The Project Gutenberg eBook of Heleen
    
This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this ebook or online
at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States,
you will have to check the laws of the country where you are located
before using this eBook.

Title: Heleen
        "een vroege winter"

Author: Carry van Bruggen

Release date: July 21, 2024 [eBook #74089]

Language: Dutch

Original publication: Amsterdam: De maatschappij voor goede en goedkoope lectuur, 1913

Credits: Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg


*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK HELEEN ***





                           CARRY VAN BRUGGEN

                                 HELEEN
                          „EEN VROEGE WINTER”








                           VOOR FRANS COENEN








I.


Het huis, waarin Heleen was geboren en waarin ze den geheelen duur van
haar jeugd verbleef, stond afgezonderd aan de bocht van een breede
rivier, waarvan het water traag tusschen vlakke oevers voortstroomde.
Rietland en bosch lagen tusschen plassen aan de overzijde verderop, en
daarachter de bleeke, vochtige weien.

Wanneer Heleen in later jaren haar huis herdacht, de blanke plassen,
het riet en de weien, dan scheen het aan de beelden van haar
verbeelding, alsof het daar altijd late herfst en komende winter was
geweest. Op het koude water van de rivier dekten de bonte bladeren het
diep en wazig beeld van een hooge, bonte lucht, bleeke nevels zweefden
zwak en onvast tusschen wolken en water, in het vochtig bosch beefde
damp om elken stam, daar lag de zomerpracht vergaan en de bedroefde
roep der late vogels klonk hol als in koude zalen. In de druipende
takken wiegden nesten verlaten, het grauwe huis schreide ziltig vocht,
bleek onkruid wies uit de spleten en het vervallen hek voelde van
groenen uitslag glibberig en kil. Voor-langs het huis, in de bocht van
den weg, waar regen het grint gestadig vochtig en donker hield,
zuchtten smartelijk de oude, scheeve boomen—, hun duistere kruinen
drukten zwaar de knoestige, korte stammen, en beneden dien weg lagen
achter berm en sloot de wijde, grijze akkers tusschen smalle greppels;
kraaien pikten het winterzaad uit de verwoelde klei, schichtige
spreeuwen hipten over de kluiten, schreeuwden met gerekten hals en
repten zich weg. Een kruiwagen, omgestort bij verlaten gereedschap,
leek aan de aarde vastgekorst, huisjes en boompjes verderop stonden in
ijle, blauwe wazen gevat.

Binnen in het hol en donker najaarshuis bewoonden Heleen en de haren
maar enkele kamers, de andere stonden leeg, bij gebrek aan meubels.
Boven, onder het dak, lagen bloote, grauwe vloeren tusschen koude
wanden, leege kasten kierden en klemden en het rook er kil naar rag en
vochtig stof. De wind joeg door de scheuren van het dak regen als het
herfst en sneeuw als het winter was, het ijzig stuifsel sloeg in ijle
plakken tegen balk en bint—, dan drong ook een starre klaarte naar
binnen, die den schemer verjoeg en de geheimenissen openbaarde der
zwammen, die teer en bleek daar groeiden uit vocht en donkerte van den
nazomer af tot in de Mei. Beneden aan de voorzijde was hun woonkamer,
ruim maar laag, stoffig en bedompt. Het ruige en halfvergane kleed
scheen met den vloer, de meubels met het vloerkleed saamgegroeid. Alles
in die kamer was duister en zwaar, er waren geen bloemen en geen lichte
gordijnen, geen spiegelend meubel en geen luchtige snuisterij.
Portretten van grootouders hingen aan de wanden en schenen als de klok
daarmede één geworden.

Wat haar vader buitenshuis deed en waarvan ze leefden wist Heleen niet,
er werd daarover nooit gesproken, zij vroeg er niet naar. Uit haar
moeders verhalen, waarvan ze in later jaren wel geloofde, dat zij ze
maar gedroomd of gelezen had, wist ze dat haar moeders familie rijk en
aanzienlijk was geweest en daarna door onverstand tot armoe vervallen,
en dat er vele kleine broertjes en zusjes waren gekomen en weer gegaan,
zoodat zij nu nog maar met drie anderen over was, de kleine broertjes
en de oudere zuster. Zij drieën waren slank en bleek met blonde haren,
maar de zuster kort en plomp, ze ging niet naar school en bij dag het
huis niet uit, tegen den avond nam vader haar mee en wandelde met haar
langs de rivier. Soms zat ze een volslagen dag in een hoek van den
zolder op den grond, knaagde aan haar handen en bewoog grommend het
lijf in bochten. Al haar vingers waren van het knagen
geschonden;—somwijlen vertelde ze Heleen lange vertelsels zonder zin of
samenhang, waarnaar Heleen peinzend luisterde, pogend te begrijpen;
doch ze had ook haar booze dagen, dan was haar heele gezicht geslonken
van nijd, beet ze zichzelf fel tot bloedens toe in den duim en kneep
Heleen en de beide broertjes met klein-genepen oogen. Heleen dacht
aanvankelijk over die vreemde gewoonten van haar zuster weinig na, ze
wist niet beter of het behoorde zoo als een deel van huis en leven, en
ze vermoedde niet voor veel later uit wat anderen in schimp en giftige
scherts haar toebeten, dat die zuster krankzinnig was.

Heleen’s moeder was tenger, druk en bleek, ze zong met een schrille
stem treurige Fransche liedjes, die ze als klein kind van haar
grootmoeder had geleerd, doch waarvan ze den zin vergeten of nimmer
geweten had, ook Heleen begreep ze dus niet, maar het deerde haar
weinig; met het gelaat naar grootmoeders portret, luisterde ze peinzend
en indachtig, onthield ze op den klank en neuriede ze bij zichzelf, zoo
vaak ze alleen was, net zoo lang tot ze een weekheid in zich voelde als
gegraven en schreien moest. De ontroering en het schreien wilden niet
altijd komen. Toen ze later de beteekenis van die liedjes wist, stelden
ze haar teleur en kon ze er niet meer om schreien, het was of een
diepte in haar voorgoed geëffend was—, ze had ze zich donker en woest
als rotsen en ravijnen gedacht.

Heleen’s vader was forsch en stil, zijn handen alleen waren smal en
zacht, hij lachte zelden, maar als hij lachte, deed die lach Heleen
goed tot in haar hart en ze lachte mee, met vochtige oogen, doch ze
hield niet van haar moeders drukke vroolijkheid, die maakte haar
schichtig en stil en doofde gemeenlijk in dagenlange neerslachtigheid
uit.

Over dingen als braaf oppassen, plicht-doen en vooruitkomen werd in
huis nagenoeg niet gesproken, Heleen dacht er uit zichzelf nimmer over
na. Ze was van aard meegaande, fel en onverzettelijk alleen tegen
geringschatting en dwang, van aanleg bevattelijk; het schoolleven
deerde haar dus niet, straf was iets dat daarbij uitteraard behoorde en
geen indruk op haar maakte, evenmin als het preeken en praten vooraf en
daarna. Wanneer ze haar vader haar rapporten van de school toonde,
lette hij weinig op de waardeeringen voor vlijt en goed gedrag en
Heleen nam gauw genoeg die geringschatting voor het een en het ander
over, zonder dat dit evenwel van invloed op haar doen en laten werd.
Belooning of bijzondere lof voor hooge cijfers kwam niet voor, zoodat
Heleen-zelf ook daaraan weinig waarde hechtte.

In de klas had ze geen vriendinnetje, doch speelde met elkeen die haar
vroeg zonder bijzondere voorkeur, ze plaagde niemand en deed in
wreedheid jegens dieren en gebrekkigen niet mee, doch verzette zich
evenmin tegen het doen der anderen. Ze hield van de menschen in haar
huis, niet omdat ze vader, moeder en broertjes waren, maar omdat ze bij
haar in het huis behoorden. Van het huis-zelf en de oude meubels hield
ze bijkans evenzeer. Ze hield van wat bij haar-zelf hoorde en verlangde
geen nieuws. Ze hechtte zich snel en sterk aan wie op haar vertrouwd of
haar deernis ingeroepen hadden, die waren dan ook niet langer vreemd
maar eigen, ze leed weken om het hondje, dat in den regen met haar mee
naar huis geloopen was, dat ze weenend van deernis gevoed en getroost
had, en dat haar vader had voortgejaagd in donkeren avond omdat het
ziek was en vuil; ze schreide in de nachten daarna, zich radeloos
afvragend waar het wel dolen zou, en in de avonden, dat het stormde,
dacht ze aan de arme zeelui met rillingen van smart. Deernis, angst en
pijn was in al haar genegenheid, voor het levenloos huisraad bijkans
evenzeer als voor mensch en dier, om den ouden stoel die jaren lang
naast den warmen haard had gestaan en gebroken naar den zolder werd
verbannen, deernis, die vaak zonder dat ze wist waardoor of waarvoor,
als een benauwdheid in haar aanzwol, deernis als bloedende pijn, die
gejaagd en radeloos maakte en elk goed ding verbitterde, zoodat ze veel
en vaak schreide—, doch ze verborg dit alles voor haar omgeving. Elkeen
zag haar als een willig, gehard en goedlachsch kind, sterk opgaand in
spel, afkeerig van twist, de waarheid sprekend van nature, maar liegend
zonder blozen als de nood het gebood. In school bezon ze zich nooit
opzettelijk op kwaad, maar deed grif mee in rumoer of plagerij, want
nooit kwam het in haar op, dat dit den meester deren of verdrieten kon.
Hij bulderde en strafte en bleef daarbij de baas, de strijd tusschen
kind en meester lag in de natuurlijke orde der dingen, Heleen had het
nooit anders gezien.








II.


Heleen ging op school in een kleine, oude stad, een half uur gaans ver
van haar huis. Ze kwam er langs den grintweg met de boomen, die liep
van den rivierkant af, met holle bochten, de laagte in en tusschen de
akkers door. Ze ging graag alleen en verveelde zich nimmer, maar keek
neuriënd om zich heen en peinsde over de dingen, die ze zag. Ze keek
naar het zwoegen der boeren tusschen koren en koolzaad in de trillende
hitte van den zomer en benijdde hun ruime en onbetwiste vrijheid, ze
ademde in de vochtige winden van lente en herfst met open mond en
halfgesloten oogen en begreep niet recht wat haar daaruit aanwoei en
beving met zoete benauwdheid, ze staarde naar de gouden misten in
September en October in eenzelfde heerlijke zwaarmoedigheid,—die ze
niet begreep, doch waaraan ze zich gelukzalig overgaf,—doch ook de
winter bekoorde haar nog met zijn zachte, onvaste dagen, de neveldagen
vóór de Kerstvacantie, als er damp welt uit het warme land en bevend
opstaat om de boomen. Het eenige, dat ze niet verdroeg, was het wreede,
harde vorstgetij, het klare, koude winterweer, het open verschiet, het
verstarde akkerland—, en op haar weg naar school schreide ze als
verscheurd van koude en van rampzaligheid.

In het stadje ging ze altijd denzelfden weg naar school. Ze wist en
zocht er geen anderen; stond ze bij toeval in een vreemde straat dan
voelde ze zich verdwaald en verloren, het aangezicht der huizen
vijandig. Haar weg leidde dwars over een smal grachtje, waarvan het
water roerloos en met troebele glanzen als van bezonken zeepsop
tusschen de vooze schoeiingen der oude achterhuizen lag. Op het platte
bruggetje bleef Heleen vaak staan, hing over de leuning en staarde
zacht-ademend tegen die huizen aan. Daar was ook een koffiebranderij
met deur en schutting tegen den walkant aan. Stond de deur open, dan
rook Heleen den scherpen geur van het branden en in het witte licht
tusschen schutting en muur stond op de binnenplaats een kleine man in
’t bruin gekleed en draaide gestadig aan een groot rad. Heleen noemde
hem in haar gedachten „De Slaaf” en behield haar leven lang uit dat
woord niet zoozeer de voorstelling van een klein, krom mannetje op een
binnenplaats, als wel den reuk van koffie en het licht van een
regendag. Zoo dikwijls Heleen hem daar mocht zien, nooit vroeg ze
anderen, waarom hij er stond en wat hij er deed. Ze vroeg weinig naar
de dingen, die ze zag, schoon ze veel opmerkte en nimmer iets vergat
van wat ze eenmaal had gezien. Doch ze had voor zichzelf volkomen
genoeg aan wat haar uit aanschouwing, klank en geur aanwoei en beving,
hervoelde dat in eenzaamheid, klonk aan elk ding een vreemd en vluchtig
beeld uit haar fantasie vast en bewaarde ding en beeld gezamenlijk in
één enkele voorstelling, die dan eigenlijk een aandoening en geheel en
al haar eigendom was.

Was Heleen het bruggetje over, dan moest ze een smal ingekneld huisje
voorbij, waar een oud, halfblind dametje een leesbibliotheekje hield.
In een engen uitbouw lagen op een hellende plank de opengeslagen boeken
ten toon gespreid. Bijkans elken dag stond Heleen daar en zag er
dezelfde boeken. Van sommige kende ze alleen het vergeelde titelblad,
volbedrukt met ijle trekletters en het zwarte prentje er tegenover, van
andere twee bladzijden ergens middenin. Weken aaneen lag dat alles daar
onveranderd, dan las Heleen op een dag plotseling nìeuwe dingen, zag
onbekende prentjes, maar verheugde zich niet. Ze had zich aan de
bekende prentjes gehecht en voelde zich vervreemd en tekort gedaan.
Maanden achter elkaar zag Heleen in den benedenhoek van de toonplank,
vlak tegen het raam, het prentje en den titel van een boek, dat „De
Fonkelende Sterren” heette. Een heer in een ouderwetsche jas, een
bedroefde dame met sluier en sleep stonden daar hand aan hand onder den
nachtelijken hemel; de heer hief de vrije hand naar de sterren omhoog.
In den bleeken achtergrond van streepjes en veegjes meende Heleen
tengere boomen, van nachtwind bewogen en verder daarachter nog donkere
heuvelen te zien. Als Heleen daarnaar keek, beving haar een vreemd
gevoel, van niet weg te kunnen, maar ook niet weg te willen, omdat het
blijven en peinzen zoo zoet was. Ze stond zacht ademend vlak tegen het
raam en gevoelde zich ver weg, maar als het lachen en joelen der
voorbijtrekkende kinderen achter haar, haar beduidde, dat het
schooltijd werd, maakte zij zich los en ging gewillig naar school.
Nimmer kwam het in haar op, zich ook maar voor éénen dag aan de strenge
wet van het schoolgaan te onttrekken. Heleen was in geen enkel ding
lichtvaardig.

Eens op een dag waren de heer en de dame van „De Fonkelende Sterren”
verdwenen, en lag een ander boek in hun plaats. Heleen schrok van haar
eigen bedroefdheid, het scheen haar, als was haar een stuk van haar
leven ontscheurd, ze kon dien dag op school niet leeren en zag de maten
en gewichten op de kast voor het eerst in hun hatelijkheid. Schemer en
stoflucht thuis leken haar ondraaglijk, en toen ze dien avond bezwaard
en traag naar haar bed ging, bezon ze zich plotseling op een nieuw
begrip en zei tot zichzelf: nu weet ik precies wat de menschen bedoelen
als ze zeggen, dat iemand iets op het hart heeft. Ik heb iets op het
hart.

Een paar jaren later kreeg Heleen wel eens wat geld van haar vader en
besteedde dat om boeken te leenen uit het oude winkeltje. Ze was klein
en bloode en reikte maar even boven de toonbank uit, waarachter het
tengere dametje zich in de nauwte tusschen de boekenplanken keerde en
wendde. Dat dametje was vriendelijk en fijn; als ze zich over de
toonbank heenboog en Heleen toesprak, trilde er iets in het kind en
dreef als verteedering naar haar oogen. Eens vroeg ze haar in de
woonkamer te komen en Heleen beschouwde dat als een uitgezochte eer. De
trijpen meubeltjes en het glimmende koperen stoofje vond ze prachtig en
deftig, ze mocht bij de tafel zitten en prentjes zien. Aan den eenen
wand hingen tusschen de oude groote schilderijen witte strookjes
papier, met zwarte silhouetjes. Op elk stond een kruisje geteekend. Het
oude dametje wees Heleen hoe ze veertig tellen lang zonder met haar
oogen te knippen naar dat kruisje staren en dan de oogen sluiten
moest—, dan zou ze iets aardigs zien. Heleen vond het gewichtig en
geheimzinnig, vatte er een in het oog, telde met kloppend hart haar
veertig tellen en hield de oogen opengesperd, als gold het een
bezwering, die door het geringste lijden kan. Toen sloot ze de oogen en
zag plotseling het poppetje, doch nu groot, week en blinkend wit in de
donkerte voor zich uit zweven. Ze schrok heftig en werd bang, liep weg
en hield wijd de oogen open, om niet te zien, doch kon het toch niet
nalaten ze telkens weer te sluiten, ten einde te weten of het er nog
zou zijn. Het verscheen telkenmale trager en flauwer en bleef ten leste
weg, doch Heleen wilde daarna niet meer bij het oude dametje in de
kamer met de poppetjes komen.

Thuis las ze met haar moeder de gehuurde boeken en te zamen bespraken
ze de karakters, lotgevallen en wederwaardigheden der personen als
betrof het werkelijke menschen. De meeste van die boeken waren
vertaalde Engelsche romans, die van het leven op kasteelen verhaalden,
van graven en gravinnen, jachtpartijen en liefdezaken, die Heleen half
begreep, half uit haar verbeelding aanvulde en voltooide, tot haar
geheele bevrediging. Zoodoende werd dat leven in die boeken voor haar
de echte werkelijkheid, waartegen het weinige, dat ze thuis en op
school vernam, in belangrijkheid niet opwegen kon en dat zich naar zijn
aard zuiverder aansloot bij haar vluchtige ontroeringen uit kleur, geur
en geluid dan de kleine gebeurtenissen van het dagelijksche leven. De
beelden, die lezend in haar verbeelding waren gerezen, bleven daar voor
immer behouden en met hen bevolkte ze de ledigheid van wat haar op
school werd medegedeeld. Ze ging eenmaal voorbij het winkeltje en las
op de smalle strook van een boek, dat onder een ander uitstak, niet
meer dan deze enkele regels:

„De storm loeide, de golven sloegen tegen de rotsen met een ijselijk
geweld, de ramen van de onbeschutte herberg trilden, doch de zeeman
vernam het niet. Hij sliep en droomde. Maar plotseling zag hij in zijn
droom een bleeke hand, die met opgeheven vinger naar een witte grafzerk
wees. Hij las: „Gedenk Valentin Jernam, oud 31 jaar.” Met een schreeuw
werd de zeeman wakker. Hij had zijn eigen graf gezien.”

Er was geen prentje bij, en Heleen had bij haar weten nimmer een
zoodanige voorstelling aanschouwd. Doch toen ze, wit en tot in haar
hart ontsteld, opkeek uit het boek, zag ze die kust en die rollende
golven, de hooge herberg tusschen gespleten, woeste boomen, ze hoorde
des zeemans schreeuw en zag hem opgericht in zijn bed, zijn oogen
verknijpend tegen den gruwel, dien hij in den droom had gezien.

