus Pyttii f. Elei regni particeps, V, 1, 11; V, 3, 4.

Amarythus opp. EubϾ, I, 31, 5.

Amathus opp. Cypri, IX, 41, 2.

Amazonum expeditio contra Athenienses, I, 41, 7. invicta fortitudo, I, 15, 2. quousque progressæ sint, III, 25, 3. Dianam Ephesiam dedicant, IV, 31, 7; supplices ad eam confugiunt, VII, 2, 7.

Ἀμαζονιχὴ ἀσπὶς, I, 41, 7.

Ambraciotæ Thesprot. pop., V, 23, 2. Molossos vincunt; donarium, Delphos mittunt, X, 18, 4. ab Augusto Nicopolin translati, V, 23, 3.

Ambrosus heros, X, 36, 3.

Ambrosus opp. Phocidis, IX, 13, 3; X, 3, 2; X, 36, 1. ejus muri, IV, 31, 5; X, 36, 3.

Amertes Eleus Olympionica; ejus statua, VI, 8, 1.

556Amilichus Achaiæ fl., VII, 19, 5.

Amilus Arcadiæ vicus, olim urbs, VIII, 13, 5.

Aminius fl. Arcadiæ, VIII, 29, 5.

Ammon unde appellatus, IV, 23, 10. Alexandri M. pater, IV, 14, 7. ei ara a Ptolemæo Lagi posita, IX, 16, 1, ab Eleis, V, 15, 11. templum signum hymni a Pindaro dedicati, IX, 16, 1. templum et oraculum, III, 18, 3; III, 21, 8; VI, 8, 3; VIII, 11, 11. signa, VIII, 32, 1; X, 13, 5.

Ammonii Libyæ pop., III, 18, 3; IX, 16, 1.

Amnisus Cretæ opp., I, 18, 15.

Amoris natales, IX, 27, 2: aræ, I, 30, 1; VI, 23, 3: comites, I, 43, 6: cultus præcipuus apud Thespienses, IX, 27, 1: festum et ludi, IX, 3, 3: signa, III, 26, 5. alatus, I, 33, 7. fortunæ adstat, VII, 26, 8; Gratiis, VII, 24, 7. cum Anterote contendit, VI, 23, 5. lyram tenet, II, 27, 3. Venerem emergentem excipit, V, 11, 7.

Amoris infausti exempla, VII, 19, 2; VII, 21, 1.

Amphea opp. Messeniæ a Lacedæmoniis capitur, IV, 5, 8.

Amphialus pictus, X, 25, 3.

Amphianax Antimachi f., III, 25, 10.

Amphiaraus Phoronides, VII, 17, 7. Oiclis f., III, 12, 5; VI, 17, 6; Alcmæonis et Amphilochi pater, II, 18, 4; II, 20, 5. aprum Calydonium venatur, VIII, 45, 7; cum Lycurgo pugnat, III, 18, 12. Melanippum occidit, IX, 18, 1. vaticinandi arte imbuitur, II, 13, 7. hiatu terræ absorbetur, I, 34, 2; II, 23, 2, 3; IX, 8, 3; IX, 19, 4. somnia interpretatur, I, 34, 5; ejus familia in arce Cypseli repræsentata, V, 17, 7; consecratio et cultus, I, 34, 4 et II, 37, 5; templum, II, 23, 2; heroum, III, 12, 5; signum curule, X, 10, 3.

Amphicea s. Amphicæa, opp. Phocidis, X, 3, 2; X, 33, 9.

Amphicles Agidis f., III, 16, 9.

Amphiclus Eubœensis Chium obtinet, VII, 4, 9.

Amphictyon Deucalionis f., X, 8, 1. Atheniensium rex, I, 2, 5 et 6. Itoni pater, IX, 1, 1 et III, 4, 1.

Amphictyones unde dicti, X, 8, 1. Delphicum templum restituunt, X, 5, 13. Pythicos ludos instituunt, VI, 14, 10; X, 7, 4; X, 33, 8. præmia victoribus tribuunt, VI, 4, 3. Cirrhæis bellum inferunt, X, 37, 6. Scyllidi et filiæ statua ponunt, X, 19, 1. Phocenses multant, X, 2, 1. eorum numerus, X, 8, 4; concilii locus, VII, 24, 4. civitates et populi, X, 8, 2; donarium de multa Phocensium, X, 15, 1 et 7.

Amphictyonia Argivorum, IV, 5, 2.

Amphidamas Alei f., VIII, 4, 8.

Amphilochus Amphiarai f., II, 18, 4; II, 20, 5. Alcmæone minor natu, X, 10, 4. ejus oraculum et ara, I, 34, 3; heroum, III, 15, 8. liberorum ara, I, 34, 3.

Amphilochi pop., II, 18, 5.

Amphilytus Bacchiades, Eumeli pater, II, 1, 1.

Amphimachus Cteati e Theronice f. Eleorum princeps, V, 3, 3.

Amphimachus Polyxeni f., V, 3, 4.

Amphimarus Neptuni f., IX, 29, 6.

Amphion Cnossius Acestoris f. Ptolichi disc., VI, 3, 5; X, 15, 6.

Amphion Iasii f., IX, 36, 8.

Amphio et Zethus Antiopes f. Thebas condunt, II, 6, 4; IX, 5, 6. eorum monumentum et sacra, IX, 17, 4; X, 32, 11. Amphion affinis Tantalo, et musicæ magicæque peritus, IX, 5, 7; VI, 20, 18, νήτην invenit, IX, 8, 4. apud inferos pœnas dat, IX, 5, 8. domus ejus excisa, IX, 5, 9. liberorum interitus, II, 21, 9. rogus, IX, 17, 2. monumenta, IX, 16, 7.

ad Amphipolim prælium, I, 10, 2.

Amphiptolemus Samius, Asii pater, II, 6, 4; VII, 4, 1.

Amphissa Locrorum urbs, III, 9, 9; X, 22, 13; X, 38, 4.

Amphissa Macaris ab Apolline amata; ejus sepulcrum, X, 38, 4.

Amphissenses genere Locri ab Arato invaduntur, II, 8, 4. Phocenses lacessunt, III, 9, 9.

Amphisthenes Amphiclis f., III, 16, 9.

Amphithemis Thebanus pecuniam a Persis accipit, III, 9, 8.

Amphitrite Theseo coronam donat auream, I, 17, 3. signa ejus, II, 1, 7, et 8.

Amphitryo Alcæi et Laonomes f., VIII, 14, 2. ejus domus, IX, 11, 1. exsilium, ib. donaria, IX, 10, 4; IX, 17, 3. sepulcrum, I, 41, 1.

Amphitus fl., IV, 33, 3.

Amphoterus Alcmæonis f., VIII, 24, 9.

Amphrysus v. Ambrysus.

Ampyx Peliæ f., VII, 18, 5, Mopsi pater, V, 17, 10.

Amyclæ, III, 18, 7 — 19, 6. ab Amycla conditæ, III, 1, 3. a Spartanis expugnatæ, III, 2, 6. in vicum versæ, III, 19, 6. ab Aristomene captæ, IV, 18, 3.

Amyclæenses a Doriensibus victi, III, 12, 9. ab Iphicrate cæsi, III, 10, 1.

Amyclæus statuarius, X, 13, 7.

Amyclas Lacedæmonis f., III, 1, 3; VII, 18, 5. ejus filia Laodamia, X, 9, 5. Niobes f., II, 21, 9.

Amygdalus e genitalibus Attis nata, VII, 17, 11.

Amymone Danai f., II, 37, 1; IV, 35, 2.

Amymone fl. in Corinthiorum ditione, II, 37, 1; V, 17, 11.

Amyntas Hellanici f. Ephesius, pancratiastes, VI, 4, 5.

Amyntas Philippi pater ejus statua, V, 20, 10.

Amythaon Crethei f. Olympicos ludos instituit, V, 8, 2.

Amythaon Melampodis pater, II, 18, 4; VI, 17, 6.

ἀναβάται, V, 9, 2.

Anacharsis sapientis nomen petit, I, 28, 8.

Anaclethra saxum, I, 43, 2.

Anacreon Teius Polyrati familiaris, I, 2, 3. post Sappho carmina amatoria scripsit, I, 25, 1.

Anæa urbs, VII, 4, 3.

ἄναχτες Dioscuri, II, 22, 6. pueri, X, 38, 7.

Anactoria quæ postea Miletus, VII, 2, 5.

Anactorii Corinthiorum coloni transferuntur Nicopolin, V, 23, 3.

Anactoron Phliasiorum, II, 14, 4.

Ἀνάγχης, II, 4, 6.

Anagyrasii demus Atticus, I, 31, 1.

Anaphlystus Trœzenis f. demi Attici conditor, II, 30, 9.

Anauchidas Eleus lucta Olympionica, V, 27, 12; VI, 14, 11; VI, 16, 1.

Anax Terræ f., I, 36, 6. Anactoriam condit, VII, 2, 5.

Anaxagoras Ægineta statuarius, V, 23, 3.

Anaxagoras Argivorum rex, Megapenthis f., II, 18, 4.

Anaxagoridæ Argivorum reges, II, 18, 5; II, 30, 10.

Anaxander Eurycratis f. Spartæ rex, III, 3, 4; IV, 15, 3. Leandridis maritus; Messeniam populatur, III, 14, 4. a Messeniis funditur, IV, 16, 2. epistola ab hostibus intercepta, IV, 22, 6.

Anaxander Laced. Olympionica, VI, 1, 7.

Anaxandra Thersandri f.; ejus ara, III, 16, 6.

Anaxandrides Leontis f. rex Spartæ ejus uxores et liberi, III, 3, 5.

Anaxias s. Anaxis et Mnasinus Dioscurorum f., eorum statuæ, II, 22, 5; in solio Apollinis Amyclæi, III, 18, 13.

Anaxibia Agamemnonis soror, mater Pyladis, II, 29, 4.

Anaxicrates Athen. archon, X, 23, 14.

Anaxidamus Zeuxidami f. Spartæ rex, III, 7, 6; IV, 15, 3.

Anaxilas Rhegii tyrannus, V, 26, 4. Messenios in Italiam arcessit, IV, 23, 6.

Anaximenis historici stratagemata, VI, 18, 2 — 4.

557Anaxippus Mendæus Herculis statuam dedicavit Olympiæ, V, 25, 7.

Anaxirrhoe Coroni f. Epei uxor, V, I, 6.

Anaxis v. Anaxias.

Ancæus Lycurgi f. Argonauta, VIII, 4, 10. Meleagri socius in conficiendo apro Calydonio; ab apro interficitur, ib. et VIII, 45, 2 et 7.

Ancæus Neptuni ex Astypalæa f. Lelegum rex, ejus uxor et liberi, VII, 4, 1.

Anchesmus mons Atticæ, I, 32, 2.

Anchialus, X, 27, 3.

Anchionis Olympionica, v. Chionis.

Anchirrhoe, VIII, 31, 4.

Anchisæ monumentum, VIII, 12, 8.

Anchisia mons Arcadiæ, VIII, 12, 8.

Ancora a Mida inventa, I, 4, 5.

Ancyra opp. Phrygiæ a Mida conditum, a Gallis captum, I, 4, 5.

Andania urbi nomen dat, IV, 1, 8; IV, 33, 6.

Andania Messeniorum regia, IV, 1, 2; IV, 3, 7. initiorum sedes, IV, 3, 10. præstantis juventutis ferax, IV, 14, 7. deseritur, IV, 26, 6. ejus rudera, IV, 33, 6.

Andræmon Codri f. Leleges Lebedo expulit, VII, 3, 5.

Andræmon Thoantis pater, V, 3, 7, ejus uxor et monumentum, X, 38, 5.

Andreas Argivus statuarius, VI, 16, 7.

Andreis regio et urbs ab Andreo nominata, IX, 34, 6; IX, 36, 1.

Andreus Penei f., IX, 34, 6. Andrum condit, X, 13, 4. ejus uxor, IX, 34, 9.

Andriorum Bacchanalia, VI, 26, 2; donarium, X, 13, 4. Andrii a quo nomen habeant, ibid.

Andriscus Persei f., VII, 13, 7.

Androcles Androclis nepos Messenius, IV, 16, 2; prœlio contra Lacedæmonios cadit, IV, 17, 9.

Androcles Phintæ f. Messeniorum rex, IV, 4, 4. cum Antiocho contendens pugna cadit, IV, 5, 6. ejus posteri, IV, 14, 3; IV, 15, 7.

Androclea Antipœni, IX, 16, 1.

Androclides Thebanus ab Artaxerxe corruptus, III, 9, 8.

Androclus Codri f. Ephesum occupat, VII, 2, 8. Samum capit, VII, 4, 2. cadit in pugna, VII, 2, 8. ejus sepulcrum, ib. 9.

Androdamas Phliantis et Chthonphyles f., II, 6, 6; II, 7, 6; II, 12, 6.

Androgei pater et cædes, I, 27, 10. ara, I, 1, 2; I, 1, 4.

Andromache Hectoris uxor, X, 25, 9; Pyrrhi, I, 11, 1. Heleni, ib. et II, 23, 6. ex Heleno mater Molossi, Pieli, Pergami, Cestrini, I, 11, 1; cum Pergamo in Asiam redit, I, 11, 2.

Andromachus Abderita, pater Pythis, VI, 14, 12.

ἀνδροφάγος bellua, IX, 2, 4.

Andropompus Bori f., II, 18, 8. Xanthum dolo occidit, IX, 5, 16.

Androsthenes Athen. statuarius Eucadmi disc., X, 19, 4.

Androsthenes Lochæi f. pancratiastes, VI, 6, 1.

Androtion ἐν τῇ συγγραφῆ τῇ Ἀτθίδι, VI, 7, 6. de Amphictyonibus, X, 8, 1.

Anemosa vicus Arcadiæ, VIII, 35, 9.

Angelion et Tectæus statuarii, Dipœni et Scyllidis disc., II, 32, 5; IX, 35, 3.

Anguillæ Copaides, IX, 24, 2.

Anigræa via in Pelopon., II, 38, 4.

Anigrides nymphæ, V, 5, 11.

Anigrus fl., V, 5, 3. olim Minyeius, V, 6, 3. ejus ostium, fons, odor, V, 5, 7.

Anima hominis immortalis esse traditur a Chaldæis et Magis, IV, 32, 4.

Animalia quibusdam regionibus peculiaria, II, 28, 1. alba insolita, VIII, 17, 3. variant pro cœli et terræ diversitate, IX, 21, 6.

Anio Italiæ fl., IV, 35, 10.

Annibal in terra Libyssa inhumatus, VIII, 11, 11.

Annulus gemmatus, X, 30, 4.

Anochus Adamatæ f., Tarentinus stadio et diaulo Olympionica; ejus statua, VI, 14, 11.

Anolympiades, VI, 22, 3.

Anonus Laconiæ fons, III, 20, 7.

Anser puellæ ludicrum, IX, 39, 2.

Antæus, IX, 11, 6.

Antagoras Cous, III, 4, 9.

Antagoras Rhodius Antigono familiaris, I, 2, 3.

Antalcidæ pax, IX, 1, 4; IX, 13, 2.

Antander Messeniorum dux, IV, 7, 4; contra Lacedæmonios pugnans cadit, IV, 10, 5.

Antasus (Antassus) Melanis pater, II, 4, 4; V, 18, 7.

Antenor statuarius, I, 8, 5.

Antenor Trojanus Menelaum et Ulyssem hospitio excipit, X, 26, 7. ejus uxor et liberi, X, 27, 3. domus insigne, ib.

Anteros, VI, 23, 3 et 5; I, 30, 1.

Anthas Neptuni et Alcyones f. Trœzeniorum rex, II, 30, 8; IX, 22, 5.

Anthea Achaiæ opp. ab Eumelo et Triptolemo conditum, VIII, 18, 3 et 6.

Anthea s. Thuria Messeniæ opp., IV, 31, 1.

Anthea Trœzeniæ opp., II, 30, 8.

Antheas Eumeli f.; ejus mors, VII, 18, 3.

Anthedon nympha, IX, 22, 2.

Anthedon opp. Bœotiæ, VI, 10, 1; IX, 22, 5; IX, 26, 2.

Anthemocritus a Megarensibus occisus; monum., I, 36, 3.

Anthene, v. Athene vicus.

Anthium puteus, I, 39, 1.

Anthracia nympha Arcadica; ejus statuæ, VIII, 31, 4; VIII, 47, 3.

Anticlea Dioclis filia, IV, 30, 2.

Anticlea Ulixis mater, picta, X, 29, 8.

Anticyra opp. Phocidis, olim Cyparissus, X, 36, 5. excisa, VII, 7, 9; X, 3, 1; X, 36, 6.

Anticyreus Herculi æqualis, X, 36, 5.

Antigone Polynicem fratrem cremat, IX, 25, 2.

Antigonea quæ ante Mantinea, VIII, 8, 11.

Antigoni expeditio contra Ptolemæum Lagi, I, 6, 4. filius Demetrius ib. pugna contra Lysimachum; mors, I, 6, 7; I, 16, 1. statuæ, VI, 11, 1; VI, 16, 2; X, 10, 2.

Antigonus Demetrii f., II, 34, 1. a Lysimacho superatur, I, 10, 2. Macedoniam recuperat, I, 13, 7; I, 16, 2. a Pyrrho fugatur, I, 13, 2. Eleis tyrannum imponit, V, 5, 1. Pyrrhum in Peloponneso adoritur, I, 13, 7. Atticam invadit, I, 1, 1; I, 7, 3; I, 30, 4; III, 6, 4. contra Gallos auxilia mittit, X, 20, 5. ejus statua, VI, 15, 7.

Antigonus Philippi tutor, II, 8, 4; VI, 16, 3; VIII, 8, 11. patruelis et vitricus, VII, 7, 4. Arato auxilium fert, II, 9, 2 — 3. Cleomenem superat, VIII, 49, 5.

Antilochus in ins. Leuce, III, 19, 13. pictus, X, 30, 3. ejus f. Pæon, II, 18, 8.

Antimachus poeta, VIII, 25, 4 et 9; IX, 35, 5.

Antimachus Thrasyanoris f., II, 19, 1; Amphianactis pater, III, 25, 10.

Antimenes Deiphontis f., II, 28, 6.

Antinoe seu Autonoe Cephei f., VIII, 8, 4; ejus sepulcrum, VIII, 9, 5.

Antinoe Peliæ filia, VIII, 11, 3.

Antinoi Bithyniensis honores divini, VIII, 9, 7.

558Antiochia Syriæ caput, VIII, 29, 3.

Antiochus Alcibiadis gubernator, III, 17, 4; IX, 32, 6.

Antiochus Herculis et Mideæ f., I, 5, 2; II, 4, 3; X, 10, 1.

Antiochus Lepreata; ejus statua, VI, 3, 9.

Antiochus (M.) a Romanis victus, VIII, 50, 4; VII, 8, 3. Atheniensibus remittit statuas a Xerxe asportatas, I, 8, 5. donaria ejus, V, 12, 4.

Antiochus Messeniorum rex, IV, 4, 4; IV, 5, 8.

Antiochus Phocensium dux, X, 20, 3.

Antiochus (Soter), I, 7, 3; I, 16, 1. post Demetrium captum restitutus, X, 12, 10. contra Gallos auxilia mittit, X, 20, 5.