Over die dingen sprak ze met niemand, doch ze bleven dagenlang haar
nabij en gingen nooit geheel uit haar weg.

Toen ze grooter werd, moest ze op school van vreemde landen leeren en
van die landen kaarten teekenen. Ze kreeg dan evenals de andere
kinderen een groot vel papier op haar lessenaar geprikt en trok met
weifelend potlood de omtrekken na. Tot Engeland voelde ze zich meest
aangetrokken, de plaatsnamen hadden uit haar boeken een bekenden klank,
het was alsof ze er meermalen was geweest. Ze trok de blauwe lijntjes
der rivieren, schetste de bergen bruin, zette zwarte stippen voor de
steden, en zag de bonte bewegelijkheid der jachtstoeten onder
herfstloof in een gouden mist, rook den fijnen geur van welkend loof en
hoorde het diepe ruischen van den wind uit de holten van het bosch,
waar klank van hoef en voet teloorging in de dichte massa’s van week
blad.... tusschen de stammen blonk het blank kasteel in een bonten band
van laatbloeiende perken en bedauwde vijvers. Hier was het Schotsche
Hoogland en mannen op steigerende paarden en met zwarte, wapperende
mantels joegen over toppen en kloven voort in den nacht—, wolken
stormden, spelonken gaapten, waar Rob Roy in school met de zijnen,
edele Rob Roy, uit de wereld verstooten en met zijn groot hart tot
rooverij gedoemd.... naar het Zuiden toe vloeide milde zonnigheid over
heuvelland en wei, de horizon was wazig en wijd, en gefladder in zoete
lucht van goud-blond haar en speelschen lach der jonge edelvrouwen en
haar kinderen, doch heel onderaan op de kaart hing een zware
nachtlucht, lagen de kleiën wolken gelegerd, van donder gebeukt, van
bliksem stil en spits gespleten, over een donkere, booze zee woei
opgejaagd schuim als een bleeke sluier. Daar sliep de zeeman alleen in
een herberg op rotsen en droomde van zijn eigen graf.

Werd Heleen wakker uit deze zoet-bedroefde droomerijen, dan vernam ze
tot haar verbazing en pijnlijke schaamte, dat er niets deugde aan haar
kaart. Die werd voor haar schande te pronk naast het bord geprikt en
ieder kind lachte haar uit.








III.


Des Zondags mocht Heleen graag naar het stadje dwalen en onopgelet
zwerven tusschen de menschen, die te kerk gingen, in een weelderigen
geur van stervend loof, terwijl het zonlicht, uit de spleten der wolken
gebroken, langs het loof van de bruine beukenboomen stoof en
daartusschen zwervend roodgouden lichtjes ontstak. Ze was graag bij de
Luthersche kerk, een sterk en blank gebouw met een slanke spits en een
gouden zwaan boven in den hoogen gevel. Binnen het hek was een ruim
plein met een heldergeel plaveisel, daar stonden kastanjeboomen in
plekken schaduw en strooiden rozerood neer in de vroege lente. Heleen
bleef voor het hek tot de kerk was begonnen, drentelde dan het plein
op, liep er neuriënd heen en weer met de handen op den rug en wachtte
op het orgelspel. Zoodra dat aanving, zocht ze haar plekje achter een
nis, drukte zich met den rug ertegenaan en sloot de oogen. Dan vloeide
een zoete droefgeestigheid uit de kern van haar hart vandaan en trilde
in kringen door haar leden heen, zooals water, wegtrillend in het
midden van een meer, zich wijder en wijder breidt en ten leste ook het
oevergroen vangt en meevoert in zijn golving; haar dwalend gepeins
stond stil, ze leek in eigen roerloosheid kwijnend op te gaan en te
verdwijnen. Ze dacht nog aan het meisje met den mooien naam, dat den
verloofde van haar gebrekkige zuster zoozeer liefhad, dat ze zonder hem
niet verder wilde leven, doch evenmin wilde ze haar zusters weelde
stelen tot haar eigen geluk. Dus ging ze, in ’t wit gekleed, tegen den
avond met haar rank roeibootje tot midden in het blauwe, koele meer,
waar haar schoon, blank woonhuis stond, liet zich over den rand naar
buiten glijden en verzonk. Het laatste dat ze zag, was een kerk met
slanke spits boven het verduisterd groen van popels en cypressen en hoe
de laatste kleuren van de dalende zon vervloeiden over het blauwe,
blankwazige meer. Op den dag, dat Heleen dat zeldzaam ontroerende
verhaal, ’t welk in Italië voorviel, ten einde toe gelezen had, was ze
zwaar van peinzen langs de kerk gekomen en had het orgelspel gehoord.
En van nu af aan was die witte kerk met slanke spits en gouden zwaan en
het gele plein met de goudloof strooiende kastanjes een plek van een
vreemd land, van het land van Italië. Des Zondags was het, alsof ze
daar naar toe afgereisd was, ze schreide om het meisje en om veel
andere dingen, die ze gevoelen, maar niet benoemen kon, doch sprak er
met niemand over.

Toen het in school tijd werd, een kaart van Italië te teekenen, kleurde
Heleen, terwijl van teedere deernis haar vingers beefden, de plekken
der meren zacht en wazig blauw—, ze boog het hoofd vlak op het papier
en waagde het, het orgelspel uit de Luthersche kerk stil en zacht na te
neuriën, toen zwol haar hart van zalig-smartelijk medeleed, haar stem
brak, en in haar oogen rezen tranen, zoo verblindend en heet, dat ze
zich niet verroeren dorst. Want ze was bang haar kaart te bevlekken.

Mooie namen bekoorden haar zeer en wekten gedachten aan ruimte en
schittering in haar op. Eens was ze op een winternamiddag, dat het
vroor, naar den strengen meester van een hoogere klas gezonden, waar ze
met het gelaat tegen den muur in een hoek bij de kachel moest staan. De
kinderen van die klas leerden in donker aardrijkskunde en plotseling
hoorde Heleen den naam Rio de la Plata noemen. Daar ving voor haar
oogen een dobberen van blankgezeilde scheepjes aan op een ruime, diep
blauwe, koele zee. Groene kusten breidden naar alle zijden open, schuim
vlijde zich in roomige zoomen erlangs, zijdezachte schapen graasden en
blaatten. Het duurde maar even, toen verzonk het weer. Heleen staarde
opnieuw tegen den grauwen muur, doch nu niet meer rampzalig, maar
stil-verrukt, alsof het zomer was. Ze trok krasjes in de verf met den
nagel van haar pink en had gedurig nog een kleine rilling van geheime
behagelijkheid.

Dicht bij de school stond de bouwval van een oud, kerksch weeshuis, een
ingezakt grauw brok muur met hoopen puin en stof achter de gapende
ramen. Twee fijne berkjes met bast als zilveren tijgerhuid aan
weerszijden van de toegespijkerde deur. Dagelijks ging Heleen langs
dien muur zonder er acht op te slaan of er iets bij te gevoelen. Ze zou
de kleur van de steenen en het aantal ramen niet hebben kunnen zeggen.
Maar eens in een avond van April, de lucht was porceleinig bleek en
blauw met koele, strak gepenseelde vegen, de verre sterren blonken nog
maar flauw, ze was met haar moeder uit geweest en keerde zwijgend aan
haar hand naar huis terug, zag Heleen het woeste kartelen van dien
muur, en in de witte wijdte van de lucht de zilverbleeke teederheid der
trillende berkjes. Het bang en zoet bevangende, dat ze kende, maar niet
verstond, woei haar plotseling hevig en vol uit dit alles aan. Ze had
jaren geleden in een reisverhaal over den grooten Muur van China
gelezen, doch er nimmer een voorstelling van gezien. Dit was de groote
muur van China en uit de porceleinen wazigheid der lucht en het
parelmoer van de kimmen vormden zich beelden en gestalten, vluchtig
doch tegelijkertijd sterk, zooals geur vluchtig en sterk is, en
bevolkten de ruimte achter den muur, die zich wijkend verbreedde en
eindeloos werd. Sedert dien bleef dat zoo, doch niet anders dan wanneer
de lucht porceleinig bleek en blauw was en de berkjes trilden in het
zilverig licht van de vroege schemering.

Vaak in die jaren had Heleen het gevoel, als vloog haar op het
onverwachtst een vogel voorbij, dien ze grijpen wou, maar niet grijpen
kon en die in het voorbijwieken een spoor van benauwdheid en
bedroefdheid achterliet, hetwelk geest en leden gelijkelijk met
machteloosheid sloeg, een gevoel, als vernam ze, temidden van spel en
werk, een klank van ver, dien ze kende of herkende, doch wilde ze
luisteren dan was het weer stil.

Het was eenmaal geweest op den landweg onder de boomen, in de
schemering van een vroeg-winterschen dag, toen het grommen van den wind
naar donder klonk. Heleen speelde met haar broertjes en wat vreemde
kinderen, hier en daar uit een boerderij voor den dag gekomen,
versteken tusschen de boomen en op haar beurt moest ze de oogen sluiten
en wachten op hun roep. Ze stond onder een boom, drukte de vingers in
de oogen, ademde zacht lachend in de palmen van haar handen, geest en
leden op vangen en grijpen gespitst en vaardig, maar niemand riep en
niemand kwam. Toen ze de handen liet vallen en verwezen om zich keek,
zag ze den weg verlaten en vernam geen gerucht dan den wind in de
boomen boven haar hoofd. Daarheen was in willooze bevangenheid haar
blik gerezen, ze had de wolken zien trekken op de lokfluit van den
wind, het was geweest, als werden haar voeten zacht aan de plek waar ze
stond, in de aarde vastgeklonken, zooals wanneer ze voor het
boekenhuisje stond, ze ademde stil en snel, haar gedachten verstoven in
ijl en zoet-vreemd gepeins, de vogel wiekte aan, en ze wilde hem
grijpen en meende dat ze het ditmaal kon; daar sprongen de kinderen
achter de stammen vandaan, haar geduldigheid moede, en stieten haar
speelsch weg van de plek, waar ze zich meende vastgeklonken. En een
woeste drift was als wervelwind in haar opgestoken, ze wilde beuken, ze
wilde bijten, ze zette wit en snikkend de lachende kinders na, totdat
plotseling haar woede brak en ze ook lachen moest en trillend
stilstaand, zich de ijle tranen van de wangen wischte. Wel had ze
daarna weer meegedaan in het spel, maar dien ganschen avond bleef het
gevoel, als was haar iets van bijzondere waarde juist voor ze ’t
grijpen wou, ontrukt. Bij poozen huiverde ze van onbehagen en
onverklaarbaren tegenzin, haar kaken verkrompen, alsof ze onpasselijk
worden zou.

Het was een andere dag geweest, dat Heleen in den stillen namiddag in
het bosch was gedrongen en met de kin op de opgetrokken knieën tusschen
de boomen zat en zonder dat ze wist hoe ze aan die gedachte kwam,
starende overdenken ging, wat er nog zou bestaan, als er niets bestond
van alles dat ze tastte en zag. Toen was het geweest, alsof binnen in
haar en buiten om haar muren weken en geruischloos ineenvallend tot
niets, een zwarte ruimte lieten aan allen kant, alsof zijzelf zonder
geluid en zonder pijn, maar vredig en zacht van alles dat was werd
losgetrokken en in roerloosheid opging en verdween; vormen versmolten,
kleuren vervlogen, licht verging, doch er kwam geen duister, de grond
verzonk, een dak trok omhoog en liet eindelooze ruimten onder zich. Eén
seconde duurde het, dat Heleen wist, dat ze nu voor zichzelf niet
bestond, en dat de wereld voor haar niet bestond,—toen knapte een tak
en er ruischte een boom, een verschrokken vogel riep en een blad viel
neer aan haar voeten. Heleen ontwaakte en haar hart klopte vreemd en
vol om wat ze had ervaren. Vaak sloop ze naar dienzelfden boom terug,
duwde haar kin tusschen haar knieën en staarde en spande zich in, de
keel als gesnoerd van spanning en benauwdheid,—nimmermeer kwam die
seconde terug, ze worstelde om los te komen, doch vermocht het niet.
Wilde ze of wilde ze niet, haar aandacht hechtte zich aan de boomen, de
lucht, stemmen van ver of het schuifelen van haar eigen adem.

Het eerste boek, dat Heleen beetgreep met een heet verlangen naar
redden en helpen, zoodat ze haar onmacht leed als een marteling, was
het boek „Alleen op de wereld.” Weken achteren leefde ze bevende mede
met den zachtaardigen, ouden man en den bleeken, teederen knaap. Ze zag
ze met hun wezenloos en trouwhartig dierengebroedje over de barre
bergen trekken en barrevoets langs de wegen gaan, waar de avond viel en
de barsche hofhonden knarsend blaften uit ongure behuizingen, waar het
regende en woei. Daar sjokten ze, zwijgend en gelaten, smeekend maar
niet verhoord, waar ze licht zagen vragend, maar in donker verstooten
en ten leste snikkend in elkaars armen met de zacht-klagende hondjes,
de stille, trillende aapjes om hen heen op den natten weg en naar hen
opziend. Doch ziedaar, aan den duisteren kruisweg, die zich eindeloos
in het land verloor, achter dien koolzwarten woesten olm, daar stond
nog een huis en in dat huis woonde zij, Heleen! Daar klopten ze nu zwak
en weifelend, bij voorbaat al in weigering en hardvochtigheid gelaten
en zijzelf deed blijde de deur wijd open en liet ze allen in en sloot
de deur, dat kilte en donkerte niet meekomen konden. De storm mocht nu
vrijelijk woeden in den nacht, die kwam, licht en vuur bleven
ontstoken, de dieren werden gekoesterd in zachte mandjes rondom den
haard, de oude man en het jonge kind kregen soep en brood en bed.
Heleen zorgde voor allen en gunde zich geen rust, doch ze leed het
sterkst haar deernis om den ouden man.

Het was winter, overal lag sneeuw, de lucht hing er zwaar van en de
wegen waren verlaten. De oude man en het kind zwierven over de aarde en
misten wederom brood en bed. O, had zij er ook nu mogen zijn, dat hij
niet in de steengroeve had behoeven te sterven, had ze in gindsche
donkere stad mogen zijn en de jongetjes waren niet in een ondergrondsch
gewelf gemarteld en mishandeld door den boozen padrone, zij immers had
alles uitgebracht en hulp gehaald en rechters geroepen en menschen
overreed om de jongetjes bij zich op te nemen. De boosaard van een
padrone zou zwaar worden gestraft.... Maar stil—, nu is hij alleen in
zijn koud en duister kelderhol, zie in zijn oogen, hij wacht trillend
zijn vonnis; hoor naar zijn stamelen, hij heeft berouw. Plotseling is
ook hij oud en een verkommerde stumper; snijdt de touwen door, waarmee
hij is gebonden, laat hem los, laat hem vrij. Hij wil een goed mensch
worden en wij kunnen niet vrij-uit juichen, zoolang hij in boeien ligt.

Zoo droomde Heleen over het boek en liet haar tranen vrijelijk
stroomen. Hoe knauwde haar dan de kale werkelijkheid, als ze tot
bezinning kwam.

Schoon Heleen bij voorkeur vredige en zachtaardige boeken las, was ze
geenszins afkeerig van die verhalen, waarin van dapperheid en
heldenfeiten werd gewaagd. Boven moed en dapperheid echter bekoorde
haar onbewust de edelmoedigheid als een deugd van edeler gehalte en
voornamer natuur.

Leed de edelmoedige door zijn edelmoedigheid, dan voelde ze ook niets
voor hem van haar gewone snel opgewekte deernis, daar ze hem rijkelijk
beloond achtte door het blijde besef van wat hij had verricht. Hij had
macht om te dooden en schonk leven, macht om te wreken en vergaf, de
hulde en de bewondering der anderen en de voldaanheid over zichzelf
vooral maakten hem in Heleen’s oog wel zoo rijk dat elk beklag
overbodig was.

De verhalen, die haar zoodanig in verzet en in beroering brachten, dat
zij ze soms niet ten einde toe lezen kon en in den telkens hernomen
kamp tusschen weerzin en benieuwdheid de laatste het toch afleggen
moest—, waren die, waarin plomp onrecht en redelooze onderdrukking
zegevierden. Ze werd dan bleek en knarste haar tanden, balde haar
vuisten tegen de beulen, die onschuldigen lieten zuchten in een donker
hol, tusschen padden en geraamten, en rilde van een onbehagen, dat
sterker nog was dan haar drift.

Dat onbehagen zwol tot walging, een gruwel, haar lijf en ziel te zamen
aangedaan, wanneer er van smaad, mishandeling en foltering sprake was,
en ze ondervond datzelfde later, als een jongen op straat haar en
andere meisjes leelijke woorden naschreeuwde, doch veel erger dien
keer, toen een vreemde man in een oploop haar aanraken wilde, en het
allerergst toen ze zag hoe een heer, zwijgend en met opeengeklemde
lippen, zijn jammerlijk-jankenden hond, een gladden, zwarten hond,
afranselde met zware, rake zweepslagen, terwijl hij hem met de knie op
den nek tegen de straat hield gedrukt. Ze vloog op den man aan en balde
trillend de vuisten, met een gevoel of deze ondraaglijke smaad haarzelf
was aangedaan, doch week geslagen voor zijn smalenden lach en schreide
van onlust en van afschuw, die niet wijken wilden uit haar lijf, nog
uren daarna, en haar met schok en plotse rilling verontrustten.

Sinds Heleen had gelezen, dat Zigeuners kinderen rooven en wegvoeren en
opbrengen tot een jammerlijk leven, ging ze niet uit huis en tuin
vandaan, als er in het stadje of in de naburige dorpen kermis werd
gevierd. Ze bewaakte dan haar kleine broertjes, dat niemand ze rooven
en wegvoeren zou. Mannen met orgels en jongens met apen kwamen
afgedwaald tot voorbij haar huis; ze keek ze onbevreesd in de donkere
oogen; zoolang zij maar in huis was, konden ze loeren, zooveel ze
wilden. Doch hadden ze geen boosheid in den zin, dan mochten ze ook
binnenkomen en haar gasten zijn, om te verhalen van de landen, waaruit
ze afkomstig waren.