Antiochus Syracusanus Xenophanis f. ὲν τῇ Σιχελιώτιδι συγγραφῇ, X, 11, 3.

Antiope Amazon, I, 2, 1; I, 41, 7.

Antiope Thebana, Nyctei vel Asopi f. ab Epopeo rapta, II, 6, 1. ejus f., ib. 4; IX, 25, 3. spelunca et partus, I, 38, 9. furor, IX, 17, 6. simulacrum, II, 10, 4. monumentum, IX, 17, 4 et 6.; X, 32, 10.

Antiophemus Musæi pater v. Antiphemus.

Antipater Cassandri pater, I, 25, 3; IX, 7, 1. a proditoribus in Græcos concitatur, VII, 10, 4. ad Cranonem prœlium committit, X, 3, 4.

Antipater Cassandri f. matricidii pœnas luit, IX, 7, 3.

Antipater Clinopatri f. Milesius, pugil Olympionica, VI, 2, 6.

Antiphanes Argivus statuarius, Periclyti disc., V, 17, 4; X, 9, 6 et 8 et 12.

Antiphanes Tegeatis leges dat, VIII, 48, 1.

Antiphemus Musæi pat., X, 5, 6; X, 12, 11.

Antiphemus Gelæ conditor, VIII, 46, 2.

Antiphilus architectus, VI, 19, 7.

Antiphus Ganyctoris f., IX, 31, 6.

Antipœni filiæ mortem oppetunt pro patriæ salute, IX, 17, 1.

antiquiora nomina sectari Græcos, VII, 17, 7; VII, 26, 4.

Antitheus archon Athen., VII, 17, 1.

Antonini Pii laudes, VIII, 43, 1; apud Epidaurios opera præclara, II, 27, 6.

Antoninus alter Pii f., VIII, 43, 6.

Antonius cum Cæsare bellum gerit, IV, 31, 1; VIII, 8, 12.

Antra memorabilia, X, 32, 2 — 6.

Anyte poetria, X, 38, 13.

Anytus Titan, VIII, 37, 5.

Ἀοιδὴ Musa, IX, 29, 2.

Aones Bœtiæ incolæ, IX, 5, 1.

Aoris Arantis f.; ejus soror, II, 12, 5.

Aornon locus Thesprotiæ, IX, 30, 6.

Aous fl., IV, 34, 3.

Apame Antiochi Seleucidæ f., I, 7, 3.

Apelles pictor, IX, 35, 6.

Apelles statuarius, VI, 1, 6.

ἀπήνη, V, 9, 2.

Aper Calydonius, Erymanthius, Cromyonius, I, 27, 9. Arcadici venatio, V, 10, 9. apri albi, VIII, 17, 3. ad pugnam commissi, III, 14, 10. immolati, VII, 18, 12. aper cum leone ad currum junctus, III, 18, 16, apri caput ferreum, X, 18, 6.

Aperopia ins., II, 34, 9.

Apes ad Pindari juvenis labra favos affingunt, IX, 23, 2. Trophonii oraculum præmonstrant, IX, 40, 2. mansuetæ, I, 32, 1. ab apibus templum, X, 5, 9.

Apesas mons, II, 15, 3.

Aphæa vel Britomartis dea, II, 30, 3.

Aphareus Perieris f. Messeniæ rex, III, 1, 4. Arenen urbem condit, IV, 2, 4; IV, 3, 7. ejus filii ib. interemti, IV, 3, 1; non Spartæ sepulti, III, 14, 7. monumentum, III, 11, 11. ejus et filiorum picta imago, IV, 31, 11.

ἄφεσις τῶν ἵππων Ol., V, 15, 5; VI, 20, 10.

Aphetæi signum, III, 13, 6.

Aphetais Spartæ via, III, 12, 1 et 5 et 8.

Aphidantea sors, VIII, 4, 3.

Aphidantes demus Tegeat., VIII, 45, 1.

Aphidas Arcadis f., VIII, 4, 2; VIII, 45, 1; X, 9, 5.

Aphidas, rex Athen., VII, 25, 1.

Aphidna, I, 41, 3. a Dioscuris capta, I, 17, 5; II, 22, 6; III, 17, 2; III, 18, 4.

ἀφνειὸς v. Mars.

Aphrodisias opp. Lacon., III, 22, 11; VIII, 12, 8.

Aphrodision Arcad., VIII, 44, 2. silva, VIII, 25, 1.

Aphrodisienses Cares, I, 26, 5.

Aphytæi Ammonem colunt, III, 18, 3.

Aphytis a Lysandro obsessa, III, 18, 3.

Apia regio, II, 5, 7.

ex apio coronæ Nem., VIII, 48, 2.

Apis Ægyptiorum deus, I, 18, 4. ejus fanum et oraculum, VII, 22, 4.

Apis Iasonis f. ab Ætolo interfectus, V, 1, 8.

Apis Telchinis f. a quo Apia regio nomen habet, II, 5, 7.

Apobathmi, locus Corinthicaæ regionis, II, 38, 4.

ἄποιχοι urbes Atheniensium, I, 18, 6.

Apœcus Melanthi pronepos Iones ducit Teum, VII, 3, 6.

Apollo Pythonem necat; expiatur, III, 7, 7; Alcathoum adjuvat, I, 42, 2. Amphissam amat, X, 38, 4. barbare consulenti barbare respondet, IX, 23, 6. boves pascit, VII, 20, 3 — 4. cervam prensat, X, 13, 5. citharam invenit, V, 14, 8; III, 24, 1; VIII, 31, 3. cum Hercule de tripode contendit, III, 21, 8 et X, 13, 7; cum Mercurio de lyra, IX, 30, 1. Leucippi in amore Daphnes, Lini in cantu æmulus, VIII, 20, 4; IX, 29, 6. Mercurium cursu, Martem pugilatu vincit, V, 7, 10. Tegeatas Latonæ contemtores ulciscitur, VIII, 53, 1 sq. Musarum choro præcinit, V, 18, 4. pater Aristæi, X, 17, 3; Chæronis, IX, 40, 5; Delphi, X, 6, 3; Dryopis, IV, 34, 11; Eleutheris, IX, 20, 1; Epidauri, II, 26, 2; Hilairæ et Phœbes, III, 16, 1; Iami, VI, 2, 5; Lini, II, 19, 8; Lycori, X, 6, 3; Melanei, IV, 2, 2; Onci, VIII, 25, 4; Phylacidæ et Phylandri, X, 16, 5; Pythaei, II, 35, 2; Teneri, IX, 26, 1. tænia redimitur, I, 8, 4. tibicinus reconciliatur, II, 22, 9.

Apollinis ara cum Mercurio communis, V, 14, 8. lucus, I, 21, 7; III, 13, 5. oraculum Abis, X, 35, 1. signa, VIII, 30, 3; X, 24, 5; X, 32, 6. spelunca, X, 32, 6. templa, IV, 36, 7; IX, 2, 1; IX, 22, 1; IX, 24, 4; IX, 41, 1; X, 12, 8. uxor, X, 12, 2.

Ἀπόλλων ἀγοραῖος, I, 41, 3. ἀγυιεὺς, I, 31, 6; II, 19, 8; VIII, 32, 4; VIII, 53, 1 et 6. Αὶγύπτιος, II, 27, 6. ἀχέσιος, VI, 24, 6. ἀχρείτας, III, 12, 8. Ἄχτιος, VIII, 8, 11. ἀλεξίχαχος, I, 3, 4; VI, 24, 6; VIII, 41, 8. Ἀμαζόνιος, III, 25, 3. Ἀμυχλαιος, III, 16, 2; III, 18, 8 — 19, 5. ἀρχηγέτης, I, 42, 5. ἀργεώτας, IV, 34, 7. βοηδρόμιος, IX, 17, 2. ὲν Βραγχίδαις, I, 16, 3; VII, 5, 4; VIII, 46, 3; IX, 10, 2. δειραδιώτης, II, 24, 1. δεχατηφόρος, I, 42, 5. δελφίνιος, I, 19, 1. Δήλιος, IX, 40, 4. ἐν Διδύμοις, II, 10, 5; VII, 2, 6. Διονυσόδοτος, I, 31, 4. Ἕχατος, X, 12, 6. ἐπιβατήριος, II, 32, 2. ἐπιχούριος, VIII, 30, 4; VIII, 38, 8; VIII, 41, 7. Ἠλεῖος, VIII, 46, 3. θεάριος, II, 31, 5. θεοξένιος, VII, 27, 4. θέρμιος, V, 15, 7. θυρξεὺς, VII, 21, 3. Ἰσμήνιος, II, 10, 5; IV, 27, 6; IV, 32, 5; IX, 10, 2 et 5; Καρινός (?), I, 44, 2. Καρνεῖος, II, 10, 2; II, 11, 2; III, 13, 3; III, 14, 6; II, 21, 8; III, 24, 8; III, 25, 10; III, 26, 5 et 7; IV, 31, 1. Καρνεῖος στεμματίας, III, 20, 9. Κερεάτας, VIII, 34, 5. Κλάριος, II, 2, 8. Κόρυνθος, IV, 34, 7. Λατῷος, I, 44, 10. Λύνιος, I, 19, 3; II, 9, 7; II, 19, 3; VIII, 40, 5. Μαλεάτης, II, 27, 7; III, 12, 8. Μοιραγέτης, X, 24, 4. Μουσηγέτης, I, 2, 5. Ὀγχαῖος s. Ὀγχαιάτης, VIII, 25, 9 et 11. ὄριος, II, 35, 2. Παιὼν, I, 34, 3. παρνόπιος, I, 24, 8. Παῥῥάσιος, VIII, 38, 8. πατρῷος, I, 3, 4. πλατανίστιος, II, 34, 6. 559προόφιος, I, 32, 2. προστατήριος, I, 44, 2. Πτῷος, IV, 32, 5; IX, 23, 6. Πυθαεὺς, II, 35, 2; II, 36, 5; III, 10, 8; III, 11, 9. Πύθιος, I, 19, 1; I, 42, 5; II, 31, 6; V, 15, 4; VIII, 15, 5; VIII, 54, 5. Σιταλχας, X, 15, 2. σμινθεὺς, X, 12, 5, et 6. σπηλαἷτης, X, 32, 5. σπόδιος, IX, 11, 7; IX, 12, 1.

Apollodorus Athen. dux; ejus sepulcrum, I, 29, 10.

Apollodorus Cassandriæ tyrannus, IV, 5, 4.

Apollodorus Trœzenius; ejus statua, X, 9, 10.

Apolloneatis (-iatis) tribus Tegeatica, VIII, 53, 6.

Apollonia in mari Ionio, V, 22, 3; VI, 14, 13. Corcyræorum colonia, V, 21, 12.

Apollonius Rhodius, II, 12, 6.

Apollophanes Arcas de Æsculapio responsum a Pythia accipit, II, 26, 7.

Appius in Græciam missus, VII, 9, 3.

Apteræi Cret., X, 5, 10. sagittarii, IV, 20, 8.

Aqua colore et natura varia, IV, 35, 9 — 12. fervens in Mæandro, VIII, 7, 3. dulcis e mari, VIII, 7, 2. marina in arce Athen. et in templo Mantin. VIII, 10, 4; I, 26, 5. grave olens Anigri fluvii, V, 5, 7. amoris oblivionem inducens, VII, 23, 3. futura portendens, III, 23, 8; VII, 21, 12. fatidicas efficiens mulieres, X, 24, 7. lavantibus salutaris, VI, 22, 7. canis rabiosi morsus sanans, VIII, 19, 3. natantes absorbens, II, 37, 6. pisces non ferens, V, 5, 8; V, 7, 5. viva corpora sustinens, mortua mergens, V, 7, 5. e rupe lanceæ et thyrsi ictu provocata, III, 24, 2; IV, 36, 7. aquæ calidæ balneum, II, 34, 1. aquas subire quæ feminæ possint, X, 1, 92.

Aquila in sceptro Jovis Olympii, V, 11, 1; in scuto Aristomenis, IV, 16, 7; quem præcipitem subjectis alis devexit, IV, 18, 5. ærea Olympiæ, VI, 20, 12. alba (χυχνίας), VIII, 17, 3.

Ara lignea, IX, 3, 7. quadrangula, V, 14, 5. e sanguine victimarum, V, 13, 11. e cinere, V, 13, 8; V, 14, 8 et 10; IX, 11, 7. e crudo laterculo, VI, 20, 11. aræ solubiles, VI, 24, 3.

Arabia deserta Stymphalidum patria, VIII, 22, 4.

Arachnæum mons Argivus; ejus nomen antiquum, II, 25, 10.

Arachnarum prodigia, IX, 6, 6.

Aracus Lacedæmonius; ejus statua, X, 9, 9.

Aræthyrea Arantis f., II, 12, 5.

Arainum locus Laconiæ, III, 24, 10.

Arantia urbs et regio, II, 12, 4.

Arantinus collis, II, 12, 4, et 5.

Aras Arantiæ conditor; ejus liberi et sepulcrum, II, 12, 4, sq.

Arateum heroum, II, 8, 1; II, 9, 4.

Aratus Sicyonius Cliniæ, II, 8, 2; VI, 12, 5, vel Æsculapii f., II, 10, 3; IV, 14, 8. de universa Græcia bene meritus, VIII, 52, 5. Mantinentibus opem fert, VIII, 8, 11; VIII, 10, 6. ejus res gestæ, II, 8, 2, — 9, 4. adversus Agidem strategema, VIII, 10, 7. signum, II, 7, 5; VI, 12, 5.

Ἀράτου τεῖχος, VI, 19, 6.

Aratus Solensis Antigono familiaris, I, 2, 3.

Araxus promont. Peloponnesis, VI, 26, 10.

Arba vel potius Aroa, urbs Achaiæ, VII, 18, 6.

Arbores vetustate insignes, VIII, 23, 5. arbores signis conficiendis idoneæ, VIII, 17, 2.

Arca Cypseli, V, 17, 5, — 19, 10. Eurypyli, VII, 19, 6; IX, 41, 2.

Arcades olim Pelasgi, VIII, 4, 1. indigenæ, V, 1, 2. Azanes, VIII, 42, 6. Peloponnesum mediam tenent, VIII, 1, 1. glandibus vescuntur, VIII, 1, 6; VIII, 42, 6. cum Telepho in Asiam transeunt, I, 4, 6, alienis navibus Troiam vehuntur; VIII, 1, 3; VIII, 5, 2. Messeniorum contra Laceæmonios socii, IV, 11, 1; IV, 14, 8; VIII, 5, 10; VIII, 6, 1. desertæ Græciæ pœnas dant, VII, 15, 5. ab Eleis cæduntur, VI, 20, 4. M. Antonii partes sequuntur, VIII, 8, 12. eorum res gestæ, VIII, 6. focus communis, VIII, 53, 9. montanorum arma, IV, 11, 3. signa quadrangula, VIII, 48, 6.

Arcadia olim Pelasgia, ab Arcade dicta, VIII, 4, 1. regum catalogus, VIII, 1, 4, — 5, 13. oppida Megalopolin translata, VIII, 27, 3 — 5. mons altissimus, VIII, 17, 1. sacer vertex, VIII, 38, 2.

Arcas Callistus f., VIII, 4, 1 — 2. ejus ossa Mantineam translata, VIII, 9, 3; VIII, 36, 8. ejus et posterorum statuæ, X, 9, 5.

Arcesilaus Bœotorum dux, IX, 39, 3.

Arcesilaus Lycosurensis, VIII, 10, 10.

Arcesilaus pictor, IX, 35, 6.

Arcesilaus Pitanæus, VIII, 49, 2.

Arcesilaus Spartanus Olympionica, VI, 2, 1.

Archander Achæi f., II, 6, 5; ejus uxor et filii, VII, 1, 6.

Archedamus Xeniæ f. Eleus Olympionica, VI, 1, 3.

Archedius (?) Tegeatæ f., VIII, 43, 4.

Archelaus Agesilai f. rex Spartæ Ægyn urbem capit, III, 2, 5.

Archelaus Macedoniæ rex, I, 2, 2.

Archelaus Mithridatis dux a Romanis repellitur, I, 20, 5.

Archemori ludi, VIII, 48, 2.

Archias Aristæchmi f. Æsculapii colendi Pergamenis auctor, I, 26, 8.

Archias Corinthius coloniam Syracusas deducit, V, 7, 3.

Archias Thurius, I, 8, 3.

Archidamia Cereris sacerdos fugam Aristomenis adjuvavit, IV, 17, 1. Archidamus Agesilai f. rex Spartæ, III, 10, 3. Tarentinis opem ferens occiditur, III, 10, 5. non sepelitur, ib.; VI, 4, 9. ejus signum Olympiæ, VI, 15, 7.

Archidamus Anaxidami f. rex Spartæ, III, 7, 6.

Archidamus Eleus Olympionica, VI, 17, 5.

Archidamus Theopompi regis Spartan. filius ante patrem moritur, III, 7, 5; IV, 15, 3.

Archidamus Zeuxidami f. rex Spartæ, III, 7, 10. Platæas capit, IX, 1, 7.

Archilocus poeta Tellidis nepos, X, 28, 3. de Sapæis, VII, 10, 6. de Tantalo, X, 31, 12.

Archimedes archon Athen., IV, 24, 5.

Archippus Mitylenæus pugil Olympionica, VI, 15, 1.

Architeles Achæi f., II, 6, 5; VII, 1, 6.

Archomenides Philisti Syracusani historici pater, V, 23, 6.

Ardalus Vulcani f. tibiæ inventor Musarum templum condit, II, 31, 3.

Ardys Gygis f., IV, 24, 2.

Areithous Corynetes, VIII, 4, 10; VIII, 11, 4.

Arene Œbali f. Apharei soror et conjux, IV, 2, 4; V, 5, 6.

Arene, urbs Messeniæ, Apharei regia, IV, 2, 4; IV, 3, 7. ejus reliquiæ incertæ, V, 6, 2.

Arene fons, V, 5, 6.

Areopagus, I, 28, 5; IV, 5, 2.

Aresthanas caprarius Æsculapium infantem invenit, II, 26, 5.

Arestoris uxor Mycene, II, 16, 4.

Arethus v. Areithous.

Arethusa ab Alpheo amatur, V, 7, 2; VIII, 53, 3. ei liba per mare mittuntur, VII, 24, 3.

Areus Acrotati f. cum Cleonymo de regno certat, I, 13, 5; II, 6, 2. ejus statua, VI, 12, 5; VI, 15, 9.

Areus Acrotati f. Arei n. puer mortuus, III, 6, 6.

Areus Ampycis f., VII, 18, 5.

Areus Spartanus Achæis infensus, VII, 9, 2.

Argæus a Ptolemæo Philadelpho fratre interfectus, I, 7, 1.

Argalus Amyclæ f. rex Spartæ, III, 1, 3.

560Argeadæ reges Macedoniæ, VII, 8, 9.

Argeathæ pop. Arcadiæ, VIII, 23, 8.

Argeus Deiphontis f., II, 28, 6.

Argia Autesionis f. Aristodemi uxor, III, 1, 7; IV, 3, 4.

Arginusæ, VI, 7, 7.

Argiope nympha, Thamyridis mater, IV, 33, 3.

Argius cursu certat, V, 17, 10.