Aldus leefde Heleen haar eerste levensjaren en schiep zich in haar
eenzaamheid uit klanken, geur en kleur een eigen wereld en niemand
voerde haar daaruit weg. Want in en uit huis ging en kwam ze
ongestoord, ze zwierf uren ver weg, verlaten en frank als een Zigeuner
en geen mensch ondervroeg haar naar wat ze had ervaren. Het schoolgaan
had evenmin vat op haar; in een klas van bijna vijftig kinderen ging ze
verloren en droomde vaak uren ongestoord, terwijl de meester sloofde
met de dommen. De zon scheen, en de wind woei, slanke takken zwierden
groen en goud de ramen langs, van ver klonk het fluiten van de
stoomboot op de rivier, een dubbele stoot van ongelijke hoogte, als wit
en geel tegen elkaar. De rivier was blauw en breed tusschen heuvelen en
glooiende groene dalen: de Garonne. Lichtspikkels dansten fel tusschen
flarden schuim, kleurige meisjes spoelden goed en leien het naast zich
te bleeken in de lucht. Over den grintweg, in de verte, waar de huizen
lagen in de trillende wazen hunner gaarden gevat, kwam Vitalis aan op
zijn staf geleund en het kind ging klein en vlug aan zijn hand. Nog
weer toeterde de boot, de gladde golven richtten zich op, rondden zich
glanzende om en braken neer, spikkels dansten tusschen schuim, ze
kwamen aan, ze gingen voorbij, ze trokken verder....

Buiten was het donker en in de schemering van de klas gonsde het
gedempte rumoer, dat beter dan stilte de broosheid van droomen behoedt.
De vlagen rukten en sloegen den fijnen regen te pletter tot
zilverloovers tegen de ruiten. Nu stonden ginder in het veld de
rietlanden rondom den molen blank onder water. De molen klepperde, de
plassen rimpelden rillend in den wind, dorre pluimen wuifden, riemen
plasten en sopten met het zoet, droefgeestig geluid, dat tot verlangen
en mijmeren drijft, booten schuurden langs den dijk, mannen, zwaar
gewapend, zwijgend, rezen hoog op, klommen naar boven, en bestormden
den molen. Het waren de Watergeuzen. Het werd avond, het blanke
daglicht ging te loor, de plassen verzonken in grauw en zwart—, nu
roeiden ze weer naar hun dorpen terug. Heleen was in die dorpen achter
bosch en plassen nimmer geweest en verlangde er niet heen te gaan. Ze
kende de spitsen der kerkjes, de omtrekken van het geboomte, somwijlen
den rooden schijn der daken in avondzon en ze wist het voor zichzelf
goed en wel, daar hadden de geweldige Watergeuzen gewoond, en daar
bleef voor eeuwig alles van hun geest vervuld.

Heleen luisterde graag naar draaiorgels en onthield gemakkelijk hun
vleiende of droevige wijsjes. Neuriede ze die later op haar weg naar
school, dan vloog er plotseling een vlucht van herinneringen in haar
op, aan dingen gezien—en soms onbewust gezien—woorden gehoord en
geruischen in de lucht vernomen op het oogenblik, dat ze voor de eerste
maal door dat wijsje was getroffen geworden, doch alles blonk dan in
een waas als van gedempte feestelijkheid. Ze bemerkte ook al gauw, dat
melodieën haar hielpen in wat meer was dan onthouden en herinneren: het
vastklinken, proevend bezinnen en daarin opnieuw en bijkans sterker
beleven van het eens genotene of geledene.

Zoo ging ze welbewust melodieën verbinden aan wat haar in verhalen en
op haar zwerverijen blijde of droevig had ontroerd, zonder dat ze wist
waarom, opdat ze het door zijn eigen wijsje als door een tooverwoord
zoo vaak ze wilde zou kunnen oproepen en trachten te raden, wat het wel
had beduid; zij vermoedde toen al vagelijk, dat achter elke aandoening
een beduiden schuilt. Op deze wijze hield ze de kleinste gebeurtenissen
en stemmingen jaren lang ongedeerd in zich bewaard en bracht ze in het
licht, wanneer het haar behaagde of noodzakelijk scheen.








V.


Heleen werd twaalf jaar oud en kende van het woord vertrouwelijkheid
het wezen niet, slechts den klank; er was nog nimmer vertrouwelijkheid
naar haar toe gekomen of van haar uitgegaan.

Op school had ze nog altijd geen vaste vriendinnetjes, ze hechtte aan
bezit van moois of lekkers weinig waarde, en kon er vooral dan licht
van scheiden als maar haar deernis was opgewekt. Ze bezat noch den wil,
noch het vermogen iets te weigeren, dat haar werd afgevleid en gevoelde
zich edelmoedig gelijk de helden in haar romans, wanneer ze alles
verdeeld, en niets voor zichzelf behouden had, doch de kinderen in de
klas hielden haar voor suf, beroofden haar meedoogenloos, lachten haar
daarna uit en lieten haar staan.

De begeerte naar kennis uit de tastbare werkelijkheid bleef Heleen ook
in die jaren ontbreken; ze wist van geen enkel voorwerp, hoe het in
elkaar zat, had nog nooit iets uiteengenomen om er de werking van na te
speuren en liep de ambachtsprenten tegen den muur achteloos voorbij,
terwijl de tafereelen uit het menschelijk leven of uit de natuur, hoe
innig ook bekend, haar altijd weer opnieuw boeien konden en haar altijd
opnieuw wat nieuws vertelden. Daardoor bleef het aantal zakelijke
voorstellingen ver beneden het aantal dat men bij kinderen uit het volk
aantreft op hun twaalfde jaar, terwijl tegelijkertijd haar ervaringen
uit boeken en vooral die uit eigen gevoel en eigen verbeelding zoodanig
uitgroeiden en zich verdiepten, dat ze daaraan meer bezat dan veel
kinderen en dan de meeste menschen.

Heleen’s vader en moeder hadden geen vrienden en kwamen nooit bij
vreemden aan huis, noch kwamen die bij hen. Een enkele maal zag ze haar
oom en tante, stijve, koele menschen, mooi gekleed en in goeden doen.
Heleen wist van hen alleen, dat ze hen hielpen om te leven en ze
bemerkte, dat haar moeder schuw en gedrukt als een kind zonder
zelfvertrouwen in hun bijzijn was.

Het groote leed van deze jaren kwam voor Heleen uit haar jammerlijke
angsten en haar ellendige droomen. Er waren wel dagen, donkere dagen
vol storm en regen in den herfst, als het heele huis kraakte en er
overal getik van lekkende droppen viel te hooren, dat Heleen in geen
enkele kamer en zelfs in den tuin bijkans niet alleen dorst zijn,
huiverend voor valluiken en geheime deuren. Bevend en bang, zich overal
tusschen scherpgeklauwde spookselen verstooten wanend, zwierf ze af en
aan, vermeed de gelige vochtplek op den muur achter de deur, vermeed
het bovenal naar boven te gaan. Daar was een gemetselde schoorsteen van
kantig ingebrokkelde roode steenen, met een klein, grijs, toegegrendeld
deurtje erin, waarachter de gevangen wind soms gruwelijk te keer ging
en het nooit geheel en al stil en richtig was. Als het kwam, datgene,
waarvoor ze bevreesd was, moest het daaruit komen, en haar vrees was
volmaakte zekerheid: éénmaal zou het komen. Eenmaal zou het onverwacht
voor haar oogen staan, voordat ze die toeknijpen of afwenden kon.
Wanneer Heleen in boekjes las van „spoken, kind’ren, zijn er niet,” dan
geloofde ze dat geen seconde. Zonder overwegen stelde ze een zekerheid
tegenover de bewering. Spoken waren er, eenmaal zou zij ze zien, hooren
en voelen; het stond zoo vast, als dat ze dood zou gaan, en het kon
elken dag op een plotseling uur gebeuren. Ze vreesde vooral ineens te
worden aangeraakt en wel in de holte tusschen haar schouders. Daar
zetelde haar angst als kilte en huiver voelbaar.

Heleen verborg in haar diepste wezen dit klein, gruwelijk geheim, dat
ze bijwijlen bang was voor haar eigen moeder. Ze wilde in de avonden,
dat er storm en wolken waaiden om het huis, niet met haar alleen
gelaten wezen, maar ze had niet de macht en den moed om dat alleenzijn
te weerhouden. Als ze dan tegen den avondschemer haar vader zag
uitgaan, voelde ze al reeds haar onrust in aantocht als een koude damp,
die van alle kanten op haar aftrok—er behoefde maar het geringste te
geschieden en het zou zich verdichten en overal op haar vastzetten. Ze
zette zich stijf van angst in haar stoel, nam een boek en wilde lezen,
doch spiedde stil en schichtig boven de bladen uit met drogen mond naar
moeder, die zacht-ademend staarde in de lamp. Hoe bleek leek ze, hoe
fel en vast haar mond, de oogen leeg en ver; ze was heengegaan en had
Heleen alleen gelaten, ze voelde het vast en bang, moeder was heen, zij
was nu alleen, soms voelde ze het ook, alsof moeder dood was en ze haar
hadden gelaten met haar lijk. Plotseling verkromp ze—, alles in de
kamer begon stil en sidderend te leven, de vale grootouders aan den
wand bewogen de oogen en staarden haar aan, er waaiden schaduwen achter
den haard, en onder de tafel het dwalend iets, dat zweeg en greep en
beet, zij zelf ging op tot een damp van kouden angst, waarin haar
razend hart bleef bonzen, elk oogenblik een knauw of killen beet aan
haar lichaam verwachtend en machteloos tot vlucht of verweer, zooals in
droomen. Haar voorhoofd was ijzig bezweet, in haar borst scheen haar
hart te sterven en stervend te smeeken, dat het zoo niet blijven moest.
Dan scheurde zich haar stem los uit haar keel en vroeg en drong, dat
haar moeder hooren en weerkeeren zou en met haar bijzijn den
rampzaligen angst verdrijven. En als moeder antwoordde, eerst schor en
hokkend, dan opkeek en bekwam met herlevende oogen, dan zonk Heleen
trillend in haar stoel terug. Al haar spieren ontspanden zich, haar
hart bedaarde, wat onder tafel waarde week en verdween, damp trok op,
aan den wand doofden oogen en gelaten, angst ging in ijlte heen, maar
bleef, veraf loerend, om haar opnieuw te bezetten. Niet voordat vader
inkwam en Heleen hem vleiend tegemoet vloog, was het huis opnieuw van
hen alleen en veilig.

Doch gruwbaarder dan haar angsten waren nog de droomen, waartegen ze
weerloos en van hulp verstoken alleen stond. Er waren dagen, dat ze
uren vooraf tegen dat van slapen gaan opzag, en bij voorbaat beefde
voor de benauwde martelingen, die haar van den komenden nacht te
wachten konden staan. Menigmaal nam ze zich voor, zoo lang mogelijk
wakker te blijven, lei zich bevend in bed en zoog gretig haar aandacht
vast op het kleinste gerucht in huis. Zoolang ze haar vader nog hoorde
en al haar gedachten samendrong op wat hij beneden deed, klok-opwinden,
deurgrendelen, waterhalen, behield ze een betrekkelijke rust,
waarachter toch al reeds de angst voelbaar gereed lei, om haar te
bespringen. Doch werd het dan stil, en verslapte de spanning van
luisteren en wachten, dan viel ze bevend in haar kussen terug en woelde
bleek en zwak zuchtend, schreiend met een bitter verwrongen mond en
niet wetend wat ze beproeven moest, slapen gaan of wakker blijven. Want
sloeg ze de oogen open en keek ze op in het duister onder de binten,
dan benauwden haar dolende vormen, deed zij ze toe, dan spookten uit de
diepte rosse en fel witte schijnselen op haar af, vormloos, maar die
vormen aannemen konden en ze wentelde zich om en om en stortte
eindelijk heftig schreiend haar angst uit mond en oogen in haar
hoofdkussen neer, tot ze uitgeput insliep en droomde.

Wanneer kinderen op school met vroolijken ophef vertelden van wat ze in
den nacht hadden gedroomd, grappige of ijselijke verhalen, keek Heleen
ze zwijgend en weifelend in de oogen, en geloofde ze niet in wat ze
zeiden, want wie kon lachend over zijn droomen spreken? Haar droomen
waren meestal onzegbaar gruwelijk en tot in de gewoonste dingen
ontstellend vreemd. Zij kende gedroomde landschappen, die jaren lang
bij poozen weerkeerden voor haar gezicht en haar verontrustten, zonder
dat er in dien droom iets ergs of bijzonders was voorgevallen. Ook
droomde ze wel van varen in de boot, van loopen door het land—, en
zelfs dan schenen land en boot dat ontstellende als uit te zweeten, ze
wilde dikwijls weten wat het was en ontwierp daarom bij het ontwaken
naast het wijkend droombeeld snel het werkelijk beeld van die bekende
dingen, doch bevond hun onderscheid wel sterk en beslist te gevoelen,
doch niet te benoemen. Het ergste, dat haar overkomen kon, was
eenzelfden droom twee keer achtereen te droomen, dan was ze den
volgenden dag wild van onrust en vrees dat het wederom komen zou. Dat
was geschied met den droom van de drie mannen, de droom, waarin de
kamer beneden wijd werd tusschen de wijkende wanden, het licht in de
lamp bleeker en geler en tienvoudig verspreid en elk ding in de kamer
stond te trillen van een benauwd voorgevoel. Vader en moeder, de
broertjes, de zuster en zijzelf, keken allen in éénzelfde seconde op en
elkaar aan, sloegen één seconde later allen de oogen neer met
sidderende lippen. De drie mannen zaten weer in hun midden, spraken
niet, bewogen niet en keken toe. Ze zaten er avond aan avond, niemand
wist van waar en hoe ze binnen kwamen. Doch erger dan hun bijzijn was
het gruwelijk oogenspel, dat nu aanving. Heleen’s oogen trachtten die
van haar vader te naderen, om hem te smeeken, dat hij op zou staan en
van buitenshuis hulp gaan halen, ze zag haar blik als een trillende
zilverdraad naar haar vader uitgaan, doch halfweg werd die blik
ondervangen en weggevoerd door de sterkere blikken der mannen. Niemand
van hen kon de anderen met de oogen naderen en beduiden, over de tafel
trilden de blikken als zilveren draden, werden gevangen en
weggevoerd.... de spanning steeg ondraaglijk, een suizen werd hoorbaar
en alles stond op barsten—, tot Heleen wakker sloeg en zich heet
zweetend alleen bevond in den nacht, met een roode hel van angst in
haar hoofd. Dan dorst ze geen lid van haar lijf verroeren, in de stilte
niet opstaan en niet krijten en leed haar marteling tot de dag door
raam en reten drong, sprong het bed uit, stortte zich op den grond en
strekte haar armen naar het licht.

Ten leste zwol de benauwdheid van hare angsten zoodanig in Heleen’s
wezen aan, dat ze elk ander gevoel uit haar verdrongen. Er waren dagen,
dat ze niet dorst opzien naar het gelaat van de maan en de vormen der
wolken, dat ze, in den schemer, van den weg af kwam aangedraafd,
verward in haar adem en zich met sidderend lijf tegen de buitendeur
stortte om die te grendelen en zich met voorwendsels en jokkens aan het
gevaar, naar boven te moeten, zooveel mogelijk onttrok.

Toen Heleen’s vader van die angsten begon te vermoeden, besloot hij er
zijn wil rauwelijks tegen in te zetten tot Heleen’s eigen baat; zijn
minachtende woorden knauwden haar wel, maar ze gaf niet altijd toe.
Doch eens in het schemeruur, ze zouden juist hun maal beginnen en
Heleen zat reeds aan tafel, beval hij haar naar boven te gaan en een
mandje te bergen in een kast. Heleen werd grauwbleek, maar ze zweeg en
rees op en ging de kamer uit en klom bevend bij de duistere trap omhoog
naar boven. Ze kwam de verlaten kamer in, binnen de stoffige ruiten
hing het doodsche donker, koud klonk haar stap op den plankenvloer, de
kast kierde en sloeg kelderlucht uit. Ze vermeed het naar het
grendeldeurtje in den schoorsteen te kijken en beproefde het veilig
beeld van de kamer beneden, met lamp en witgedekte tafel, voor haar
oogen vast te houden. Ze sloot de kast, rilde in de kilte, en ging naar
de trap terug. Doch toen ze voorbij het deurtje kwam, voelde ze zich
plotseling beloerd, alsof gretige oogen zich verdrongen achter de reet
om haar en het licht te zien. Lam van angst kwam ze bij de trap, zette
wankelend haar voet op de bovenste trede, toen hoorde ze duidelijk
achter zich den grendel knappen en dat het deurtje opensloeg. Een tocht
streek haar langs het gezicht, iemand stiet haar tusschen de
schouderbladen aan en in het duistere trapgat neer naar beneden. Ze
viel neer op haar gezicht, voelde een krimpen door haar lichaam en dat
het bewustzijn haar ontvloeide.








VI.


Heleen had in den val haar been gebroken, ze werd opgenomen en in bed
gelegd. De dokter kwam en ondervroeg haar, doch ze liet niets uit van
wat haar was overkomen en verzette zich schreiend tegen het onderzoek,
snikkend van drift om den smaad van zijn lachende kleinachting en zijn
overmacht, die haar deed wijken. Er werd een bed voor haar gespreid in
de warme woonkamer, en ze behoefde niet meer naar boven. Ze sluimerde
veel tusschen lichte kille koortsen, maar de droomen bleven weg. Haar
zuster sloop vaak naar haar bed en vertelde haar vertelsels; eens
echter wilde ze het verband van haar been plukken, toen werd ze door
vader de kamer uitgebracht en boven opgesloten. Haar schreeuwen en
snikken kwelde Heleen zoo ellendig, dat ze meesnikte in haar bed. Tegen
de lente ging de zuster het huis uit, er kwam ’s morgens vroeg een
rijtuig, vader stapte met haar in en ze reden weg. De broertjes kwamen,
verschrokken van ’t gekrijt, met ontstelde gezichten naar beneden; in
de kamer bleven vergeten de gordijnen neer en het lamplicht vocht zwak
en bleek tegen den zwellenden dag. De broertjes gingen naar school en
Heleen bleef met moeder alleen en deze ging aan haar werk in den
jachtigen draf en met den ijlen, afwezigen blik, die Heleen kende van
haar benauwde avonden. Herhaaldelijk draafde ze haar bed, dat voor het
raam stond, wezenloos voorbij. Heleen hoorde het schuifelen van haar
adem, dat naar zacht steunen leek en voelde haar rokken langs zich
wapperen. Ze wilde er niet aan denken, wendde zich af, keek in de
frissche ijlten van blauw en wolken omhoog en verheugde zich, dat de
boomen al knoppen zetten. Even brak de zon nog door, en Heleen
sluimerde in en werd niet wakker, voor de broertjes weerkeerden van de
school.

Een korten tijd daarna ging zijzelf ook weer naar school terug en kwam
er in de hoogste klas. Een paar dagen tevoren was haar oom thuis
geweest en had met den vader over haar gesproken. Heleen zou
onderwijzeres worden, was gezegd, omdat ze dan op haar achttiende jaar
op een fatsoenlijke manier voor zichzelf kon zorgen. Heleen nam alles
aan, wat over haar werd besloten. Het begrip: toekomst, gloorde bleek
in haar aan. Ze zou voortaan niet langer van den eenen dag in den
anderen leven. Dit alleen bleef haar bij.

Het geleek Heleen later, als ze dit alles overdacht, of van toen af het
schoolleven vat op haar ging krijgen en haar met bewuste indrukken
vervulde. In den teederen, bleek-gouden Mei’schen morgen, dat Heleen
voor het eerst weer schoolwaarts ging, speelde een orgel „Les pas des
Patineurs,” de dartele blaadjes keerden en wendden zich aan de boomen.
Heleen kon er haar blik niet van losmaken, haar zoete zwaarmoedigheid
zwol in haar aan en maakte, met klank en wind en kleur te zamen, dit
oogenblik onvergetelijk. En als ze het herdacht, dan scheen het haar
tevens of ze juist op dienzelfden Maandag de school en de kinderen en
de meesters met andere oogen was gaan bezien. Niet langer was
schoolgaan de gedachteloos vervulde taak van elken dag, zonder verder
verband met het overig leven, en de meesters waren meer dan het
natuurlijk toebehooren van klas en school, zij ook waren menschen, die
een eigen leven leidden en wenschen koesteren konden buiten de school.
Het leek haar nu vreemd, dat ze dit niet eerder had geweten.

Haar eigen bestaan was niet langer, wat het eens was geweest, het
verborgen leven van haar verbeelding, veilig binnen de kleine
zorgelijkheden van school en huis—, dit scheen wel plotseling gedaan.
Als uit een schuilhoek trad Heleen te voorschijn en de werkelijkheid
tegemoet. Gestalten wonden zich los uit een omneveling, wonnen in
scherpte en beduidenis; de kinderen, die voor en achter en naast haar
in de banken zaten, waren afzonderlijke personen, die ieder op zichzelf
eigenschappen bezaten en naar die eigenschappen beoordeeld konden
worden, ook zijzelf zou door anderen gadegeslagen en beoordeeld worden.
Zij voelde de nieuwe begeerte een goed oordeel waardig te zijn en niets
scheen haar natuurlijker dan dat de menschen haar zouden vragen, wat
menschen in boeken elkander vroegen: eerlijk en trouw en edelmoedig te
zijn.

In de klas kon nu haar gebrek aan zakelijke voorstellingen niet langer
verborgen blijven en schoon ze wel eens geprezen werd om de wijze,
waarop ze verhaalde van dingen die ze in boeken had gelezen en om al de
vreemde namen en ongewone woorden, die ze tot haar beschikking had,
vaker bulderde er gejuich uit de banken als ze domme antwoorden gaf of
onbeholpen was. De handige en slimme volkskinderen waren haar met hun
beperkte schranderheid in veel dingen vooruit en hoonden haar zonder
deernis, en daar Heleen de dingen, die anderen wisten en konden, altijd
moeilijker en bezwaarlijker vond, dan wat zijzelve wist en kon, achtte
ze zichzelf onbruikbaar en dom en begon er over te tobben, hoe het op
die manier met haar toekomst moest gaan. Pijnlijk gevoelde ze al wel,
dat haar een ander leven dan dat in de boeken beschoren zou zijn.

In dit laatste leerjaar op de kinderschool kwam Heleens ontwakend
bewustzijn met velerlei nieuwe dingen in aanraking en begon ze vagelijk
van zichzelf rekenschap te verlangen van wat ze daaruit innerlijk
ervoer—, tot nu toe was ze met de ervaringen-enkel meestal tevreden
geweest.

Heleen had allang tot haar teleurstelling begrepen, hoe weinig
edelmoedigen er waren onder de kinderen, die ze kende. En toen er nu op
een middag een vreemde heer in de klas kwam en hem ter eer de rekenles
werd gestaakt en uit een boekje gelezen, waarin een lesje stond van een
braaf meisje, dat Jansje heette en zoo maar haar nieuwe
verjaringsgulden aan een armen man weggaf, en toen nu die heer met een
oolijken glimlach en een knipoog naar den meester den kinderen vroeg,
wie er wel met zijn gulden evenals Jansje zou hebben gedaan en toen
daarop al de kinderen den vinger opstaken en riepen en het bovenlijf
uit de banken hieven om toch vooral maar opgemerkt te worden, toen kon
Heleen het niet verdragen. De walging kroop in haar op met een
vluchtige drift om den blik en den glimlach, die toch haar persoonlijk
niet gold—eenzelfde drift als toen de dokter haar onderzoeken wilde en
glimlachte om haar verzet—daar ze al die kinderen kende in hun benepen
hebzucht, ze stortte bot en woest het hoofd in de armen op de bank en
schreide toomeloos. Rondom haar werd gelachen, de meester maakte zich
boos, de vreemde heer overreedde en ondervroeg met een stem waarin
belangstelling bleekte tot verveling, maar Heleen antwoordde niet en
hield met alle macht hoofd en armen op de bank gedrukt. Ten leste werd
de meester ongeduldig en zond haar op de gang, daar stond ze vernederd
met oogen en keel heet en gezwollen en rilde van rampzaligheid.

Maar in die rampzaligheid sloop langzaam-aan een bevreemding voor
zichzelf. Wat had ze toch gedaan, wat had ze toch gewild? Waarom was
haar walging geweest? Om het liegen dat zijzelf vaak genoeg zonder
blozen deed, als ze van straf of dwang vrij wilde komen? Neen, ze
voelde het onderscheid zonder eenigen twijfel fel, maar tastte vergeefs
naar woorden om het zichzelf duidelijk te maken. Doch dit oogenblik vol
innerlijke zekerheid en onzekerheid tezamen zonk naar den bodem van
haar gevoel en bleef er bewaard.

Wanneer in dien tijd van haar leven Heleen las of luisterde, kwam vaak
dat vermoeden, alsof de dingen, die ze vernam, een dieperen, misschien
bangeren zin hadden, dan hun schijn deed vermoeden. Ze onderging dat
als beklemming, een benauwing, die even in haar opliep en in vage, nare
mijmering vervloeide. Toen eens op een keer de meester van Indië
vertelde, en hoe de bewoners er leven, zich tooien en eten, dat de
Maleiers hun huizen beleggen met het loof van den nipah en de
Boegineezen zich kleeden met schors, en toen hij plotseling opmerkte,
dat dit alles niets te beduiden had en dat het volmaakt hetzelfde was
een jas van wol of een jas van schors te dragen, naakt of gekleed te
gaan, riet of nipah op daken te leggen, en dat alleen overdreven
menschen van die dingen ophef maakten—, toen voelde Heleen plotseling
die beklemming, alsof wat de meester daar zoo hupsch en nuchter
vertelde, een dieperen en bangeren zin had. Ze werd bleek en onrustig.
Had de meester gelijk en leek dat allemaal alleen maar zoo vreemd en
ontroerend? En als de meester gelijk had, waarom moest dat dan zoo
vreeselijk wezen, waarom voelde ze zich daarom plotseling zoo verlaten
en ongetroost? Heleen wist het niet, draaide ongedurig in haar bank en
zuchtte.

In dienzelfden tijd las Heleen buiten de school in een boek een versje,
dat ongeveer aldus eindigde:


    Wie die vogel kweekt en voedt,
    Wie die bloem verzorgt en hoedt,
    Wie zoo vroolijk zingen kan
    Dat en is geen slechte man.


Dit ving haar en liet haar niet los en bracht haar aan het mijmeren
over het verband tusschen de vroolijkheid en de goedheid. Ze begon te
verlangen, dit verband te zien en te begrijpen, niet omdat ze er aan
twijfelde, of het wel bestond—want het tegendeel was waar en ze had
deze en andere samenvoegingen, als drift en zachtmoedigheid,
gestrengheid en rechtvaardigheid, geleerdheid en onhandigheid,
bescheidenheid en „ware verdienste” al reeds meer hooren noemen en ook
wel zelf opgemerkt, doch nu begeerde ze het waarom te vinden in een
gezamenlijke oorzaak voor de beide dingen en tastte daar gestadig naar.
Ze wilde ook weten, wat het grappige is in grappige dingen en het mooi
in mooie, ze was niet meer tevreden met de zakelijke mededeelingen in
de boekjes omtrent den gemoedsaard der verschillende volkeren en
stammen en zou graag hebben willen weten, waarom juist een Gasconjer
meer dan andere menschen liegt, zooals in het aardrijkskunde-boekje
stond. Ook dingen van andere natuur verontrustten haar vluchtig met de
verborgen raadselachtigheid van hun binnenste achter schijnbaren
eenvoud. Ze zag het zaailand in de lente klaar voor nieuw gewas—het was
haar geleerd, dat de boer niets vermocht zonder God en het geleek haar
dat evenmin God iets vermocht zonder den zaaienden boer....; ze zag het
overrijpe loof aan de boomen in de late herfst, bereid om af te waaien
in den eersten storm,—het loof wachtte den storm, maar de storm kwam
altijd als het tijd was. Ze mijmerde over die vragen, welke soms in
drommen op haar losstormden,—de wereld was van deze raadselen vervuld,
elk moment ving zij ze op uit gesprekken.... overdacht ze op haar
zwerftochten, maar vond hun verlossend antwoord niet.

Tegelijkertijd begon ze een behagen, dat haar zelf bevreemdde, in
rekenen en meetkunde te vinden. Cijferen had altijd haar tegengestaan
en evenzoo het omslachtig beredeneeren van willekeurig-gestelde
gevallen,—maar het leeren kennen van vaste en altijd-geldende wetten,
die dan ook uit elke vermomming vast en geldend te voorschijn traden,
vervulden haar bijwijlen met iets van datzelfde gevoel van innerlijke
verzoeting, dat haar een stille, zomersche avond schonk. Sommige
kinderen lachten of morden, als klaar-blijkende eigenschappen van
vlakken en getallen nog bewezen moesten worden,—Heleen kon hun bezwaren
niet deelen, hun houding niet begrijpen: dit vaststellen en bewijzen
schonk haar genot, dat ze weliswaar niet doorgronden kon, maar waaraan
ze zich met vreugde overgaf.








VII.


Bloemen en dieren had Heleen niet, noch verlangde ze die te bezitten,
knutselen en handwerken verstond ze niet en beproefde ze niet en haar
bijzondere onbeholpenheid was een van de dingen, waarom ze uitgelachen
werd. Het tekort aan ervaring en begrip omtrent werkelijke zaken en
haar volslagen gebrek aan zelfvertrouwen bleken immer pijnlijker en
belemmerden haar omgang met anderen op de nieuwe school, waar ze het
volgend jaar werd heengezonden. Hier was alles ijl en licht en
ordelijk, geen rumoerigheid meer van een volle klas, waarbinnen elk
kind zijn echte leven veilig kon bewaren. Deernisloos werd Heleen uit
dit laatste bolwerk weggerukt en zat nu dagelijks in het zedig
avondlicht van een blinkend en frisch lokaal met nog geen twintig
andere meisjes, die al kleine juffertjes waren. Heleen kende ze geen
van allen, maar velen van de anderen kenden elkaar onderling en waren
te zamen van een andere, een voornamere school of uit de omliggende
dorpen afkomstig. De dagen had Heleen nu vrij voor haar werk en haar
lessen en ze moest tegen vijf uur naar school. Die lag achter een klein
plein met poort en boomen, waar de meisjes in paren of groepjes
drentelden, tot de meester voor het raam wenkte en de les begon. Het
was April, toen ze er heen ging en de lente in aantocht. Ze beproefde
niet, zich bij de andere meisjes aan te sluiten, want ze vreesde
opdringerig te lijken en wachtte tot iemand om haar zou komen, maar
niemand kwam en ze bleef alleen.

Met de handen op den rug tegen den muur geleund, stond ze stil,
neuriede, peinsde, en liet den avondwind langs haar oogen gaan. Ze
hield van den hemel in dat uur tusschen dag en avond; het blauw is nog
blauw en tooit zich verbleekend met het zilver van vroege sterren; ze
hield van het klapperend wieken en piepen, het snel en lustig heen en
weder zwenken der vogels in de ijle boomen, dat ze door louter te
luisteren en zonder opzien zag, en ze dacht aan de nieuwe dingen thuis,
die haar vader voor enkele dagen op een verkooping had aangeschaft, een
dof bruin kastje met grillig koperbeslag, borden met poppetjes er op,
een verweerde kleine spiegel en een gekleurde prent in een zwarte
lijst. „De Ridder en zijn Bruid” stond er onder in de slanke, dunne
letters, die ze kende van de oude boeken. Sedert enkele dagen was die
prent in huis en voortdurend weer liep Heleen er naar toe, stond er
voor, keek er naar op. Nimmer te voren had ze van zoo iets liefelijks
gedroomd als van dit stille, witte kasteel. Nevel als ijle rook hing er
om heen, lag zacht-wollig uit over de boomen, met kronen zwaar van rood
en goud, om kolommen, koel en kloek in de kleurige festoenen, over
vijvers blank en blauw tot ver naar achter, waar een witte brug vlak
lag over water met zwanen. Nu Heleen alleen stond en dacht aan die
prent, moest ze schreien als van deernis.... en waarom toch? De zoete
zwaarmoedigheid scherpte tot wanhoop aan.... en waarom toch? Het was
alles zoo rijk en zoo fijn en zoo blijde, de bruid in wit met goud van
lokken, rozerood blozend en een glimlach op het gezicht; de bruidegom
goud, blauw en kastanjebruin, stralend in zijn fier geluk.

Was haar lijden dan benijding? Neen, ze leed een eigen pijn. Wat was
het? Ze had den vorigen avond alleen in donker gezeten in het gras
langs de rivier, in het water gestaard, zich niet verroerd en
nagedacht. Binnen in haar was een deur gesloten, daarachter lagen de
geheimen, die zijzelf niet verstond, het geheim van haar
zwaarmoedigheid, van haar schreien om blijde dingen, van haar
verlangen, haar vrees en haar bevangenheid,—zij had er den sleutel niet
van.

Ze beproefde een voor een al haar kinderlijke wenschen, de stoutste
mogelijkheden als sleutels,—maar het slot antwoordde niet, zij moest
dien gesloten kerker in haar binnenste mededragen.

Heleen sloeg de oogen op, zuchtte en zag, dat zij alleen was. De
donkerte dreef aan, hoe wonderbaarlijk zoet was nog dit laatste licht.
Ze zag de meisjes in paartjes en bij drieën heen en weder langs zich
gaan, het grint kraakte licht, er beet iets in haar keel, er rezen
tranen, was ze nu echt bedroefd? Ze wreef in een onvaste smartelijkheid
haar achterhoofd tegen den muur, kreunde even, sloot de oogen en ving
haar tranen in haar open mond. Toen tikte de sleutel een kort bevel
tegen de ruit, gordijnen ritsten neer, binnen ploften de lampen op;
avond. En Heleen ging naar binnen.

Er gingen eenige weken voorbij en Heleen ervoer allerlei dingen, die ze
nooit geweten of opgemerkt of gemist had. Onder de andere dit dat ze
geen armbandjes, broche en horlogetje bezat of begeerde, dat ze niet
dansen en niet schaatsenrijden kon, nooit bij avond te kermis en binnen
in een tent of op een partijtje was geweest.

En wat later vond Heleen op haar bank een blaadje papier uit een
zakboekje getrokken met een potloodkrabbel erop, waarin ze met
pijnlijke schaamte zichzelf moest herkennen.

Want er onder stond: „dit is het rare kind met de rare jurk uit het
rare huis” en op den witten rand nog een kort, plomp lijf op
stakebeenen en met onooglijk kopje. Een dartel potlood had daar snel
met dansende letters door heen geschreven „en dit is haar gekke
zuster.”








VIII.


Heleen kreeg haar onderricht van meesters, die onder het bijbrengen van
kennis het bijbrengen van reeksen aparte feiten verstonden, omdat ze
voor zichzelf daarvan geen ander begrip en geen andere behoefte hadden.
Weinig van wat zij op die school dus leerde, hechtte zich blijvend in
haar vast, want het sloot niet aan bij wat haar innerlijk vervulde, die
duistere en verwarde wereld van vragen en zuchten en vermoeden bleef
van iedere verbinding met de uitwendige wereld verstoken.

Ze leerde en begreep echter vlug en dit herstelde haar zelfvertrouwen,
doch daar haar geest weigerde te vertoeven bij wat hij eenmaal begrepen
had of bij wat geen dieper belang scheen te hebben, steeg haar afkeer
tegen het eentonig huiswerk tot een onoverkomelijken weerzin,
soortgelijk aan dien van haar lichaam tegen sommige spijzen. Vaak
genoeg nam ze zich voor haar taak naar behooren te vervullen, om den
meester tevreden te stellen, straf en onrust te ontgaan, maar kon niet,
want plotseling stortte haar hart als barstend al zijn walging in haar
uit, haar handen werden machteloos, haar bloed drong prikkelend naar
haar huid en maakte haar heet en benauwd, ze balde de vuisten en wilde
wegloopen, om dit ellendig leven te ontgaan, dat anderen haar opdrongen
en waartegen zij machteloos was. Geen enkele les echter haalde in
afgrijselijkheid bij de Woensdagsche les in breien en naaien. Die
haatte ze zoodanig, dat ze er den vorigen avond alreeds in onrust en
ongedurigheid onder leed. Rook ze op andere dagen de lucht van lijm en
linnen en zag ze de doozen en mandjes in de open kast, dan keerde ze
zich af met een rilling van weerzin, en op den dag-zelf, op het
oogenblik, dat ze die doodsche, slecht-verwarmde kamer met de
glazig-glimmende tafels waarlangs lange, groene kussens, binnentrad,
vereenigden zich haar geest en haar leden in een onverwinbaren onwil.

Het gebeurde wel, dat haar vingers en lippen plotseling kil en wit
werden, haar oogen dof, zoodat het werk haar uit de handen viel. Haar
lijf sloeg in een stuip van rauwe wanhoop achteruit tegen de bank, ze
keek radeloos naar de zoldering op. Al haar bloed raasde tegen dat
peuteren op lapjes, ze klampte de handen, zette star de tanden opeen en
weende kwaadaardig met heete keel, omdat iedereen baas was over haar en
besliste wat zij doen en laten moest. Riep haar de juffrouw, die
schimpte en schold, terwijl ze de fouten verbeterde en spottend haar
werk de anderen liet zien, die in eigen ijdelheid en vermaak om anders
vernedering gestreeld, grif medelachten, tot de harde stem ook hen
bedwong, dan stond Heleen achter den stoel, de oogen half-toe, in de
kortstondige verlossing als in luwte verademend, liet de woorden over
zich heen gaan en dacht aan wat anders. Eens was ze zoozeer afwezig,
dat ze neuriën bleef, terwijl de juffrouw tot haar sprak; ze werd
weggezonden en mocht zich drie dagen lang niet in school vertoonen.

Breien en naaien leerde Heleen dus van die juffrouw niet, doch wel
kreeg ze van haar eenig inzicht in de voorwaarden, welke menschen en
kinderen aan hunne waardeering en genegenheid verbinden. Het was op een
dag, dat ze weer achter haar stoel stond en half luisterend door het
open raam tuurde, maar plotseling opschrok en het gelaat naar de
juffrouw keerde, om wat die zei van haar slordigheid en
onverschilligheid en nalatigheid en hoe het haar om al die dingen
niemendal verbaasde, dat geen der andere meisjes met Heleen wou zijn.
Heleen keek de klas rond, alsof ze eenig weerwoord en verweer
verwachtte, doch dat bleef uit. En eerlijkheid dan, en edelmoedigheid
dan? Ze nam zich voor na de les te vragen of de juffrouw werkelijk
gelijk had, doch toen dacht ze aan het prentje, zag dat alles
plotseling in een nieuw licht, vond geen woorden en geen moed en ging
alleen naar huis.