Argivi cum Atheniensibus de antiquitate contendunt, I, 14, 2. regibus ternis utuntur, II, 18, 4. Thebas expugnant, IX, 5, 14. regiam potestatem in ordinem cogunt, II, 19, 2. mille delectos milites alunt, II, 20, 1. Mycenas everunt, II, 15, 4; II, 16, 5. alia quoque oppidula Argos transferunt, VIII, 27, 1. Lacedæmonios ad Hysias vincunt, II, 24, 7. Nemeis præsident, VIII, 40, 3. Argivorum Amphictyonia, IV, 5, 2. cum Lacedæmoniis et Messeniis cognatio, IV, 5, 1. cum Lacedæmoniis simultas, I, 29, 9; II, 20, 1; III, 2, 3; III, 7, 2; VIII, 27, 1; cum Atheniensibus, I, 29, 8 et X, 10, 4; cum Megarensibus, VI, 19, 4; cum Thebanis, IX, 14, 4 et X, 10, 5 societas. dialectus olim eadem quæ Atheniensium, II, 37, 2. dii, VII, 23, 10. donaria Delphica, X, 9, 12; X, 10, 3. mulierum furor, II, 18, 4. ad Troiam expeditio, II, 22, 2; II, 30, 10. in reditu naufragium, II, 23, 1. reges, II, 16, 1 — 2; II, 18, 4, — 19, 2. tibiæ; IV, 27, 7.

Argo navis ubi reversa appulerit, IX, 32, 4; VII, 26, 14.

Argolici clipei, II, 25, 7; VIII, 50, 1.

Argolicum συνέδριον, VIII, 23, 1.

Argolicus sinus, VIII, 1, 1.

Argolis regio, II, 15, 25; VIII, 1, 2. littus, II, 8, 5.

ἀργὸν πεδίον, VIII, 7, 1.

Argonautæ templum Junonis Samium condunt, VII, 4, 4.

Argos urbs, II, 2, 19, 3, — 24, 4. olim potens, VIII, 17, 1.

Argus Jovis et Niobes f. Phonorei nepos, II, 22, 5; II, 34, 4. Argivæ civitati nomen imponit, II, 16, 1. ejus f. Epidaurus, II, 26, 2. sepulcrum, II, 22, 5. lucus, II, 20, 8; a Cleomene incensus, III, 3, 10. Megapenthis f., II, 18, 4.

Argyra fons et nympha, VII, 23, 1.

Argyra Achaiæ opp., VII, 18, 6. ejus rudera, VII, 23, 1.

Aria regio, II, 3, 8.

Ariadne Theseo erepta, I, 22, 5. a Baccho rapta, I, 20, 3; X, 29, 4. coronam tenet, V, 19, 1. ejus sepulcrum, II, 23, 8; chorus, IX, 40, 3; picta effigies, X, 29, 3.

Aricinorum de Hippolyto narratio, II, 27, 4.

Aridæus Philippi f., I, 6, 3; Macedoniæ rex, I, 25, 5. ejus mater, VIII, 7, 7; cædes, I, 25, 6; VIII, 7, 7.

Aries Thyestæ sepulcro insculptus, II, 18, 1, — 3. aureo vellere, IX, 34, 5. circum mœnia gestatus sedat pestem, IX, 22, 1. aræ cornua impingit, IV, 13, 1.

Arietes Thyestæ sepulcrum, II, 18, 3.

Arieus Telestem interficit, II, 4, 4.

Arignotus Parius, II, 27, 2.

Arii pop., II, 3, 8.

Arimaspi pop., I, 26, 6; I, 31, 2.

Arimnestus dux Platæensium, IX, 4, 2.

Arimnestus Tyrrhenus, V, 12, 5.

Arion equus, VIII, 25, 7 — 10.

Arion Methymnæus, III, 25, 7; IX, 31, 2.

Ariphron Hippocratis pater, IX, 6, 3.

Ariphron Xanthippi pater, III, 7, 9; VIII, 52, 3.

Aris fl., IV, 31, 2.

Arisbas Molyri pater, IX, 36, 6.

Aristæchmus Archiæ pater, II, 26, 8.

Aristænus Megalopolit., VIII, 50, 4.

Aristæus Apollinis et Cyrenes f. in Sardiniam migrat, X, 17, 3. Autonoes conjux, ib. 4. Actæonis pater, X, 30, 5, inter deos relatus, VIII, 2, 4.

Aristander Parius statuarius, III, 18, 8.

Aristandri Megalopolitæ porticus, VIII, 30, 10.

Aristarchus Olympiorum interpres, V, 20, 4.

Aristas Parthaonis f., VIII, 24, 1. Alius, VIII, 4, 1.

Aristeas Proconnesius de gryphibus et Arimaspis, I, 24, 6. de Hyperboreis, V, 7, 9.

Aristeas Stratonicensis Olympionica, V, 21, 10.

Aristeræ ins., II, 34, 8.

Aristeus Argivus Olympionica, VI, 9, 3.

Aristias Pratinæ f. Satyrorum poeta, II, 13, 6.

Aristides Eleus Olympionica, VI, 16, 4.

Aristides Lysimachi f. Græcis insularibus tributum imposuit, VIII, 52, 2.

Aristides machinarum faber, VI, 20, 14.

Aristion Athen. Mithridatis legatus et dux, I, 20, 5 et 7.

Aristion Epidaurius Olympionica, VI, 13, 6.

Aristocles Carystius, X, 9, 10.

Aristocles Cleœtæ pater, VI, 20, 14.

Aristocles statuarius, Cleœtæ f. et disc., V, 24, 5.

Aristocles Cydoniata statuarius antiquissimus, V, 25, 11.

Aristocles Sicyonius statuarius, Canachi fr., VI, 3, 11; VI, 9, 1.

Aristocrates Æchmidis f. Arcadiæ rex lapidatur, VIII, 5, 11 — 12. ejus sepulcrum, VIII, 13, 5.

Aristocrates Hicetæ f. Arcadiæ rex lapidatur, IV, 22, 7; VIII, 5, 13. ejus proditio, IV, 17, 2; IV, 22, 1 — 7.

Aristocritus Lysandri pater, VI, 3, 14; X, 9, 7.

Aristodama Arati mater, II, 10, 3. cum dracone concumbit, IV, 14, 7.

Aristodemus Aristomachi f., II, 18, 7. ejus cædes, III, 1, 6. uxor, filii et filiorum tutor, IV, 3, 4. filiorum uxores, III, 16, 6. ejus filii femini geminum Spartæ regnum propagant, III, 1, 5.

Aristodemus Artylæ f. Megalopolit. tyrannus, VIII, 27, 11; VIII, 30, 7; VIII, 35, 5; VIII, 36, 5.

Aristodemus Eleus Olympionica, VI, 3, 4.

Aristodemus Macedo Antigoni dux, X, 20, 5.

Aristodemus Messeniorum rex, IV, 10, 6. filiam pro devovet, IV, 9, 5 — 7. se ipse interimit, IV, 13, 4. ejus somnium, IV, 13, 2. oraculum, IV, 26, 4.

Aristodemus Spartanus Pausaniæ liberorum tutor, III, 5, 7.

Aristodemus, Telestæ pater, Bacchiada, II, 4, 4.

Aristogiton Hipparchum interficit, I, 8, 5. ejus sepulcrum, I, 29, 15.

Aristogiton statuarius, X, 10, 4.

Aristolaus Macedo Ptolemæi Lagi statuam dedicavit Olympiæ, VI, 17, 3.

Aristomache Priami f. picta, X, 26, 1.

Aristomachus Argivorum tyrannus, II, 8, 6.

Aristomachus Cleodæi f., II, 7, 6. Doriensium dux, V, 3, 5; X, 38, 10; VIII, 5, 6. Aristodemi Temeni Cresphontis pater, II, 18, 7; V, 4, 1.

Aristomachus Hippodamiæ procus, VI, 21, 11.

Aristomedes Thebanus statuarius, IX, 25, 3.

Aristomelidas Orchomeniorum Arcad. tyrannus a Chronio interfectus, VIII, 47, 6.

Aristomedon Argivus statuarius, X, 1, 10.

Aristomenes Messeniorum dux, IV, 15, 4; Diagoridarum proavus, VI, 7, 3. ejus ætas, IV, 6, 3, parentes, IV, 14, 7, majores, IV, 15, 4, soror et filius, IV, 21, 2, filiæ et generi, IV, 24, 1 — 3, stipatores, IV, 16, 3, de Lacedæmoniis victoria et ovatio, ib. 4 — 6, hecatomphonia ter facta, IV, 19, 3, sacra defossa, IV, 20, 4 et 26, 7, clipeus, IV, 16, 5 et 7; IX, 39, 14. mors, IV, 24, 3. ossa Messenen reportata, IV, 32, 3. monumentum, IV, 24, 3 et 32, 3. honores heroici, IV, 27, 6; IV, 32, 3; VIII, 14, 7; VIII, 51, 1. statua ænea, IV, 32, 6. spectrum in Leuctrica pugna, IV, 32, 4.

561Aristomenes Rhodius Olympionica, V, 21, 10.

Aristomenidas Spartanus Platæensium judex; proavus maternus Agesilai, III, 9, 3.

Ariston Agasiclis f., rex Spartæ, III, 4, 4; III, 7, 7.

Ariston Athen. Platonis pater, IV, 32, 4.

Ariston Laced. Telestæ frater, V, 23, 7.

Aristonautæ (Argonautæ) Pellenæorum navale, II, 12, 2; VII, 26, 14.

Aristonous Ægineta statuarius, V, 22, 5.

Aristonymus Myronis f., pater Clisthenis, II, 8, 1.

Aristophanes comicus de Lepreo, V, 5, 3.