Korten tijd nadat Heleen zestien jaar was geworden, kwam er een nieuw
meisje in de klas, een boerenkind uit een andere streek van het land.
Ze had een scherp, driekantig gezicht en droeg een bril met groote
ronde glazen. Ze kreeg haar plaats naast Heleen in de bank, maar Heleen
voelde zich niet tot Dieuwertje aangetrokken. Haar leergeld trok ze als
belooning voor vlijt en uitmuntend gedrag uit een fondsje in haar oude
woonplaats, op het omslag van haar boeken stond een blauw stempel
gedrukt. Dieuwertje was schuchter en schuw, want ze was ook op haar
vorige school om het blauwe stempel veracht, maar ze was tegelijk wel
geniepig, keek niet af, liet niet afkijken, hielp niemand en leende
niets van het hare uit. Om al die dingen kon ze al even weinig als
Heleen in de klasse aarden, maar er was dit verschil, dat de meesters
Dieuwertje overmatig prezen om haar ijver en de goede orde van haar
dingen met de bedoeling, dat de kinderen haar tot de hunnen zouden
rekenen. Doch de anderen bemerkten dat, wilden niet gedwongen wezen, en
de gunst van de meesters deed Dieuwertje meer kwaad dan goed, zoodat
ook zij afzonderlijk naar haar huis liep.

Enkele weken was ze op school, toen schoof ze Heleen op een keer een
briefje toe over de bank: „Ik ben Zaterdag jarig, kom je Zondagavond?”
Heleen nam het briefje, aarzelde, schreef eronder „wie nog meer?”
Dieuwertje greep op haar beurt toe en krabbelde een enkel woord:
„niemand.” Heleen verzonk in overleg met zichzelf en keek peinzend voor
zich uit, totdat Dieuwertje haar aanstiet, zij keek opzij, hun oogen
ontmoetten elkaar in een blik zonder genegenheid. Dieuwertje’s oogen
vroegen haar, dat ze niet weigeren zou, en Heleen, schoon vernederd in
het scherp besef, dat zij enkel gevraagd werd, omdat zij ook een
verschoppeling was en dat Dieuwertje eerder en liever anderen had
gevraagd, had ze maar gedurfd, overwon haren weerzin, want ze wilde
edelmoedig wezen en knikte dat ze komen zou.

Dien nacht in haar bed overlegde ze met zichzelf, waarover ze met
Dieuwertje een geheelen avond zou kunnen spreken en vond geen enkel
ding; dus zag ze benauwd tegen den komenden Zondag op.

Dieuwertje woonde bij een zuster, die man en kinderen had, in een klein
huisje tegenover de gasfabriek. Daar werkte de man en daar was een rij
van gelijke, baksteenen woninkjes gebouwd voor hem en zijn kameraads.
Dieuwertje verteerde in die schamele familie haar geldje en was er
geëerd, ook om haar kunde en deftigen staat. Haar kamertje, waar ze
werkte en sliep, pronkte met de beste meubels en al de snuisterijen.

Toen Heleen zich op dien killen Zondagavond met een bezwaard hart door
het klamme gangetje gewrongen had, waar de kinderen dringerig tegen
haar opstormden en de bleeke, beenige zuster in de volte, tegen de open
kamerdeur leunde en Heleen vorschend van top tot teenen bekeek—er was
nog nergens licht ontstoken, het huis stonk naar vocht en donkerte—en
bij de enge trap omhoog geklommen was, werd ze door Dieuwertje stijf en
plechtstatig ontvangen, want ze was thans bezoek, en ze had plotseling
het benauwende gevoel, dat er nu allerlei, en ze wist niet wat, van
haar werd verwacht, zonder dat ze er op gerekend of zich voorbereid
had. Het was als in een droom: dat ze plotseling in een examenkamer
gebracht werd en niets had geleerd. Ze had althans een geschenkje
meegebracht, gaf dit Dieuwertje met haar gelukwensch, waarbij ze elkaar
niet aankeken, liep traag naar het raam en keek naar buiten. Ze zag
boven den grauwen muur tegenover het huis, den hoogen romp van een
gashouder, strak en stoer tusschen lage daken en rijzige pijpen. Dit
alles leek in de schemering alreeds volslagen zwart, maar uit hemel en
lucht was nog niet alle licht geweken.

De fabriekspoort stond open, een zwart pad van modder en sintels voerde
binnen in. Heleen staarde ernaar en plotseling voelde ze weer dat
losgeraken uit de werkelijkheid, dat bevangende als van vreemde en
verre dingen, dat willoos meegetrokken worden in ruimten van vaag
gepeins.... o, wat was het toch?

Wat was er toch aan de dingen, te gevoelen, maar niet te noemen, aan
alle dingen niet, doch wel aan de open poort en aan het sintelpad, nu,
in dit uur? Wat kon het zijn, dat in haar aanzwol als een zwaarte, als
ze naar den eenzamen vlierboom keek, op de aschvaalt over de rivier, of
naar muziek luisterde, die van ver kwam en door wind was gebroken, en
naar het snateren der bonte eenden in den laten herfst, wanneer de
hemel bleek is, de slooten breed en blank en al de landen dampen van
nevel en mest? Aan al die dingen was hetzelfde, dat haar ving, maar
zichzelf niet vangen liet.... doch wat was het? Ze wist het niet, doch
immer dringender klopte de vraag bij haar aan.

Ze zuchtte en hoorde Dieuwertjes stem, die haar tot zitten bij de tafel
noodde. De lamp was aan en schudde nog zachtjes, het gebronsde ijzer
glom van olie, de wollen bal was er vet van doortrokken. Dieuwertje
ging achter haar om en liet de gordijnen neer en Heleen wilde spreken,
maar ze vond geen woorden. Ook Dieuwertje sprak niet veel, en droeg
haar geschenkjes aan en gaf Heleen een portrettenalbum in haar handen.
Heleen sloeg gedwee de bladen om en keek neer op de stuursche, bleeke
gezichten van boerenmannen en vrouwen, die ze niet kende, doch ze vroeg
niets. Middelerwijl bereidde Dieuwertje de thee, schonk voor elk een
kopje, ging zitten, en terwijl Heleen nog weer naar woorden zocht,
begon de ander plotseling over de meisjes uit de klas te spreken en
luchtte daarbij al de venijnige kwaadspraak, die ze in weken van wrok
en zwijgend mokken had gekweekt. Ze vertelde van deze en gene, dat ze
met jongens liepen en leelijke dingen deden, en Heleen luisterde,
trillend van inwendigen weerzin, niet uit edelmoedigheid of uit
genegenheid jegens die anderen, maar uit afkeer tegen de dingen, die
Dieuwertje ruw en uitvoerig besprak en bovenal uit een plotseling
krachtig in haar opzettenden onwil, met Dieuwertje gemeenzaam te wezen.
Ze had, tot haar schrik, in eene maal heftig het gevoel, dat ze te hoog
was om Dieuwertje’s gast en de vertrouwde van haar lagen praat te zijn,
doch ze liet dit niet blijken, schaamde zich zelfs een weinig, dronk
zwijgend het koudgeworden, wrange kopje leeg, en ging kort daarna henen
met de zekerheid, dat ze daar in huis niet terugkeeren zou.

Van dien tijd af verdichtte zich Heleen’s begeerte om van die school en
den dwang van het huiswerk los te komen, gestadig aan tot een dikken
walm van grimmig verlangen, dat nimmer uit haar week. Daar ze toch met
de anderen niet kon aarden en de meesters haar verstieten en de nieuwen
bij voorbaat door waarschuwing tegen haar innamen, voelde ze zich
dagelijks in onwil en verzet verslechteren. Alle tevredenheid was heen,
de eenzaamheid, in vroeger jaren licht te dragen en zelfs begeerd,
gewerd haar thans vaak tot een last, bij wijlen onverduwbaar. Soms
dacht ze aan de oude jaren op de kinderschool, als was toen alles
louter heerlijkheid geweest, ze sloot de oogen en zag haar plaats naast
het raam, in zonnigheid of halfdonker, naar het uur van den dag en het
wisselend getij, en proefde de dagen van zomer en winter in hun
verschillenden smaak, herdacht schreiend haar verloren vrijheid en
kermde tegen den dwang. Hoe zoet en lief’lijk scheen al dat voorbije—,
had ze toen werkelijk geen verlet gehad?

En de droomen, de nare angsten? Het was nu herinnering; wat voorbij
was, steeg op in een glans van teederheid en kon niet anders dan met
dankbaarheid herdacht zijn. Een nieuw huis was neergezet op de plek van
den Chineeschen muur, doch in de avonden van April, wanneer het
bleekend blauw in zijn verval zich siert met den gloor van
vroegbloeiende sterren, dan herleefde de dag, die nimmer sterven kon,
met kleur en gerucht in het ruischen van den wind door de teedere
berkenblaadjes en beving Heleen met een zoete zwaarmoedigheid.

Heleen wilde niets liever dan zoo maar altijd in nevel en bevangenheid
vertoeven, waarin geen werkelijkheid haar deren kon, doch het leven
rukte haar in het open licht en het open licht toonde haar de rauwe
wonden van haar hart. Eenzaamheid, eenzaamheid—, het was een schoon
bezit voor vrijen dag en avonduur, maar menschen leefden nu eenmaal te
zamen op aarde, er moest toch ook voor haar een tezamenleven zijn. De
anderen hadden het onderling gevonden, doch zij zag het middel niet.
Een keten van sterke schakels, de einden hecht ineengesmeed, omspande
hun gemeenschap, zij kon daar niet doorheen. Ze had alreeds geleerd,
dat met eerlijkheid en edelmoedigheid niet veel te winnen is, doch
waarmee wel, dat wist ze niet.

Doch in het begin van haar laatsten winter op school vielen er in de
klas rumoerige tooneelen voor. Er was een nieuwe teekenmeester gekomen,
die een buitensporigen hoed en lange haren droeg, en de oude
zangmeester, reeds jaren aan de school, werd doover en stunteliger met
het toenemen van zijn jaren. Een enkele door toeval gewekte
baldadigheid ontaardde tot gewoonte en mode; die twee zouden het
voortaan ontgelden. De jonge teekenmeester, die ziek-prikkelbaar was,
geen rumoer in de les verdroeg, leed felle zenuwschokken door het
opzettelijk neerklappen der houten bankjes op den plankenvloer. Dit
sarrend bedrijf en het hardnekkig voortgezet neerstrooien van knikkers
en erwten, tot hij ze overal, waar hij liep, struikelend onder de
voeten ontmoette, vervoerde hem ieder maal opnieuw tot hulpelooze
woede, waarin hij sidderend rondliep en raasde en vloekte en de deur
uitsmeet, die hij grijpen kon, onder een vervaarlijk lachen en joelen.
Soms bloedde hij daarna uit zijn neus en hield zich wit en trillende
vast aan zijn lessenaar. Bij den ouden meester ging het kalmer en
tergender toe, hij was een beschaafd en zachtaardig grijsaard en koos
zorgvuldig de zangstukjes voor zijn onderricht, maar de meisjes rijmden
spotliederen op zijn doofheid, zijn pruik en zijn tanden en zongen die
luidkeels inplaats van de rechte woorden, terwijl de oude man voor de
klas met een zwierig genoegen zijn stokje zwaaide en links en rechts
het bovenlijf boog en goedkeurend knikte om zijn tevredenheid te toonen
en tegelijk hoe wèl hij alles verstond, een triesten doovemanslach om
zijn zachten, geschoren mond. Somwijlen speurde hij het onraad in het
verstolen lachen en het blinken der oogen, ving een klank op en de lach
bestierf op zijn gelaat, wantrouwig luisterde hij, met boos-loerende
oogen. Dan zongen de meisjes de richtige woorden, zetten effen
gezichten en de lach herstelde zich, het stokje zwaaide en de pret
begon van nieuws af aan.

Toen er nu eens een nieuw zangstukje was ingestudeerd, waarvan de val
zich niet makkelijk tot rijmelen leende, kwamen er op een middag twee
van de meisjes naar Heleen toe en vleiden haar en zeiden dat zij, die
zulke mooie opstellen schreef en altijd precies de goede woorden vond
bij de les in stijloefening, ook zeker wel een nieuw vers zou kunnen
dichten op doofheid, pruik en valsche tanden. De heele klas drong
vragend om haar heen, Heleen proefde plotseling in overmaat het zoete
der vleierij. Ze aarzelde zelfs niet, ze lachte en knikte en beloofde
met blinkende oogen en dacht in de les aan niets anders en ging daarna
naar huis en dichtte zonder haperen in koortsige opgewektheid een wreed
en fel spotgedicht. Het vond den bijval, dien zij verwachtte en zijzelf
de belooning, die ze zocht, een plaats in den kring, een schakel in de
keten der broederschap. Van nu af had ze haar glorie als spotpoëet en
hekelde alle meesters met een scherpe vaardigheid, die haar zelf
verbaasde. Ook deed ze mee aan het sarren en tieren op teekenles en
zangles.

In de zoetheid der toejuichingen van wie haar zoo lang hadden
verstooten ging het bittere zelfverwijt, dat haar vooral om des ouden
mans leed in avonden en nachten bevloog, geheel en al verloren.








IX.


Heleens meer dan vroeger deelnemen aan het leven in de klas had tot
gevolg, dat ze in hetzelfde jaar, waarin ze achttien werd, door een van
de meisjes tot een feestje met een danspartij werd meegenoodigd. Het
meisje zei er echter bij, dat ze alleen wilde gaan met Heleen, als
Heleen nu eens een echte, nieuwe jurk kreeg. Heleen was nog nimmer naar
een feest geweest en bezat dus geen feestkleedij; tot nu toe had ze
zonder verzet de kleeren van haar tante in goeden doen gedragen. Ze
kreeg een kleur bij het beding en wendde zich pijnlijk en vernederd af,
met weer dat gevoel, of ze te goed was voor ’t geen ze zich liet
welgevallen; maar haar kans hing er aan, ze voelde plotseling begeerte,
ook eens naar een feest te gaan, dus bracht ze thuis die boodschap over
en vroeg haar vader om geld. Hij en moeder overlegden en Heleen zou
haar zin krijgen. Dien avond tobde ze in zichzelf over het aankoopen,
het kiezen van stof en maaksel voor de jurk, en daar noch haar moeder,
noch zijzelf, ervaring of bedrevenheid in die dingen had, ging Heleen
ten leste met het geld in de hand naar school, bekende oprecht haar
onverstand en vroeg het vriendinnetje haar hulp. Die was daarmee
gevleid en vergezelde Heleen den volgenden dag naar een winkel, waar ze
snibbig koos en keurde, zoodat Heleen zich vol schaamte afwendde en
niet begreep, hoe iemand andere menschen zoo kon laten draven en
uithalen en weer bergen zonder een enkel vriendelijk of
verontschuldigend woord—en zich daarna verweet, dat ze ondankbaar was,
haar kameraadje onrecht deed. Uit den winkel gingen de meisjes te zamen
naar een naaister, die liet Heleen haar jurk uitdoen om haar lengten en
breedten te meten. Heleen zag dat ze elkaar aankeken en toen allebei
snuivend lachten; ze begreep ineens dat het om haar bruine baaien
onderrok was, en werd donkerrood van schaamte.

Op den dag van het feest kwam wit en stijf, rozerood bestrikt aan
middel en schouders, Heleen in de klas, bang en blij, en ook wel wat
pijnlijk en vernederd, want ze wist dat haar kameraadje in de heele
klas had rondverteld, dat ze haar eigen jurk niet had kunnen koopen,
weinig geld ervoor had gekregen en een baaien onderrok droeg.

Na de les gingen ze met haar tweeën, gejaagd stappend, naar de
feestzaal toe, waar gezongen, comedie-gespeeld en gedanst zou worden.
Het was al laat en het was al vol, achter gesloten rijen van Zondagsche
jongens en meisjes en van oudere menschen in deftig zwart of kleurige
feestkleedij vonden ze nog plaats op matten stoelen. Het meisje naast
Heleen knikte links en rechts, hoofden wendden en keerden zich in de
rijen voor hen, toen ging plotseling het zaallicht uit, het scherm
schoof snel naar weerskanten opzij en in den fellen glans op het
tooneel zag Heleen tot haar lichten schrik, want ze had het nog nooit
meegemaakt en alles ging zoo gauw, een gewemel van menschen met
hooggekleurde gezichten en bonte kleeren. Ze hoorde een roezemoes van
praten en lachen, dat haar door zijn wezenloosheid deed denken aan het
voorspel van de muziekdoos in de stationswachtkamer, als ze het deuntje
nog niet herkend had, tot ze eindelijk wat begon te verstaan en
bemerkte, dat het verkleede kinderen waren. Ze speelden een stukje vol
zotte toestanden en verwarringen, die Heleen niet aardig kon vinden,
doch daar iedereen lachte, meende ze dat de schuld wel bij haar zou
liggen—, maar ze vermaakte zich buitengemeen met een oude tante, die
vreemde woorden verkeerd gebruikte, overal inliep en elk ding uit de
handen liet vallen.

Daarna werden er liedjes gezongen en de bedroefde wijsjes van het
driestemmig koortje ontroerden Heleen zeer, rillingen slopen haar langs
achterhoofd en rug, bij het lied van den herder in de bergweiden had ze
moeite niet te schreien. Ze tuurde recht voor zich uit, het was of ze
een lucht van verf en vernis rook. Een prentje van de blokkendoos,
waarmee ze jaren geleden met haar broertjes had gespeeld, was
plotseling van versleten herinnering tot een levend visioen geworden.
Ze zag boven de Alpentoppen bont wolkenspel en vergat dit gezicht en
dat oogenblik nimmermeer. Terwijl de jongens en meisjes op het tooneel
radde en toonlooze samenspraken hielden, die ze maar half verstond en
die haar niet boeiden, bleef haar gepeins bij den herder en de bergen
vertoeven, de zoete bevangenheid van het verre en vreemde overkwam
haar; ze was alleen, maar toch ook tusschen menschen en in hun
samenzijn opgenomen, en in de tweeledige vreugde om eenzaamheid en
samenzijn te zamen, vervloeiden haar gedachten in een zoete mijmerij.

Met alle anderen rees ze even later op, licht verschrokken in het
tumult van handenklappen en stampen, dat plotseling losgebroken was.
Het scherm vloog open en toe, er werd over en weer gewuifd en gewenkt,
Heleen werd ruw achteruitgeduwd, stoelen werden weggegrist, vlug tegen
de wanden opgestapeld, de gladde vloer kwam bloot, de zaal werd tot den
dans bereid. Heleen voelde zich vreemd en stijf van onbeholpenheid,
kilte woei om haar heen, de menschen weken, tocht trok door de open
deuren de zwoele walmen weg; angst en onrust golfden Heleen door het
lijf. Haar kameraadje was weg en praatte met de kinderen, die
meegespeeld hadden en nu door een kleine zijdeur, waar geen ander
doorheen mocht, trotsch-lachend en gewichtig een voor een binnenkwamen.
Heleen stond alleen. Ze keek naar de volwassenen op en hoopte dat een
van hen haar iets vriendelijks zeggen of toelachen zou, maar in de
glimmende, opgezette gezichten keken de oogen stuursch en verwaten, de
toegenepen monden ontplooiden zich niet, de blikken wendden zich af na
een seconde van koel neerzien. Heleen voelde zich verdrietig, wrevelig
tegen elkeen en tegen zichzelf en ze had weer dat besef of ze jegens
zichzelf zich misdroeg. Doch de muziek ving nu aan, luidruchtige
stemmen riepen bazig om ruimte. Heleen werd nog verder weggeduwd,
tusschen een man en een vrouw tegen een stapel stoelen aan gedrongen;
huppelend in marschmaat trokken jongens en meisjes gepaard langs haar
voorbij. Ze bemerkte wel dat zij het eenige meisje tusschen de
volwassenen was, doch gaf er zich geen rekenschap van, tot haar
kameraadje haar beschermend toeknikte aan den arm van een pronkerigen
jongen; toen had ze moeite om niet in tranen uit te barsten. Na een
korte poos zweeg de muziek, het kluwen ontwond zich, de paartjes, in de
plotselinge stilte met lijf en ledematen verlegen, dreven lachend en
links-buigend uiteen. Een jongen die niet had gedanst, doch met de
handen op den rug rondgeloopen en hooghartig glimlachend toegekeken,
kwam voorbij Heleen, keek haar aan, keerde terug, keek haar weer aan en
vroeg haar ten dans. Heleen bekende aarzelend en beschaamd, dat ze niet
danste; het beteekende niets, vond hij, ze zouden dan te zamen wat
praten. Hij schikte in een hoek twee stoelen bij een tafeltje en stelde
zich voor. Heleen noemde daarop alleen haar voornaam, alsof ze nog een
kind was, omdat ze niet anders durfde, voelde terstond het verkeerde
daarvan, doch miste den moed en het middel om dat te verbeteren. Ze
zaten nog niet lang te zamen, toen had de jongen haar al verteld, dat
hij pas student was geworden, dat hij zich den heelen avond geweldig
had verveeld en alleen was gekomen om zijn zusje te begeleiden en dat
eigenlijk gezegd de heele wereld en het gansche menschdom hem
verveelden, omdat hij dichter was, de studie verachtte en zijn
kunstenaarsschap het hoogste vond! Heleen was door dit alles wel wat
overstelpt, maar ze vond het toch vooral heel ernstig en ontroerend en
gewichtig en rekende zich niet weinig vereerd, dat haar dit alles zoo
maar werd medegedeeld, temeer daar Fred haar verzekerde, dat hij die
dingen waarlijk niet aan elkeen toevertrouwde. Maar hij had het gevoel,
alsof ze elkaar al jaren lang kenden. Heleen toch ook, nietwaar? Heleen
nam dat gevoel in zichzelf niet waar en zei hem dit, schoon met
tegenzin en vreezend hem te grieven, waarop de jongen lachte, zich tot
haar overboog, haar in de oogen keek, zoodat het haar verwarde en zei
dat ze van alle meisjes hier de mooiste en stellig ook de liefste was.
Hij zou een liedje op haar oogen dichten, haar oogen, die als zachte,
blauwe vlammen waren en op haar bekoorlijken glimlach. Heleen’s hart
beefde in haar borst, terwijl ze naar die vleiende woorden luisterde;
ze ademde zacht en snel, ving de schittering van haar oogen in haar
eigen blik, maar kon bijkans niet spreken.

Laat in den avond bracht de jongen haar naar huis en ze liepen langzaam
onder de boomen van de laan langs de rivier.

Heleen was nog nooit in dit uur van den nacht buitenshuis geweest en de
nachtwind leek haar een vreemdeling, wiens gefluisterde taal ze niet
verstond. Een machtige bekoring hield haar omvangen,—het ruischen en
schuifelen door riet en takken, over de donkere akkers en langs het
moede oevergroen drong haar borst binnen als een zaligheid, scherp en
bijna smartelijk, want al te zwaar en niet begrepen. Haar knieën
knikten en bijwijlen trilden haar voeten alsof ze niet voortgaan
wilden. Zacht ademend keek ze om zich heen, haar oogen tuurden
wijdgeopend,—alle dingen hadden in dit nachtelijk uur het
zoet-zwaarmoedige, dat wat gevoeld en waar zacht en bang naar getast,
maar wat niet gevat en niet genoemd kan wezen, het was in reuk en in
gerucht; tot in het doffe bassen der waaksche honden toe. De jongen
naast haar gaande sprak en lachte soms en drukte haar hand, doch Heleen
zweeg, maar op eenmaal trilde haar adem uit haar borst, ze bleef
plotseling staan en keek op naar haar nieuwen vriend.... „Ik wil je
iets vragen, zei ze—je weet zoo veel.... zou het werkelijk mogelijk
zijn te leven, zooals het in de boeken staat....?” En zooals achter den
klokkeslag nagalm zacht en zwak, wiegde in haar achter de vraag een
andere, onvast en niet gesproken.... waarom ze juist dit, en waarom ze
dit juist nu wel vroeg....

De jongen naast haar was onthutst en keek even wezenloos op haar neer,
maar al gauw brak zijn lach weer door en hij zei Heleen, dat het
antwoord op die vraag afhing van de boeken die ze bedoelde en dat ze
hem maar eens zeggen moest, welke boeken ze had gelezen.

Heleen nam dit als vollen ernst en vertelde hem en sprak plotseling
snel en veel en vertrouwelijk, tot bij haar huis. Grauw en vervallen
stond het in den nacht, en Heleen leed de vernedering van zijn blik,
doch verbeet het en zweeg. Hij had het toch gemerkt en schertste en zei
lieve dingen om het haar te doen vergeten. Toen sprak hij nog weer van
het versje dat hij zenden zou en toen ze hem haar hand reikte, trok hij
haar naar zich toe, bukte zich, nam haar hoofd tusschen zijn handen; ze
liet hem half-verlangend begaan en ving de warmte van zijn lippen op
haar open mond.

Schoon de morgen traag ontlook uit den nacht als een grauwe paddestoel
uit den donkeren boschgrond, en troosteloozer dan zoo menig andere dag,
want dit werd een dag van windstilte en vooze sneeuw, een dag als een
moeras, en schoon het ontwaken in zulk een dag een last van zwarigheid
placht te leggen op Heleen’s borst, die daarvan niet week voor den
avond—, leek het haar dezen morgen, alsof ze rondom in een lentezon
lag, toen ze haar oogen opsloeg uit haar korten slaap. Ze glimlachte
met mond en oogen de komende uren tegemoet en haalde vreugdevol den dag
in als een aan droomen en blij herdenken gewijde. Niets kon haar deren,
geen flauw besef van kilte of onbehagen drong tot haar door, toen ze
opstond; een vergetelheid hield haar in luwe windselen omvangen, het
ontging haar, dat haar bloote voeten den klammen kouden vloer betraden,
ze liep heen en weer, neuriede, stond dan weer stil, peinsde, neuriede,
vergat zich te kleeden en voelde toch geen kou. Ook beneden in de
warmte, waar de lamp nog ontstoken was, bleef ze zich bewegen met die
vreemde, teedere behoedzaamheid, alsof er overal stilte hing, die niet
verstoord, en geur, die niet verjaagd mocht wezen en alsof er overal
rondom haar kostbaarheden stonden, die breken konden, maar niet breken
mochten. Zoo bleef ze den heelen dag en zoo ging ze tegen den avond
naar school en elk ding, dat ze in den schemer voorbijliep, scheen een
ongekende ontroering op haar af te zenden, het geringste gerucht
schrikte haar hart op en deed het stormend kloppen, haar borst stond
vol met den reuk van zoete bloemen.

De les was nog niet begonnen, doch het was te koud om buiten te
wachten; de deur stond open, de meisjes hadden zich in de gang onder de
lamp, die rood scheen door den witten damp, verzameld en riepen haar
met ongewone toeschietelijkheid in hun kring. Doch Heleen ontweek hen,
en liep rechtstreeks het leege, lichte lokaal binnen, lei haar boeken
op haar plaats en ging achter de banken bij de kachel staan. Peinzend
hield ze de handen voor zich uit in den trillenden gloed, peinzend
luisterde ze naar het zoetzangerig suizen der gasvlammen boven haar
hoofd, zachtjes aan verdoofde ze.... Een zware stap schrok haar op, de
vijandige meester kwam in en groette haar met een korten grom. Er trok
een wolk van drift en onbehagen langs haar hart, toen glimlachte ze in
zichzelf en voelde haar wonderlijke zachtzinnigheid als een bloem
openbreken ook naar hem, in een plotseling, ordeloos en verward
voornemen hem dezen dag niet, en nimmermeer zoolang ze op school was,
te hinderen. Hem niet, niemand.... De anderen traden binnen, ze ging
van haar voornemen vol bij de kachel weg en zette zich stil in haar
bank, nam gedwee haar leesboek en bladerde tot waar ze gebleven waren.
Het was een fragment, „Het Album” getiteld, uit het boek „Waarheid en
Droomen.” Ze streek de bladzij glad, keek op en wachtte, in een
zeldzaam gevoel van gedweeë rust en zachtzinnige tevredenheid. Een
meisje las, Heleen keek neer en las oplettend mee met de oogen, nog een
ander las en daarna werd zij zelf genoemd. Ze voelde geen
belangstelling voor het verhaal en begon duidelijk en koel:

„Hoe het zij, mijn grootmoeder bezat voor mij een groote
aantrekkelijkheid en zoo, dat ik niet weet of ik haar meer vereerde of
liefhad. Ik vroeg haar dus mijn gedenkboek der liefde en der
vriendschap in te wijden. Zij deed dit op hare wijze, zij nam haar
ouden Statenbijbel, sloeg dien open, en schreef daaruit met bevende
hand op het eerste witte blad: Mattheus X: 37. „Die vader ofte moeder
liefheeft boven Mij, en is Mijns niet weerdigh, en die sone ofte
dochter liefheeft boven Mij, en is Mijns niet weerdigh....” Toen schrok
ze stil en zweeg bevende. Ze keek op en zag alle oogen, ook die van den
meester, naar zich toegekeerd, onder het suizen der lampen lag de klas
doodstil. Ze hoorde den naklank van haar eigen stem, luid en bevend, in
haar ooren. Een roode gloed rees op uit haar hart, een zuil van
schaamte: ze had zich, bij vreemden, vergeten. Het wankelde in haar
hoofd, of de wereld een draaikolk was en zij daarin pijlsnel verzonk en
verging. Plotseling werd haar het licht ondraaglijk, ze sprong haar
bank uit, rende naar de deur, sleurde haar mantel mee uit de gang en
liep snikkende weg in den witten winteravond.








X.


Heleen geraakte nu in dien leeftijd en in dien staat, dat ze de scherts
ging verachten als het deel der minderwaardigen en zich verbeeldde, dat
ze een afkeer van vroolijk kermisvieren en van elke blijgeestigheid
had, schoon ze als kind met al haar zwaarmoedigheid altijd goedlachsch
om grappige dingen was geweest en zich al jong had vermaakt met de
dwaze teekeningen en onbeholpen spelfouten op winkeltjes en
kermistenten. Haar afkeer echter kwam hieruit voort, dat ze uit haar
omgeving alleen grove scherts, geestelooze grappigheid en ruw
feestvieren kende, en niet vermoedde, dat ook hierin het edele en
verhevene zich openbaren kan. Het had zich voor haar tot nu toe
uitsluitend in den zwaarwichtigen, bijkans somberen romanvorm
voorgedaan, en ze had het onwetend daarmee vereenzelvigd. Haar besluit,
dat ze niemand meer hinderen en verdrieten zou, bracht mee, dat ze het
schrijven van spotgedichten naliet—, ze verviel in de klas tot rust.
Evenwel beschouwden de meisjes haar nu als een der hunnen, de gunst van
een jongen had Heleen in hun oogen verheven en Dieuwertje alleen bleef
achterafgezet. Heleen bemerkte het met eenige bevreemding en moest het
wel begrijpen, maar het verheugde haar niet meer, ze ontweek toch hun
gezelschap om de plagerijen, ze was overgevoelig, schreide gauw en
wilde niet uitgelachen wezen.

Alle dingen behielden nu dagelijks het heerlijk-bevangende, dat wat
niet te noemen, maar te gevoelen is; het hing over akkers en riet en
water als onzichtbare damp, het trok met de wolken mee over de toppen
der boomen en verzoette des avondwinds klacht tot een zacht geschrei
van blijde pijn.

Alle neerslachtigheid vlood voor dien weemoed, er was geluk in iederen
dag, geluk in iedere daad, in werken en denken, in ademen en in gaan.

Een volheid was in haar gekomen.... als was een onbekende en
onuitgesproken wensch geheel vervuld, als had ze plotseling het
antwoord op al haar smartelijke en onvaste vragen verkregen. Als ze
alleen was, zat ze stil en peinsde met verwonderde oogen, hoe ze toch
zoo lange jaren het leven zonder dit geluk had kunnen dragen en zuchtte
van verrukking omdat ze het nu ten leste toch en zoo onverwacht en naar
ze meende wel voor goed had binnengeoogst. Ze liep glimlachend onder de
duistere binten en bespiedde den groei der bleeke zwammen, die ze als
kind niet had durven gadeslaan. Ze was voor het eerst van haar leven op
den spokenzolder niet meer bang. Op een dag overdacht ze dit en
herinnerde zich, dat eens haar deftige oom haar om dien angst had
berispt en van een kwaad geweten had gesproken, als het eenige dat
angst aanjagen kon, zonder dat ze hem toen begrepen had. Zou een goed
geweten dan hetzelfde beduiden als gelukkig zijn? In sneeuwjacht en
gierenden storm doolde ze door het bosch en langs de verlaten plassen,
staarde in het water, dat troebel was van schuim en in de woeste vormen
der wolken, laag aan den horizon, waar een bleeke lichtglans uit
vandaan en over de golven heen verschoot. Iedere gedachte stond dan
stil, ieder gepeins was geëindigd, ze staarde en stond, liep weer
verder, neuriede, stond weer, en staarde, ze was niets dan een
trillende damp van geluk, warend waarheen ze gedreven werd, zonder
richting of eigen wil.

Doch langzaam aan, onbemerkt en vaag in den aanvang, dan duidelijk en
beangstigend, drong een benauwdheid haar vreugde binnen. Het was om een
ding in haar zelf, dat ze leed, maar niet begreep, een vreemde
prikkelbaarheid, een dwaze veeleischendheid. Zij, die met elkeen zonder
morren tevreden was geweest, zooals ze zich voordeden, wat wilde ze
toch van hem? Mocht hij niet lachen en schertsen en lichtvaardig
babbelen, moest hij anders zijn dan de anderen, hij alleen? Waarom
zweepte het geringste haar op tot schreien en verwijt, tot een sombere
prikkelbaarheid, sloeg haar blijde stemmingen neer, zonder dat ze het
weerhouden kon, zoodat zij pruilde en mokte, tot hij norsch er tegen in
ging en ze boos van elkander wegliepen? Ze begreep zichzelf niet, het
maakte haar bang en schuw en wond haar op tot wanhoop. Kwam ze na zulk
een bedorven samenzijn terug in huis, dan wierp ze zich als een ziek
dier in een hoek, kreunde van snijdende smart, antwoordde niet,
verweerde zich niet, weigerde naar school te gaan en wenschte, de
lange, nachtelijke uren door, dat ze den morgen niet halen zou, om het
ontwaken te ontgaan, dat zulk een herinnering achter zich aan sleepte.
Den volgenden dag was ze bleek, kon niet eten, liet haar werk liggen,
opende geen enkel boek—, dan kwam in den middag een briefje van haar
vriend met vluchtige woorden van teedere vleierij, en het leed lag
geveld. Verbaasd uit haar tranen keek Heleen erop neer. Was het wel zóó
erg geweest? Maar een volgende maal leed ze weer even sterk en even
fel, nadat dezelfde dingen voorafgegaan waren.

Ook deerde haar zeer het gepraat en geplaag op school, de verholen
schimp van juffrouw en meesters, het bitse stoken van de meisjes. Het
kameraadje van het feest meldde Heleen bijna dagelijks nieuw,
lichtvaardig kwaad, dat ze van Fred vernomen had, hij was een echte
meisjesgek, wandelde niet alleen met Heleen, maar ook wel met anderen
in donker-avond en dichtte gedichtjes voor al zijn kennisjes. Heleen
moest maar gaan kijken achter de kerk, als ze het niet geloofde! Heleen
moest maar navragen bij deze en bij gene! Als ze dus gehoopt had op
verloven en trouwen, en als het haar daarom te doen was, dan zou het
haar tegenvallen, want Fred dacht daar niet over. Doch Heleen dacht
nooit aan verloven en trouwen, ze had geen andere begeerte dan dat Fred
haar echte vriend zou zijn en blijven en dat ze te zamen het leven uit
de boeken, dat haar nog immer licht te verwezenlijken scheen, het
oprechte, eenvoudige, vrije, heldhaftige, dat was als ruim, blauw water
met opspattend schuim in de zon, zouden leven. En ze sloeg aan het
kwaad geen geloof. Doch toen het kameraadje eenige dagen later
inderdaad een blaadje papier meebracht met een versje op haar roode
wangen, waarin Heleen woorden en regels herkende van het versje, dat
hij haar enkele weken geleden had toegezonden en haar tegelijk
vertelde, dat Fred alles wist—maar niet door haar—van Heleen’s nieuwe
jurk en haar baaien rok, en dat ze er samen om gelachen hadden, werd
Heleen zoo teugelloos bedroefd, dat ze het niet verbergen kon. Ze
leunde tegen den muur en schreide van pijn. Thuis schreef ze met
afgewend hoofd en stroomende oogen een briefje en trilde in haar
zelfbeklag. Was Fred haar vriend of van alle meisjes te zamen en had
hij inderdaad voor alle meisjes de liefkoozingen, die zij bevende van
hem ontving en als schatten bewaarde?

Fred schreef hierop een half-grappig briefje en beklaagde zich over
Heleen’s prikkelbaarheid en beloofde haar, dat hij haar van haar
zwaarwichtigheid genezen en weer vroolijk maken zou.