Aristophantus Corinthius, X, 9, 10.

Aristophon Lycini f. Atheniensis, Olympionica, VI, 13, 11.

Aristotelis Stagiritæ statua, VI, 4, 8.

Aristotimus Damareti f. Elidis tyrannus, V, 5, 1; VI, 14, 11.

Arius Teuthraniæ dynasta, a Pergamo occisus, I, 11, 2.

Arma aurea, X, 19, 4. heroum ænea, III, 3, 8.

Armatura Achaica a Philopœmene mutata, VIII, 50, 1.

Arne Æoli f., IX, 40, 4.

Arne fons, VIII, 8, 1.

Arne urbs Bœotica et Thessalica, IX, 40, 5.

Arniscus Eleus Lampi pater, VI, 16, 7.

Aroa opp. Achaiæ, VII, 18, 2 — 3.

Aroania montes, VIII, 18, 7.

Aroanius fl. Arcadiæ, aliis Olbius, VIII, 14, 3; VIII, 15, 6; VIII, 19, 4; VIII, 21, 1; VIII, 24, 3.

Ἀρῥηφόροι, I, 27, 3.

Arrhichion Olympionica ab adversario suffocatus, VIII, 40, 1.

Arrhiphon Triconiensis, II, 37, 3.

Arrhon Clymeni f., IX, 37, 1.

Arrhon Erymanthi f., VIII, 24, 1.

Arsaces Parthus, V, 12, 6.

Arsen fl. Arcadiæ, VIII, 25, 1.

Arsinoe Messenæ fons, IV, 31, 6.

Arsinoe Leucippi f. II, 26, 7; IV, 31, 6. Æsculapii mater, IV, 3, 2; IV, 31, 12. ejus fanum, III, 12, 8, picta imago, IV, 31, 12.

Arsinoe Lysimachi uxor, Lysandræ soror Agathoclem, Lysimachi f. interficit, I, 10, 3.

Arsinoe Lysimachi f., Ptolemæi Philadelphi uxor, I, 7, 3.

Arsinoe Ptolemæi f., Ptolemæi fratris conjux, I, 7, 1 et 3. ejus signum, I, 8, 6; IX, 31, 1.

Arsinoites nomus, V, 21, 15.

Arsites Phrygiæ satrapa, I, 29, 10.

Artaphernis equorum præsepia, I, 32, 7.

Artaxerxes Darii f. a Lacedæmoniis oppugnatur, III, 9, 1. Tissaphernem ducem capitis damnat, III, 9, 7.

Artaxerxes Xerxis f. pacem dat Atheniensibus, I, 8, 2.

Artayctes Persa, III, 4, 6.

Artemidorus Trallianus Olympionica, VI, 14, 2.

Artemisia Lygdamidis f. Halicarnassi regina; ejus virtus, effigies, III, 11, 3.

Artemisium, Argolidis mons, II, 25, 3; VIII, 6, 6.

Artontes Mardonii f., IX, 2, 2.

Artylas Aristodemi pater, Phigalensis, VIII, 27, 11.

Arybbas Alcetæ f. Æacidæ pater, I, 11, 1.

Asæa s. Asea, opp. Arcadiæ, VIII, 3, 4; VIII, 54, 2. ejus rudera, VIII, 44, 3.

Asæatas Lycaonis f., VIII, 3, 4.

Ἀράμινθοι, X, 34, 8.

Asamon Eleus, pugil Olympionica, ejus statua, VI, 16, 5.

Ascalaphus Martis et Astyochæ f., IX, 37, 7.

Ascalon Palæstinæ opp. I, 14, 7.

Ascarus Thebanus statuarius, V, 24, 1.

Ascetades Salaminiorum dux, I, 35, 2.

Ascra Neptuno parit Œoclum, IX, 29, 1.

Ascra Bœotiæ urbs describitur, IX, 29, 1. ferax frumenti; Hesiodi patria, IX, 38, 4.

Asea v. Asæa.

Asia mons Laconiæ, III, 24, 6.

Asmarus fl. Siciliæ, VII, 16, 5.

Asine urbs Argolica, IV, 34, 9. Messeniæ, IV, 34, 12. ejus rudera, II, 36, 4. excidii causa, ib. et III, 7, 4.

Asinæi olim Parnassi accolæ, ubi Dryopes nominati, IV, 34, 9. eorum in Peloponnesum migratio, Argolidis incolæ, II, 28, 2. ejecti ab Argivis, III, 7, 4. Messeniæ partem obtinent, IV, 14, 3. Lacedæmoniorum socii, IV, 8, 3. Messeniis amici, IV, 15, 8; IV, 27, 8.

Asinus vitium putationem præmonstrat, II, 38, 3.

Asius Amphiptolemi f. Samius, VII, 4, 1. genealogus, IV, 2, 1. de Alcmenes parentibus, V, 17, 8. de Antiope, II, 6, 4. de Pelasgo, VIII, 1, 4. de Phoci filiis, II, 29, 4. de Phœnicis filiabus, VII, 4, 1. de Ptoo, IX, 23, 6. de Thestio, III, 13, 8.

Asopia quæ postea Sicyonia, II, 1, 1; a Sole Aloeo donata, II, 3, 10.

Asopichus Phormionis pater, I, 23, 10; X, 11, 6.

Asopus Bœotiæ fl., II, 6, 1. juncosus, V, 14, 3. pater Antiopes, II, 6, 1, Oeroes, IX, 4, 4, Tanagræ, IX, 20, 1, Thebes, II, 5, 2, Thespiæ, IX, 26, 6.

Asopus Eleutherolaconum opp., III, 1, 7; III, 22, 9.

Asopus Neptuni e Ceglusa f. in Sicyonia fluvium invenit, II, 12, 4.

Asopus Platæensium rex, IX, 1, 2.

Asopus Sicyoniæ fl., II, 5, 2; II, 15, 1. pater Æginæ, II, 5, 2; II, 29, 2; V, 22, 6: Cleones, II, 15, 1: Corcyræ, II, 5, 2; V, 22, 6: Harpinnæ et Nemeæ, V, 22, 6: Salaminis, I, 35, 2: Thebes, II, 5, 2; V, 22, 6. Sisypho fontem excitat, II, 5, 1.

Asphodeli gravis odor, X, 38, 2.

Asphodici sepulcrum, IX, 18, 6.

Aspides Ægyptiacæ, Æthiopicæ, Libyssæ, IX, 21, 6.

Aspledon Neptuni et Mideæ nymphæ f., IX, 38, 9.

Aspledon urbs Bœotiæ a quo nomen habeat; deseritur ob aquæ penuriam, IX, 38, 9.

Assus opp. Troadis, VI, 4, 9.

Assyria textura, V, 12, 4.

Astacus Bithyniæ opp. postea Nicomedia, V, 12, 7.

Asterion Æschyli f. statuarius, VI, 3, 1.

Asterion Cometæ f. Argonauta in arca Cypseli effictus, V, 17, 9.

Asterion Argolidis fl., ejus filiæ Junonis nutrices, II, 15, 5; II, 17, 1 — 2.

Asterion herba, II, 17, 2.

Asterion Minois f. a Theseo occisus, II, 31, 1.

Asterius Anactis f. rex Anactorii, VII, 2, 5; corporis proceritas; sepulcrum, I, 35, 6.

Asterodia Endymionis uxor, V, 1, 4.

Asteropea Peliæ f., picta, VIII, 11, 3.

Astius archon Athen., VII, 25, 4; IX, 1, 8.

Astrabacus Irbi f., III, 16, 5 et 9.

Astyages Cyaxaris f., V, 10, 3.

Astyanax Arcas; ejus statua, VIII, 38, 5.

Astyanax Hectoris f. a Pyrrho occisus, X, 25, 9.

Astycles Locrus Euthymi pater, VI, 6, 4.

Astycratea Polyidi f. ejus sepulcrum, I, 43, 5.

Astycrates Erythræus, Lysandri ad Ægospotamos socius, X, 9, 9.

Astylus Crotoniates ter Olympionica; ejus statua, VI, 13, 1.

Astynous Trojanus, a Neoptolemo cæsus, X, 26, 4.

Astyoche Actoris f., IX, 37, 7.

562Astypalæa opp., VI, 9, 6.

Astypalæa Phœnicis f., mater Ancæi, VII, 4, 1.

Astyra thermæ, IV, 35, 10.

asylum Phliasiorum, II, 13, 4, Tegeatarum, III, 5, 6.

Atalanta Locrorum ins., X, 20, 3.

Atalanta Schœnei f., VIII, 35, 10. prima aprum Calydonium ferit, VIII, 45, 2. — aquam e saxo elicit cuspide, III, 24, 2. in arca Cypseli efficta hinnulum tenet, V, 19, 2.

Atarneus Chiis donatur, IV, 35, 10.

Atarnitarum calamitas, VII, 2, 11.

Athamantius Bœotiæ campus, II, 24, 1 et 3.

Athamas Æoli f., VII, 3, 6. Leuconis pater, VI, 21, 11, Ptoi, IX, 23, 6. Sisyphi frater, IX, 34, 8. Phrixum et Hellen mactare parat, IX, 34, 5. ab Andreo terræ partem accipit, IX, 34, 6. fratris filios adoptat, IX, 34, 7. ejus sedes, IX, 24, 6: in uxorem et liberos sævitia, I, 44, 7; IX, 34, 7.

Athamas Athamantis nepos, VII, 3, 6.

Athamas Œnopionis f. Cretensis, VI, 4, 8.

ἀθάνατοι v. Immortales.

Athaneatis tribus Tegeatica, VIII, 53, 6.

Athenæ Atticæ Minervæ sacræ, I, 26, 6. ab Antigono Demetrii filio oppugnatæ, III, 6, 5. a Macedonibus attritæ, I, 4, 2; VII, 11, 4. a Sylla captæ, I, 20, 4 — 7. earum arx, I, 22, 4 — 28, 3.

Athenæ Bœotiæ opp., IX, 24, 2.

Athenæa quæ postea Panathenæa, VIII, 2, 1.

Athenæum locus, VIII, 44, 2.

Athenæus Ephesius Olympionica, VI, 4, 1.

Athenæus heros, III, 16, 4.

Athene vicus, II, 38, 6. leg. Anthene.

Ἀθηνᾶς τεῖχος, VII, 22, 10.

Athenienses αὐτόχθονες, II, 14, 4. Amphictyones, X, 8, 5. religiosissimi, I, 17, 1; I, 24, 3; X, 28, 6, in bellis a diis adjuvantur, VIII, 10, 8. cum Amazonibus bellum gerunt, I, 17, 2; V, 11, 7. Herculis liberos ab Eurysthei injuriis defendunt, I, 32, 6. in Sardiniam colonos mittunt, I, 29, 5; VII, 2, 2; IX, 23, 1; X, 17, 5. in bello Persico uxores et liberos Trœzeniorum fidei committunt, II, 31, 7. ad Marathonem et adversus Gallos quantis copiis pugnaverint, IV, 25, 5; X, 20, 2 et 5. relictis Lacedæmoniis societatem cum Argivis ineunt, I, 29, 8; IV, 24, 7. Siciliæ nomen male interpretantur, VIII, 11, 12: a Siciliensi expeditione prodigiis deterrentur, X, 15, 5: cladem accipiunt, X, 11, 5. Asiaticam Agesilai expeditionem detrectant, III, 9, 2. ad Tanagram vincuntur, I, 29, 9. populo Romano auxilia mittunt, I, 29, 14. Macedonico jugo implicantur, I, 25, 3, liberantur, I, 25, 6. Oropo direpta multantur, VII, 11, 4. soli democratiæ ope crescunt, IV, 35, 5.

Atheniensium archontes novem cum eponymo, III, 11, 3: annui, IV, 15, 1: sorte ducti, IV, 5, 10. δῆμοι I, 3, 1, et I, 32, 3 — 33, 8. dicasteria, I, 2, 85 — 11. donaria, X, 15, 4; X, 19, 4. eponymi, I, 5, 2. extra Græciam expeditiones, I, 29, 5. cum Lacedæmoniis fœdus, V, 23, 14. heroes, X, 10, 1, odeum, I, 8, 6; VII, 20, 6, populi simulacra, I, 1, 3; I, 3, 3 et 5. porticus, X, 11, 6. portus et navalia, I, 1, 2 — 4. reges primi, I, 2, 6. thesaurus Delphicus, X, 11, 5, tribus, I, 5, 1,

Athenodorus Arcas statuarius, X, 9, 8.

Atheras Cererem hospitio excipit, II, 35, 4.

Atherionis signum, VII, 20, 7.

ἀθλα βαρέα, VI, 24, 1.

athletarum cibus, VI, 7, 10, jusjurandum, V, 24, 9.

Ἀθμονεῖς demus Atticus, I, 14, 7; I, 31, 5,

Atilius cos v. s. Otilius.

Atlantes iidem qui Nasamones, I, 33, 5.

Atlantis onus et mala, V, 11, 5; V, 18, 4; VI, 19, 8; IX, 20, 3. ejus locum Hercules subit, V, 11, 5. filia Alcyone, IX, 22, 5.

Atlas mons Libyæ, I, 33, 5 et 6; VIII, 43, 3.

Atreus sceptrum Vulcani accipit, IX, 40, 11. Thyestæ filios jugulat, II, 18, 2. ejus cellæ subterraneæ et sepulcrum, II, 16, 6.

Attaginus Thebanus patriam prodit, VII, 10, 2.

Attalus Athen. statuarius, II, 19, 3.

Attalus, Philetæri, et Eumenis frater, pater Attali sequentis, I, 8, 1.

Attalus Attali f., I, 8, 1; I, 36, 5. Gallos pellit, I, 8, 2. Romanorum socius, VII, 8, 9; VII, 16, 1. taurigena et tauricornis, X, 15, 3. eponymus Athen., I, 5, 5; I, 8, 1. ejus thalamus IX, 35, 6, donarium, I, 25, 2.

Attalus Cleopatræ patruus, VIII, 7, 7.

Atthis Cranai filia, I, 2, 6.

Attica unde dicta, I, 2, 6, Minervæ sacra, I, 26, 6. ejus fluvii; I, 19, 5, insulæ, I, 35, 1 — 36, 2, montes, I, 32, 1. Attica officina statuaria, V, 25, 13; X, 37, 8. litteræ antiquæ, VI, 19, 6. oleum, X, 32, 19.

Attis sepulcrum, I, 4, 5. fabula, VII, 17, 9. cultus cum Dindymena communis, VII, 20, 3.

averrunci (ἀποτρόπαιοι) dii, II, 11, 1.

aves immolantur, II, 11, 7; IV, 31, 9. avium crura in virginibus, VIII, 22, 8. Lydicæ, IX, 22, 4.

Auge Alei f. VIII, 4, 9. ubi ab Hercule compressa, VIII, 47, 4. ejus exilium et partus, VIII, 48, 7; X, 28, 8, monumentum, VIII, 4, 9; imago (?), VIII, 47, 2.

Augeæ opp. Laconiæ, III, 21, 5.

Augeas, Admeti pat., X, 25, 5.

Augeas Elei f. Eleorum rex, X, 1, 9. ludos Olympios edit, V, 8, 3. ab Hercule ob mercedem negatam oppugnatur, V, 1, 9. ejus mors, V, 3, 3. post mortem honores, V, 4, 2.

augurii inventor, X, 6, 1.

Augustus Græce σεβαστός, III, 11, 4. Amphictyonum rationem mutat, X, 8, 3. Antonii sectatores in Græcia multat, IV, 31, 1. Cardamylen Lacedæmoniis dat, III, 26, 7, Dymen et Pharas et Tritæam Patrensibus, VII, 17, 5; VII, 22, 1 et 6. donaria et statuas victis aufert, VIII, 46, 2. Laconibus libertatem donat, III, 21, 6. Nicopolin condit, VII, 18, 9. Patras instaurat et auget, VII, 18, 7. ejus templum et laudes, III, 11, 4, statua, II, 17, 3. statua ex electro, V, 12, 7.

Aulis Ogygi f., IX, 19, 6.

Aulis portus, IX, 19, 6. ibi detinentur Græci; VIII, 28, 4: victimæ omnes probæ, IX, 19, 7: palmæ non edules, IX, 19, 8: figuli multi, ib. Agesilai sacrificium, III, 9, 3.

Aulisci donarium, II, 31, 6.

Aulon Arcas, III, 12, 9.

Aulon Messeniæ locus, IV, 36, 7.

Aura equa Phidolæ Corinthii, VI, 13, 9.

Aurora vel Hemera Cephalum rapit, I, 3, 1, in solio Apollinis Amyclæi repræsentata, III, 18, 12, Jovi pro filio supplicat, V, 22, 2. Memnonis mater, I, 42, 3.

aurum Stygis aqua solvitur, VIII, 18, 5. aureum signum facie e fluvialis equi dentibus, VIII, 46, 4.

auspices, I, 34, 4 — 5.

Autesion Tisameni f., III, 1, 7, III, 15, 6. ejus filius, filia, majores, IV, 3, 4. ad Dorienses migrat, IX, 5, 15.

Autolaus Arcadis f. nothus, VIII, 4, 2. Æsculapium infantem tollit, VIII, 25, 11.

Autolyci pater, uxor, sedes, VIII, 4, 6. ejus filii cum Ulixe venantur, X, 8, 8.

Autolycus pancratiastes, I, 18, 3. cum Eteonico contendit, IX, 32, 8.

Automate Danai f., VII, 1, 6.

Autonoe Cadmi f. Thebas relinquit; ejus sepulcrum, I, 44, 5. Aristæi uxor, X, 17, 4.

563Autonoe Cephei f. v. Antinoe.

Autonomus Eretriensis, Lysandri socius, X, 9, 10.

Autosthenes archon Athen., IV, 23, 4.

Auxesia dea, II, 30, 4; II, 32, 2.

Auxo, una Gratiarum apud Athenienses, IX, 35, 2.

Axion Phegei f., VIII, 24, 10.

Axion Priami f. ab Eurypylo occisus, X, 27, 2.

Axionicus Achæus, Lysandri socius, X, 9, 10.

Axius, Pæoniæ fluvius, V, 1, 5.

Azan Arcadis f., VIII, 4, 2; X, 9, 5. ejus ludi funebres, V, 1, 8;

Azania pars Arcadiæ, VIII, 4, 3.

Azanum ad Peucellam fl. colonia, X, 32, 2.

Azeus Clymeni f. Actoris pater, IX, 37, 1 et 7.

B.

Babylonii Seleuciam traducuntur, I, 16, 3.

Babylonis muri, IV, 31, 5.

Bacchæ sacræ feminæ, II, 7, 5. earum cum Baccho adversus Argos expeditio, II, 20, 4; II, 22, 1. in Penthea furor, II, 2, 7.

Bacchanalia Cynæthaensium, VIII, 19, 1.

Bacchis Prumnidis f. Corinthi rex, II, 4, 4.

Bacchidæ Corinthi reges, II, 1, 1; II, 4, 4. Cypselum quærunt, V, 17, 5.