In dienzelfden avond wachtte hij Heleen voor de schooldeur en ze liepen
snel te zamen in donker heen. Onderweg vertelde hij Heleen, terwijl hij
haar arm in den zijnen hield gekneld, van een plan, dat hij had
verzonnen; ze zouden te kermis gaan in het dorp over de plassen, het
dorp van de Watergeuzen, hij en Heleen en het vriendinnetje van het
feest, maar Heleen zou zijn echte meisje zijn. Ze moesten beiden
wegblijven uit de les en zich van thuis zien vrij te maken. Ze zouden
in alle tenten binnen gaan en de dikke dame en den man met de
wassenbeelden zien. Wilde Heleen dat? Heleen zweeg en beefde, ze had
hem willen beduiden, dat ze dit met hem niet wilde en dit met hem niet
kon, maar ze vond geen woorden en ze vond geen moed. Het leek haar
plotseling te zwaar, er lag al te veel tusschen hen in, een verschil,
dat aanhoudend misverstand kweekte en waar geen baat voor was. Wat
moesten woorden nog doen, als dit de eenige troost was die hij geven
kon, na haar briefje? Daarom bedwong ze zich sterk tot kalmte, gaf haar
hand, liet zich kussen en beloofde dat ze er over spreken en schrijven
zou. Thuis schreef ze hem onmiddellijk, dat ze hem niet en nooit meer
wilde zien, verzond dien brief, schreide niet, doch was roerloos, liep
roerloos, praatte roerloos, lei zich roerloos in haar bed en waakte
zonder klacht of tranen met gesloten lippen de donkere uren door. Iets
als een voorgevoel, dat jegens anderen het zwijgen alleen haar overig
zou blijven, kwam op haar af. Ze bleef drie dagen achtereen zwervend
weg van de school, werd betrapt, voor enkele weken verjaagd, liet zich
die weken niet zien en kwam daarna slap en stil en tam in de klas
terug.








XI.


Heleen zat nu in het naderend voorjaar dagelijks gebukt voor haar open
boeken, prevelde namen, noteerde feiten en leerde tot donker avond. Dan
leunde ze achteruit in haar stoel en tuurde strak naar de balken van de
zoldering. Haar leven had ze in nevelen gesluierd, er was één enkele
open plek, datgene, waarmee ze leeren moest voor haar examen. Ze pompte
zich gewillig vol, ging prevelend door het huis en sloop in donker naar
bed als ze klaar was. Ze zwierf niet langer rond, vermeed het
bruggetje, de koffiebranderij en het bibliotheekje, las geen boeken en
verstopte zich als een draaiorgel naderde. Want het zoete van vroeger
gaf nu zoo ondraaglijke smarten af, dat ze het moest vermijden voor het
behoud van haar kracht en rust; doch toen de lente kwam, kon ze zon en
wind niet mijden, niet het blinken der herleefde slooten en den geur
van het jonge gras. Vaak rilde ze zonder zichtbare reden en schokte
haar hart van pijn. Dan keek ze hulpeloos op en rond, maar was alleen
in de kamer, waar ze om te leeren met rust gelaten werd, en bukte zich
weer naar haar boeken. Dieuwertje kwam soms aan om met haar te leeren,
in de klas was niet langer vertier, de keten der broederschap lag
uiteengebroken, elkeen voor zich voelde het naderen der volwassenheid
op een eigen manier, elkeen voor zich dacht aan examen en toekomst. Er
hing een jachtigheid, ieder haastte zich huiswaarts na de les, de lange
jaren, die geen eind schenen te hebben, de jaren van zwerven en
plantenzoeken in lente en zomer en najaar, van snoepen in winkeltjes en
studentikoos rumoer, waren plotseling voorbij, eerst nog het examen,
dan daarna zouden ze voor altijd uiteengaan. Ze hadden het lang
geweten, doch gingen het nu pas beseffen. Het naderend einde, dat tot
de herinnering bereidde, verzoende Heleen alreeds met het geledene,
leed had zich omgezet in rust en verzoende haar met de menschen. Elkeen
was oprecht en goed, het kon niet anders, zijzelf ook was oprecht en
goed en wenschte voor haar deel niet meer dan daarmee sterk het leven
in te gaan. Elk moest voor den ander verdraaglijk zijn.

Op haar beurt deed Heleen examen en kwam in den avond thuis, bleek en
moe, bang en blijde. Ze sliep dien nacht gerust en zocht den volgenden
avond naar gewoonte de meesters op om te vertellen hoe het haar was
gegaan en wat haar was gevraagd. Ze had mooie punten behaald en de
school niet tot schande gestrekt. Ze stond in de klas naast den
lessenaar van den meester en praatte met hem onder het snuivend
lamplicht. De nieuwe klas kwam in, Heleen keek angstig toe en zag hoe
een ander meisje zich zette in haar bank, haar boeken uitlei en zich
omkeerde naar haar buur. Zij had daar nu geen plaats meer, stond voor
de banken en praatte met den meester in een zachte verblijding om de
vriendschappelijkheid van zijn glimlach en zijn woorden. Deze man was
hard voor haar geweest, had haar nimmer gespaard en dikwijls gestraft,
doch dit was voorbij en vergeten. Als een tinteling vloog door haar
heen de drang om hem iets vriendelijks te zeggen, zij ook had immers
haar deel van schuld gehad aan de gebetenheid tusschen hen beiden, maar
de tinteling vervloeide in bedroefdheid, het was nu toch alles voorbij.
Ze was groot en behoefde niet langer in de klas te zitten en ze mocht
pratend voor de banken staan, terwijl anderen leerden. Dit was de
vrijheid, naar welke ze had gedorst, komen mogen en gaan, wanneer ze
verkoos. En was ze dan nu toch weer niet blijde? Ze was van school af,
er zat een ander meisje in haar bank en de meester reikte haar de hand
als een gelijke en liet haar beloven dat ze nog eens van zich zou doen
hooren als ze een plaats gekregen had. Hoe gaarne was Heleen dien avond
nog gebleven, maar ze kon het niet vragen, het leek te dwaas, ze
treuzelde nog wat rond, maar de meester begon zijn les en Heleen ging
in donker naar huis.

De geslaagde meisjes hielden onderling een feestje; Heleen nam daaraan
deel, maar ze vermaakte zich niet. Ze had nog niet geleerd, zich met
anderen te vermaken.

Korten tijd daarna kwam er een brief van Heleen’s oom, haar verdere
toekomst betreffende. Hij stelde voor, dat Heleen voorloopig onbetaald
zou werken aan een stadsarmenschool in zijn woonplaats, waardoor het
haar gemakkelijker zou vallen een bezoldigde plaats te krijgen. Hij en
tante hadden goedgevonden, dat Heleen dien tijd bij hen aan huis zou
komen en als wederdienst voor die gastvrijheid tusschen en na haar
schooltijden helpen in de bezigheden voor het gezin. Zoo verliet Heleen
dan nu alles, waartusschen ze lange jaren had geleefd, het oude huis
aan de rivier, het holle bosch, de rietlanden en plassen, den hoogen
molen, de dorpen der Watergeuzen, geurig van hooi en stroo en mest, de
slooten met hun zoomen van riet en moerasbloemen, het bruggetje aan de
gracht, waar „de Slaaf” nog immer stond en draaide, en het oude
bibliotheekje, waar het naar wortelen en koffie rook.

Ze ging naar de Luthersche kerk op een Maandag, dat er geen dienst was,
drentelde over de boterbloemkleurige keitjes, liet den zoeten wind over
haar gesloten oogen gaan en dacht aan het meisje met den mooien naam,
het blauwe meer en het witte huis, en aan de voorbije jaren. Ze was nu
toch wel blij met haar volle vrijheid, liep stil in de voorjaarszon
naar het bibliotheekje en herdacht den heer en de dame uit „De
Fonkelende Sterren,” Valentin Jernam, Rémy en Vitalis. Er lag een
donker prentje van een kerkhof met treurwilgen en populieren. Heleen
keek er naar en voelde de oude zoete zwaarmoedigheid vol en warm in
zich aanzwellen. Het grachtje was stil, de scholen al aan, de jonge
blaadjes trilden zoetjes in den voorjaarswind. Tegen den avond van
dienzelfden dag zwierf ze de rivier langs en tusschen de ijlgroene
akkers door naar de oude kinderschool, klom over het hek en liep heen
en weer over het verlaten speelplein, waar blank regenwater lag
samengevloeid in de kuiltjes rondom de lindeboomen. Ze klauterde met
knieën en handen bij den ruwen muur omhoog en hing met de borst op de
vensterbank gedrukt om in de ledige klas te kijken. Dof en doodsch
stonden bord en banken verzonken in den schemer, het was als rook ze
krijt en stof. Meesters stoel was onder zijn tafeltje geschoven, het
scheen er al bijkans nacht binnen de halfneergelaten gordijnen, maar nu
ze scherp toekeek, onderscheidde ze toch nog de kleuren der prenten.
Daar hing „Het Gezin,” dat ze zoo innig kende van zoovele jaren; in een
trilling van leed en liefde, als waren het levende menschen, zag ze ze
allen weer, den grootvader voor het raam, met zijn tevreden lach, in
zijn ouderdom getroost, en het meisje op zijn knie, dat met gestrekten
vinger en juichende oogen naar het heerlijke, ruime landschap buiten
wees: koolzaad en blond zomerkoren; om de gedekte tafel heen de vader
en de moeder, twee jongetjes en een grooter meisje, het dampend maal
was opgezet, maar ieder wachtte en keek met teedere en eerbiedige
toegeeflijkheid glimlachend, tot Grootvader zou komen aanzitten. Waar
een zonnestraal viel op den rooden tegelvloer, lag een kleine, dikke
kerel in de wieg. Aan den anderen kant hing „Appels plukken.” Jongens
met roode wangen drongen dansend rondom den boom, waar hun lachende
vader omhoog tusschen de takken school en plukte en afwierp—, op den
achtergrond stonden kleine huizen in een kring om het kerkje heen. Aan
den overmuur waren vorm en kleuren al verder in donker verzonken, er
blonk toch nog wat purper en wat groen. „Edelen bieden het Smeekschrift
aan.” Stond de kachel nog? Er zou toch wel niet meer worden gestookt.
Daar had ze in den hoek gestaan, dien grijzen Vrijdagmiddag dat het zoo
vroor. Rio de la Plata.... een kust bloeide open, scheepjes dobberden,
blank op blauw, schapen graasden en blaatten. Hier ook had ze gezongen
„Naar het woud.... naar het woud,” en nimmermeer het heerlijk visioen
verloren van den eik in zijn kracht en den beuk in zijn pracht, die
„elkaar met zwaaiende twijgen ruischend begroeten.” Ze proefde en rook
dien voorbijen koelen herfstdag, het late uur en het gezang, en
trachtte dat lied te neuriën, maar haar stem brak, een rilling sloop
haar over hoofd en rug, haar wang lag even op het koud arduin, ze liet
zich naar beneden glijden, zonk aan den voet van den hoogen muur ineen
en schreide tot ze geen tranen meer had.

Ze ging naar den verlaten zolder, en liep er onder de binten heen en
weer, stond voor het stoffig raam en tuurde over de landen, ze snoof de
lucht van rag en vochtig stof, trok de klemmende kasten open en staarde
naar de ledige planken in een plotseling aanzwellende zoete
zwaarmoedigheid. Doch toen ze langs het gegrendelde deurtje kwam,
waarachter het weer zoo stil en richtig scheen, beving haar plotseling
in een ijzige huivering de oude angst. Ze keerde zich snel om, voelde
kilte tusschen haar schouderbladen en moest zich sterk bedwingen om
kalm de trap af te gaan en niet nog eens naar beneden te storten.

Moeder en broertjes bleven achter, vader bracht haar naar de stad. Er
werden geen wichtige woorden van afscheid gesproken, ze kreeg les noch
vermaning mede, dan dat ze oom en tante moest gerieven en haar best
doen voor een plaats. Heleen voelde niets van wat in de boekjes als
„Voor het eerst van huis” wordt beschreven. In de wachtkamer van het
station zat ze met haar vader op de houten bank tegen den muur; het was
vroege morgen, de landerijen blonken buiten de open deur over het
glanzende water, bolle musschen pikten tusschen de zonnige keitjes. Een
werkman wierp tot tijdverdrijf een cent in de speeldoos, het hoog en
wezenloos tonenspel ving aan en Heleen zag plotseling kleur van pruiken
en verf in fel licht en hoorde het radde ratelen der verbijsterde
kinderen in hun grootemenschenkleeren. Ze dacht aan Fred, lei haar
hoofd tegen den muur en wendde en keerde het in onvaste smartelijkheid.
Fred ging nu met het meisje van het feest. De trein kwam voor, opende
zich, liet menschen uit, sloot zich en vertrok. In een laatsten blik
vol heete tranen groette Heleen molen en slooten en de dorpen der
Watergeuzen.








XII.


Heleen trok nu in bij haar oom en tante, een ordelijk gezin in een net
huis. Er waren twee nichtjes, de een even oud, de ander iets ouder dan
zijzelf. Ze ging dagelijks naar de armenschool, waar ze onbeteekenende
werkjes kreeg buiten de klas, soms als hulp van de een naar de ander
werd gezonden, zieken verving voor enkele dagen en weer afgedankt werd,
als ze aan de kinderen en het werk begon te wennen. Heleen verlangde
niet naar een betere plaats om het geld dat ze dan met haar werken zou
verdienen, maar wel om een rustig leven in een eigen klas te hebben en
door de anderen als gelijke te worden erkend. Ze kende nog steeds niet
de begeerte naar pronk of opschik of persoonlijk bezit, ook niet nu ze
in een gezin was, waar elk zeer sterk op het zijne stond en ze
dagelijks op haar weg naar school door de winkelstraten ging.

Ze gevoelde zich in het huis van haar oom niet gelukkig, daar ze
dagelijks pijnlijker ervoer in hoevele dingen ze tekortschoot en over
hoe weinig ze meepraten kon. Bij de huiselijke bezigheden of bij het
maal aan tafel ontmoette ze voorwerpen, waarvan ze het gebruik niet
kende en die ze dus niet naar behooren wist te hanteeren en ze bemerkte
aan den bijtenden spot, hoe erg dit werd gevonden; ook ontging het haar
niet, dat het in haar afwezigheid met anderen werd besproken.

De tante, die haar leeren en onderrichten zou, werd zelden driftig of
boos, doch ze toonde haar een koude minachting, die Heleen griefde en
pijn deed, soms de witte drift in haar aanjoeg, maar meestentijds haar
tot tranen bewoog, en na korten tijd verrichtte ze met dochters en
dienstboden het werk weer zelf en werd Heleen niets meer opgedragen.
Dan wilde Heleen soms smeeken, dat men haar toch weer eens iets zou
toevertrouwen, maar ze durfde niet en berustte in het besef, dat ieder
in dat huis haar meerdere was.

Het oude tekort, dat aan gave voorstellingen en begrippen uit de
tastbare werkelijkheid, aan den eenen kant voortkomend uit onvoldoende
en ondoelmatig onderricht, bij gebrek aan natuurlijke belangstelling,
aan den anderen kant uit te weinig vertrouwelijke aanraking met
ouderen, werd hier scherper dan ooit opgemerkt, wreeder dan ooit
gehoond. Heleen voelde zich als iemand, die buiten zijn wil in een
felle feestzaal is gebracht tusschen frissche en fraai getooide
menschen, zijn kleeren vaal en vol sleten weet en zweet van angst om
het te verbergen. Eens trok ze snel haar hoofd uit het venster terug,
toen ze er water uit de goot op voelde druppen en vertelde op een vraag
van haar tante met bangen ernst, dat waterdruppen op het hoofd een
mensch wel gek kon maken. Schaterend van lachen had haar tante gevraagd
wie haar dat had wijs gemaakt. Heleen had het in een boek gelezen, haar
moeder het bevestigd. Dit zei Heleen. Terwijl haar tante zich afkeerde,
had ze, niet langer lachend, maar barsch en boos, iets over Heleens
moeder gemompeld, maar Heleen had het niet verstaan en vroeg er niet
naar. Want een nieuwe overdenking greep haar beet,—dat verhaal van de
waterdroppels was dus dwaasheid. Ze zonderde zich af om dit te
overdenken, en om haar benauwdheid, haar pijn te overdenken. Zoo stond
het dus, dat de dingen, die ze had gelezen, en die haar waren verteld
en waarin ze zonder overleg onomstootelijk had geloofd, onwaarheid of
dwaasheid konden wezen. Dit had ze nooit overdacht en dit was haar nu
rauwelijks gezegd. Waar of onwaar.... het was zaak, geen enkel ding te
zeggen, voordat ze het terdege had overdacht, wilde ze niet voortdurend
uitgelachen worden. Dat iets in een boek stond, was geen bewijs. Maar
hoe dan? Ze moest het voor elk ding afzonderlijk in zichzelf
onderzoeken, voor zichzelf uitmaken. Ze wilde dit ernstig,—doch toen ze
tot haar schrik bemerkte dat al de dingen, die ze wist, en al de
meeningen die ze bezat, juist even goed waar als onwaar konden wezen,
en hun „waarheid” voor haar op niets berustte dan op haar eigen tot nu
toe onaangetast en onomstootelijk geloof, ondervond ze voortdurend een
gevoel, als was alles in haar losgeschroefd, zoodat ze banger werd dan
ooit om zich te uiten en angstvallig over niets sprak dan over die
alledaagsche zaken, waarin meeningverschil en dus de kans zich
belachelijk te maken, uitgesloten was. Haar zelfvertrouwen, de laatste
jaren op de school eenigszins herleefd, slonk weer weg in deze nieuwe,
voorname en zelfbewuste omgeving, waar elkeen zoo twijfelloos zeker was
van eigen waarde en eigen gelijk, dat Heleen, van nature alreeds weinig
tot hoovaardij geneigd, in een volmaakten kleinheidswaan verviel.

Dikwijls kwam er bezoek, dan werd er wijn gedronken en kaart gespeeld,
de beide nichtjes dienden de thee, schonken den wijn en deden zonder
haperen mede in spel en in gesprek. Heleen sloeg het gade en bewonderde
ze om het gemak, waarmee ze zich bewogen, om de wijze, waarop ze zich
kleedden en het haar droegen, ze luisterde oplettend en trachtte
naarstig zich den toon van hun gesprekken en hun omgangsvormen eigen te
maken. Want ze wilde dat de menschen haar aardig zouden vinden en van
haar houden, en ze benijdde heftig diegenen, wien dat geluk te beurt
gevallen was, zonder dat ze het hadden nagejaagd. Vaak vroeg ze zich
af, welke voorwaarden deze menschen toch wel aan het wegschenken van
hun genegenheid verbinden mochten; dan zuchtte ze, beklemd en zwaar—,
ze wist het eigenlijk niet, ze wist alleen, dat het haar wel heel
moeilijk viel, die genegenheid te verwerven en ze dacht met schrijnende
teleurstelling aan haar oude droomen van dapperheid, oprechtheid en
trouw. Hier was het weer hetzelfde als op den avond van haar eerste
feest, dat ze de oogen opsloeg naar volwassen gezichten en niets
ontmoette dan koele blikken en stroeve lippen. En vaak greep een gevoel
van schaamte haar beet, en nam ze zich voor die koelheid met koelheid
te vergelden, maar ze kon het niet, en leed in eenzaamheid haar
eenzaamheid en haar onmacht om altijd fier te wezen.