Bacchus infans ex aquis servatur, III, 24, 3. puer a Mercurio in cælum portatur, III, 18, 11. Vulcanum in cælum reducit, I, 20, 3. Titanum insidiis petitur, VII, 18, 4; VIII, 37, 5. Tritonem superat, IX, 20, 4. a Perseo superatus, II, 20, 4; et II, 22, 1. in gratiam cum eo redit, II, 23, 7. Ariadnen eripit Theseo, X, 29, 4. Semelen reducit ex inferis, II, 31, 2; II, 37, 5. Antiopen punit, IX, 17, 6. Thebanis vulpem Teumessiam immittit, IX, 19, 1. Athenas venit, I, 2, 5; I, 23, 5. Amphicæensibus medetur et vaticinatur, X, 33, 11.

Bacchi filii Ceramus, I, 3, 1, Narcæus, V, 16, 7, Priapus, IX, 31, 2. expeditio Indica, X, 29, 4. antrum in Eubœa II, 23, 1. festa, II, 24, 6; III, 22, 2, VIII, 23, 1. honores primi, V, 16, 7; I, 2, 5. hortus, III, 24, 4. miracula apud Eleos, VI, 26, 1. oraculum, IX, 30, 9. orgia, X, 33, 11. sacra nocturna, II, 37, 6, a solis feminis tractata, III, 20, 3. signum barbatum, II, 30, 1 et V, 19, 6, eburneum, II, 20, 3 et VI, 19, 10, gypsinum, IX, 32, 1, miniatum, II, 2, 6, a Vulcano fabricatum, VII, 19, 6. templa, VIII, 23; IX, 20, 4; IX, 22, 6; IX, 23, 6 et 7; IX, 24, 1; IX, 38, 1. Bacchi similis Antinous, VIII, 9, 8. et Ζεὺ φίλιος.

Διόνυσος αἰγοβόλος, IX, 8, 1. αἰσυμνήτης, VII, 20, 1; VII, 21, 6. Ἀνθεύς, VII, 21, 6. Ἄνθιος, I, 31, 4. Ἀροεὺς, VII, 21, 6. Αὔξίτης, VIII, 26, 1. Βάχχειος, II, 2, 6; II, 7, 5. Δασύλλιος, I, 43, 5. Ἐλευθερεύς, I, 20, 3 et 29, 2. Κάδμειος, IX, 12, 4. Καλυδώνιος, VII, 21, 1. Κισσός, I, 31, 6. Κολωνάτης, III, 13, 7, Κρήσιος, II, 23, 7. λαμπτήρ, VII, 27, 3. Λευχυανίτης, VI, 21, 5. λύσιος, II, 2, 6; II, 7, 6; IX, 16, 6. μελάναιγις, II, 35, 1. μελπόμενος, I, 2, 5; I, 31, 6. Μεσατεύς, VII, 21, 6. μύστης, VIII, 54, 5. νυχτέλιος, I, 40, 6, πατγρῷος, I, 43, 5. πολίτης, VIII, 26, 1. σαώτης, II, 31, 5; II, 37, 2. φαλλὴν, X, 19, 2. ψῖλαξ, III, 19, 6.

Bacchicum ἐπίῳθεγμα, IV, 31, 4.

Bacchylides Bœotarcha, IX, 13, 7.

Bacis Bœotius vates, X, 12, 11. ejus oracula, IV, 27, 4; IX, 17, 5; X, 14, 6; X, 32, 8 et 11.

Bady loci et fluvii nomen, V, 3, 2.

Bætis fl. Iberiæ, VI, 19, 3.

Balagræ opp. Cyren., II, 26, 9.

Balari Sardiniæ gens, X, 17, 9.

balnea Ionica, VI, 5, 11 — 12.

balsamus arbor, IX, 28, 3.

Balyra fl., IV, 33, 3.

Baphyras. fl., IX, 30, 8.

Barsine Alexandri Magni uxor, IX, 7, 2.

basilæ sacrifici, VI, 20, 1.

βασιλειος στοὰ, I, 3, 1; I, 14, 6.

βασιλεύς archon Athen., I, 3, 1.

Basilis locus Arcadiæ, VIII, 29, 5.

Bassæ locus Arcadiæ, VIII, 30, 4; VIII, 41, 7.

Bathos locus Arcadiæ, VIII, 29, 1.

Bathycles Magnesius statuarius, III, 18, 9.

Bathyllus fons Megalopolitanorum, VIII, 31, 9.

Baton Amphiarai auriga; ejus mors, templum, majores, II, 23, 2, in arca Cypseli repræsentatus, V, 17, 8; X, 10, 3.

Βατραχιοῦν dicasterium Athen., I, 28, 8.

Battus Theræus coloniam in Libyam deducit, III, 14, 3; X, 15, 6. quomodo ei vox restituta, ib. 7. ejus statua curulis, X, 15, 6.

Baucis Trœzenius Olympionica; ejus statua, VI, 8, 4.

Bel deus, I, 16, 3; VI, 23, 10; VIII, 33, 3.

Belbina, Laconiæ opp., III, 21, 3, an olim Arcadum tuerit, VIII, 35, 3, cf. VIII, 27, 4.

Belistiche Macedonia, Olympionica, V, 8, 11.

Bellerophontes Glauci f., rex Corinthi a Minerva Pegasum accipit, II, 4, 1; Æthram uxorem petit, II, 31, 9; Chimæram occidit, III, 18, 13; II, 27, 2; ejus equus fontem ungula aperit, IX, 31, 3; ager ei consecratus, II, 2, 4.

bella alia a victoribus alia a victis nomen traxere, IV, 6, 1; bellum Corinthiacum, IV, 17, 5; III, 9, 12. Lamiacum, VII, 6, 5; X, 3, 4. Messenium, IV, 6, 1: ejus causa, IV, 4, 4 — 5, 5. Persicum, III, 7, 11. Phocicum s. sacrum, III, 10, 3; VIII, 27, 9; IX, 6, 5; X, 13, 6. Thebanum, IX, 9.

Belus Libyæ et Ammonis f., IV, 23, 10; Ægypti pater, VII, 21, 13.

Berenice Ptolemæi Lagidæ uxor, I, 6, 8.

Berenice Ptolemæi Philometoris f., I, 9, 3.

Berosus Sabbæ Judææ vatis pater, X, 12, 9.

bestiæ olim terribiliores, I, 27, 9.

Βίας ara, II, 4, 7.

Bias Amythaonis f., IV, 34, 4, Talai pater, II, 6, 6. fratris Melampodis auxilio regni Argivi partem et sponsam obtinet, II, 18, 4; IV, 36, 3.

Bias Argolidis fl., IV, 34, 4.

Bias Prienensis, X, 24, 1.

Biblidis amores, VII, 5, 10.

Biblis fons Mileti, VII, 5, 10; VII, 24, 5.

Bidiæi Lacedæm. magistratus, III, 11, 2; III, 12, 4.

bipennes Delphis dicatæ, X, 4, 1.

Biris signum, III, 19, 3.

bisontem ut venentur Pæones, X, 13, 1 — 3. bisontis caput æneum, ib. 1.

Bithynium Bithyniæ opp., VIII, 9, 7. Bithynienses Mantinea oriundi, ib.

Biton Cleobis frater, II, 20, 3.

Biton taurum portans, II, 19, 5.

Blenina opp. Arcadiæ, VIII, 24, 4.

Boagrius fl., V, 22, 4.

Bœæ opp. Laconiæ, I, 27, 5; III, 21, 7; III, 22, 11.

Bœaticus sinus, III, 22, 11.

Bœo Delphica poetria, X, 5, 7.

Bœotarchæ, X, 20, 3. septem, IX, 13, 6 — 7. imperio annuo, IX, 14, 5.

Bœotus Itoni f., IX, 1, 1.

564Boes Persa, VIII, 8, 9.

Boethus Calchedon, cælator, V, 17, 4.

Bœoti unde denominati, IX, 1, 1. Thessaliæ olim partem tenuere, Æolenses dicti, X, 8, 4. Macedonum partes sequuntur, I, 25, 4, ad Thermopylas adversus Gallos quot venerint, X, 20, 3. Bœotorum concilium, IX, 34, 1, a Romanis abolitum, VII, 16, 9.

Bœotia Atticæ finitima, IX, 1, 1; ejus in Phocidem aditus, X, 4, 2.

Bœoticæ tibiæ, IV, 27, 7.

Bœus Heraclida, III, 22, 11.

βολεοί, II, 36, 3.

Bolgius Gallorum dux, X, 19, 7.

Bolime s. Bolina opp. Achaiæ, VII, 18, 6; VII, 23, 4.

Bolina ab Apolline amata, VII, 23, 5.

Bolinæus fl. Achaiæ, VII, 23, 4.

Βοώνητα domus Polydori Lacedæm., III, 12, 1 et 3; III, 15, 10.

Bootes sidus, VIII, 3, 7.

Boreas Orithyiam rapit, I, 19, 5; V, 19, 1. Græcis opem fert, VIII, 27, 4. Lacedæmoniis adversatur, VIII, 27, 14, Musæo volandi facultatem dat, I, 22, 7; Boreæ sacra, VIII, 36, 6. Boreæ filii Harpyias abigunt, V, 17, 12.

Boreum mons Arcadi, VIII, 44, 4.

Borus Penthili f., II, 18, 8.

Borysthenes fl., VIII, 28, 2.

bos Cadmum Thebas ducit, IX, 12, 1; IX, 19, 4, boves Nestoris, Nelei, Iphicli, Geryonis, Iphidamantis, IV, 36, 2 — 4. boves ænei Delphis dicati, X, 16, 6, Olympiæ, V, 27, 9. ἐργάται Apollini mactantur, IX, 12, 1. boves nummorum loco, III, 12, 3.

Branchidæ, I, 16, 3; V, 7, 5. Mileti opp., VII, 5, 4.

Branchyllides Bœotarcha v. s. n. Bacchylides.

Brasiæ opp. Eleutherolaconum, III, 21, 7; III, 24, 3.