Ze had den nichtjes gevraagd om haar een kaartspel te leeren en niet
gerust voor ze de ingewikkelde regels verstond en de bladen kon
hanteeren, nu zat ze tusschen het bezoek in de verlichte en weelderige
kamers, speelde mee en verbeeldde zich, dat ze gelukkig was en dat ze
zich vermaakte, schoon een gestadig knagend gevoel van onlust en vage
ongedurigheid binnen-in, haar zei dat ze niet gelukkig was en zich niet
vermaakte. Werden de anderen vroolijk, dan trachtte ze daarin te
deelen, doch ze gevoelde zelf wel het averechtsche van haar pogingen.
Ze was zoo bang, verkeerde dingen te zeggen en te doen, dat ze het
telkens deed—, ze lachte te luid, eens stiet ze iets om en haar tante
wenkte boos haar weg. Toen sloop ze stil naar de kamer van haar
nichtjes boven, ontstak er de lamp en bekeek hun kleine eigendommen, de
poppetjes en kleedjes en prentjes, ze nam de foto’s van vriendinnetjes
in de hand en vond elk dier meisjes mooier dan zichzelf. Aandachtig
tuurde ze naar japonnen en kapsel, zóó dienden dus de kleeren, zóó het
haar.... Ze hield zich voor dat het gewichtig en moeilijk was, zich te
kleeden en mooi te maken en voelde spijt, dat het haar niet was
geleerd, zuchtend zette ze de portretten op hun plaats tusschen de vele
kleine snuisterijen op de pronktafeltjes, behoedzaam zorg dragend niets
te breken, draaide de lamp weer uit en ging met de oogen toe in een
laag stoeltje zitten, het hoofd tegen den muur, zacht heen en weer het
bewegend in de oude, onvaste smartelijkheid van den avond op het
speelplein, van den dag, dat ze uit huis was gegaan.

Beneden werd intusschen muziek gemaakt, stemmen zongen schril en
vroolijk boven de piano uit, handen klapten, voeten stampten de maat.
Heleen drukte de handen tegen de borst en zuchtte—, maar het was niet
van verlangen om in de vroolijkheid daarbeneden te deelen, het was
heimwee naar het geheim dat ze in zich omdroeg en niet kennen mocht,
heimwee als een stekende pijn....

Het was het van lange jaren bekende gevoel: verlangen en niet weten
waarnaar.... het zelfde, dat haar plotseling was aangewaaid uit de
donkerte rondom de verlaten gasfabriek, uit het gesnater der bonte
eenden ver in de wei, uit orgelmuziek, door den wind verdeeld en
gebroken.... maar zwaarder en smartelijker nu dan ooit.

Heleen kon noch zichzelf, noch anderen in die omgeving vermaken, noch
konden anderen het haar; haar schuwheid nam toe, de rest van haar
zelfvertrouwen slonk weg. Ingekneld aan alle zijden als tusschen muren
van hoogmoed en zelfverzekerdheid, voelde ze zich elke eigen zekerheid
ontgaan. Alle anderen hadden hun meeningen, hun houding, hun smaken,
zij alleen had niets, was niets, kon niets. Ze geloofde en zweeg, toen
haar werd voorgehouden dat ze ook al niet eens „muzikaal” was, omdat
een pas-aangekochte, blinkende en schril-schreeuwende grammofoon haar
niet tot bewondering vervoeren kon, ze verloochende en verstak haar
liefde voor de smachtende wijsjes der draaiorgels op straat, sinds ze
zich daarom „ordinair” had hooren noemen. Ze werd nog eens meegenomen
naar een avondfeest en zag daar haar beide nichten in kleurige
uitheemsche jurken, schitterend van loovers en met schoenen helderrood
bestrikt, heel zwierig en losjes, een samenspraak uitvoeren, waarvan ze
dagen lang werk hadden gemaakt, zoodat hun kamer al dien tijd voor
Heleen gesloten was geweest. Ook nu sloop Heleen tusschen de groepjes,
haar gevoelens van tegenzin en verveling smorend in het besef, dat ze
tevreden en blij behoorde te zijn, waar elkeen blij en tevreden was; ze
voegde zich hier en daar bij jongens en meisjes, die praatten en
lachten en wilde daaraan meedoen, maar ze voelde den lach star op haar
gezicht, de onbeholpenheid zwaar door haar leden, ze wist al gauw niet
wat ze zeggen moest en zweeg. De anderen vermaakten zich heimelijk om
haar. Heleen bemerkte het, ze werd bloedrood van schaamte, sloop weg en
verschool zich tusschen oudere menschen in een hoek.

Dagen lang daarna bleef een gevoel van innerlijke onvastheid haar bij.
Ze benijdde de menschen in haar omgeving, hun altijd precies weten wat
ze moesten zeggen en doen, hun zelfvertrouwen en twijfelloosheid.
Hadden ze beginselen, hadden ze bedoelingen? Vele dingen mochten niet,
en gaven geen pas, anderen mochten volstrekt niet nagelaten worden—,
vaak genoeg hoorde Heleen de menschen, die zich aan het een of aan het
ander vergrepen hadden, in hun afwezigheid scherp beschimpen—, ze wilde
dus weten, wat van dit alles de bedoeling was. Ze vroeg en vorschte,
maar ze kreeg verbaasde en vluchtig ontwijkende antwoorden, ze werd
uitgelachen—niemand scheen de reden te weten van wat hijzelf deed en
van anderen verlangde. En toch was dit samenstel van doen en laten hun
gansche leven! Daar buiten bestond niets. Soms betrapte Heleen zich op
de gedachte, dat dit alles dan toch niet meer zin had dan de
willekeurige regels van het kaartspel, die eveneens met gelijken ernst
en toewijding werden nageleefd en eveneens hun bitterheid en hun
driften gaande maken konden—, angstig weerde ze die gedachte af. Het
kon niet, het was niet mogelijk. Ze dacht aan de menschen, die ze
kende, zoo geleerd en knap, zoo vol van eigendunk, zoo ervaren en
bedreven in dingen, waar zijzelf niet het minste van af wist. Die
menschen zouden op geen andere wijze met hun leven dan met hun
kaartspel te werk gaan? Haar gansche wezen verzette zich bang en
benauwd tegen de onderstelling, dat zoovele en zoo gewichtige menschen
zoo gansch en al redeloos en zinneloos zouden leven. Het meerendeel der
menschen redeloos levend! Het mocht niet, het kon niet. Ze vocht tegen
haar bezwaren en gaf de schuld van elk gevoeld tekort aan haar eigen
tekort, ze noemde zich ontevreden, aanmatigend, ze was geen liefde en
geen waardeering waard. Maar haar bezwaren lieten zich niet vellen, de
klachten keerden; verdreven keerden ze weer en lieten haar niet met
rust.

Toch bleef ze op alle wijzen moeite doen die menschen en hun liefde
voor zich te winnen en hun bedoelingen te doorgronden, want ze hoopte
nog altijd iets te vinden, dat tot nu toe haar aandacht was ontgaan,
een eenheid in hun daden en gedragingen, bewustheid of wil of
bedoeling; ze wist wel niet hoe ze het noemen moest, maar ze gevoelde
scherp en nauwkeurig genoeg, wat ze in hen miste—, en omdat ze voor
huiselijk werk niet bleek te deugen, bood ze zich aan voor verre en
onaangename boodschappen, om haar goeden wil te toonen en trachtte zich
dan door vlugheid te onderscheiden, om met lof beloond te zijn. Soms
draafde ze zoo bar, dat ze op de stoep moest staan om uit te hijgen,
dat ze het niet weten zouden, maar meestentijds werd het niet eens
opgemerkt. Dit bracht dubbel leed, want dan keerden zich al haar
bitterheid en haar schaamte tegen haarzelf, om haar zelf-vernedering.

En in de andere dingen, hoe naarstig en met hoe goeden wil Heleen ook
speurde, ze kon die eenheid in daad en in gedraging bij de menschen om
haar heen niet ontdekken—, den eenen dag was hun oordeel anders dan den
anderen, tegenover den eenen mensch anders dan tegenover den anderen,
ze betrokken hun eigenliefde in elk zakelijk geschil en deden de
dingen, die ze anderen verweten, zoo kras en open zelf, dat het
verbijsterend was. Zagen ze het niet? En was zij-zelf wellicht evenzoo?
Hoe vreemd was dit alles... De geleerde neef, die zoo lang wiskunde had
gestudeerd en in het gewone leven niet meer dan de anderen aan
grondslag en bewijs behoefte scheen te hebben. Ze had zich menschen,
die knap in rekenen waren, als vanzelf open en redelijk en logisch
gedacht. Wat beteekende het anders? Vroeg de oom, die in het recht
gestudeerd had, zich af, of zijn hard en barsch oordeel over anderen
gerechtigd was? En Heleen, onkundig en schuw, nog vol van eerbied voor
hun knapheid, voelde zich daarbij zooals ééns voor lange jaren op
school, toen ze een som, die moeilijk leek, eenvoudig had opgelost en
klaar was, terwijl de anderen nog wurmden op hun volgeknoeid papier met
zenuwachtige vingers en hoofden van inspanning rood. Ze was geschrokken
van de ingewikkelde becijferingen, die ze glurend om zich heen gewaar
werd, en dorst met haar eenvoudige oplossing niet voor den dag te
komen—, tot de meester, het wachten moede, zelf die oplossing aan de
hand had gedaan. Toen had ze haastig meegedeeld dat die oplossing ook
de hare was—, maar ze was gehoond en bijna gestraft voor haar
hardnekkigheid, tot de meester haar ten leste wel gelooven moest. Maar
daar mocht ze niet op vertrouwen, altijd kon het zoo niet gaan—, dit
ernstig en ingewikkeld leven moest geheimen bevatten, die haar-alleen
ontgingen; ze had wel eens goed geraden, maar ook vaak misgetast.... ze
moest denken, altijd denken.

En ze dacht en tobde, uren lang. In den nacht lag ze wakker en
overwoog.... Oprechtheid, moed en bereidwilligheid.... zulk een
eenvoudige oplossing leek niet mogelijk, en wat aanhoudend belachen
werd, moest wel belachelijk zijn, gewichtig, wat gewichtig werd
geheeten.

Heleen werd bleek en stil, at weinig en haar tante bekeek haar
somwijlen met deernis. Ze was toch ook willig en deed niemand overlast.
De nichtjes moesten haar wat bezighouden, haar na de middagschool eens
medenemen op haar wandeling. Dit deden ze somwijlen en Heleen schrok
verblijd en voelde zich van hartelijke dankbaarheid warm en vol, als ze
hen om vier uur voor de school zag staan. Daar gingen ze dan de straten
door en bleven langen tijd pratend voor de verlichte winkels, vooral
voor dien eenen, waar juweelen lagen te flonkeren op donker fluweel.
Heleen keek en luisterde oplettend naar hun gesprekken, en plaatste nu
en dan een zorgvuldig overwogen opmerking, waarbij ze bezorgd van de
een naar de ander keek, vreezend dat ze toch nog iets mocht hebben
miszegd, maar de nichtjes trokken met den mond, gingen er niet op in en
spraken te zamen verder. Eens gelastten ze Heleen den winkel in te gaan
en te vragen naar den prijs van voorwerpen, die ze niet koopen wilden
en niet koopen konden; dit stond Heleen sterk tegen, maar ze deed het,
zooals ze indertijd den ouden zangmeester had gekweld om valsche
genegenheid te winnen, daar ze de stemming van hun vredig en naar den
schijn innig samenwezen niet verstoren dorst.

De herfst was aangebroken en een hevig heimwee naar haar oude huis en
naar de weien en plassen pijnde Heleen, zonder dat ze het uitsprak. In
de namiddagen woei het, de wolken en de nevelen dreven hoog en snel
boven de straten en de menschen, te midden waarvan Heleen met de beide
anderen liep. Ze ging met het gelaat omhoog en haar borst stond vol als
van een damp, die leed en lust was te zamen, een zalige
smartelijkheid—, tot haar nicht haar aanstiet en het haar bleek dat ze
een herhaalde vraag niet had verstaan. Nu wilden beiden weten waarover
ze had loopen droomen. Ze vroegen het maar spottend, en wachtten geen
antwoord, maar Heleen, die altijd meende op elke vraag een ernstig
bescheid schuldig te zijn, tastte naar woorden en zei, meer zichzelf
dan de anderen ten antwoord.... „het was.... dat ik zoo graag zou
willen weten, waarom alles is.... zooals het is....” En daarachter dan
weer als de nadreun van een klokkeslag.... de bevreemding om de eigen
woorden, die pas nu haar verlangen aan haarzelf schenen te openbaren.
Een slapte gleed door haar leden, maakte plotseling haar beenen zwaar,
ze had tegen iets dat zacht en week was willen leunen en dan schreien,
maar ze wist niet waarom. En waarom lachten die beide anderen nu? Was
dan alles, dat ze zeggen kon, misplaatst en dwaas? Wee en zoetheid
waren heen, drift en angst en wanhoop voerden in haar hart een fellen
kamp, krasten als raven.... gejaagd en zwijgend, bitterheid en wrok als
een brok in de keel, keerde ze huiswaarts.... een vijandigheid, ook van
háár uit, broeide nog dagen tusschen hen en ze gingen niet meer
gedrieën uit. Nog sterker nam Heleen zich voor, niets meer van zichzelf
los te laten, ten einde niet bespot te zijn.

Doch het hielp haar niet, dat ze zorgvuldig zich verborg en bedwong,
schuw en zwijgend kwam en ging en zich zoo klein mogelijk maakte, ze
vervreemdde onweerhoudbaar van het gezin waarin ze leefde en ook haar
eigen verlangen die menschen en hun genegenheid te winnen, verslapte
gaandeweg—, wrevel en weerzin traden in de plaats en daaruit vormden
zich bepaalde en vaste grieven.

Daar was de bitse gierigheid der beide nichtjes en haar kille
liefdeloosheid. Kibbelen en twisten deden ze weinig, doch van wat ze
bezaten, gunden ze elkaar het geringste niet om niet, alles moest
precies geschat, geteld, verkocht en verkwanseld wezen. Ze liepen op
straat de armen en ouden voorbij, onbewogen van hun hartbrekende
blikken en heesch gesmeek. Toen Heleen het eens had gewaagd, daar ze
het niet laten kon, een oude schooister in hun bijzijn en tegen hun
bevel in, wat te geven, hadden ze den geheelen verderen dag niet tegen
haar gesproken, aan tafel over haar heen gezien, haar vragen en blikken
onbeantwoord gelaten, tot haar bitter verdriet. En ofschoon ze ditmaal
niet twijfelde, maar zonder voorbehoud geloofde, dat zij gelijk had en
de nichtjes ongelijk, waagde ze het toch nadien nimmermeer hen te
trotseeren, maar in een benauwd voorgevoel vreesde ze het gevaar der
zwakken, die naar liefde al te gretig zijn, dat ze, om anderen te
believen, haar eigen hart verloochenend, altijd weer tot lafheid mocht
vervallen, zooals ze al menigmaal tot lafheid vervallen was.

Doch scherper dan dit deerde Heleen op den duur de geringschatting voor
haarzelf en voor haar gezin. Zoolang ze argeloos meende, dat die
uitsluitend op haar onhandigheid en tekortkomingen was gericht, had ze
niet gemord, doch ze leerde langzaam aan beter: die minachting betrof
haar huis, den stand van haar vader, vooral zijn huwelijk met haar
moeder. Vader was tante’s eigen broer, doch zij was haar moeders kind.
Ze herinnerde zich haar moeders schuwheid uit vroeger jaren, bij de
bezoeken van den oom en de tante, haar schichtigen blik, haar
pijnlijken mond; ze overpeinsde, voegde samen, lette op wat ze opving
uit gesprekken, die langs haar heen slierden of bij haar binnenkomst
werden afgebroken en die haar achteloosheid waren ontgaan: een
schimpwoord vol minachting gold haar moeder. Toen ze dat voor de eerste
maal in zijn volle hatelijkheid doorzag, rende ze de kamer uit, stortte
zich op haar bed en weende toomeloos. Al de hartstochtelijke teederheid
van haar hart offerde ze aan dat gesmade moederbeeld. Ze wilde terug
naar die bleeke, die lieve, terug naar haar om haar te troosten, ze
trilde van ingehouden blijdschap als het haar dag was en oom haar het
reisgeld gaf om naar huis te gaan. Rechtstreeks uit de middagschool
vertrok ze dan, liep luchtig op het donkere perron heen en weer, snoof
met genot de walmen van poetsolie en verbruikten stoom; het knarsen en
knerpen der rangeerende treinen was een zoet geluid, de staalblauwe
rails snelden verglimmend de schemering in, roode en bleekgroene
seinlichten gloorden hier en daar op in den vochtigen avondval. Ze ging
weg, ze ging weg, ze zette zich neuriënd in den trein, ze zag de landen
en de bosschen trillend door den dauw die haar oogen besloeg, de
donkere, kloeke molen in het laatste licht, en kwam in den avond thuis.
Hadden ze te zamen gegeten, dan ging Heleen eenzaam op pad en genoot de
oude geneuchten in gerucht en geur. Ze zwierf in ’t flakkerend
lantaarnenlicht de stille straatjes door, stiet het snoepwinkeltje
open, om het doffe belletje te hooren en toefde even zacht-ademend in
de mufte van turf, brandhout en suikergoed onder de vale blikken lamp,
vóór ze de oude vrouw uit het achterhuis tot zich riep. Ze tuurde door
de deur, die ze openliet, haar woonkamer binnen, zag de zilveren ballen
op de hooge kast, poes en sloffen en stoof over den grond en rook de
verstane koffie, terwijl de vrouw het snoepgoed uitlei, dat ze kocht,
zonder het te begeeren.

Ze sloop het schoolplein op en leunde luisterend tegen den muur met een
heimwee, alsof ze daarbinnen geen leed had gekend, ze rekte haar lijf
over het bruggetje bij het duistere grachtje, staarde naar de gesloten
pakhuispoort en snikte in haar handen, ze stond voor het
schrielverlichte toonkastje van het leesbibliotheekje, las de titels en
dacht aan den heer en de dame uit „De Fonkelende Sterren” en aan
Valentin Jernam, oud 31 jaar; de wind voer door de kale takken met
zuchten en zacht gekraak, op het grachtje ging geen sterveling meer,
trillende in bange smarten leed Heleen de pijn om wat onbegrepen voor
eeuwig is voorbijgegaan. In den laten avond wachtten ze haar nog thuis;
was het niet al te donker, woei het niet al te bar, dan klom Heleen
naar boven en zette zich op den hoop roodgrauwe aardappelen, daar eens
haar bed had gestaan. Ze rook de oude luchten, ze hoorde de oude
geruchten en voelde zich zwaar van tranen en van verzuchting. Dan trok
ze weer heen, met een hart vol trouwen wil het leven in de stad en in
het huis van haar oom tegemoet.








XIII.


Toen Heleen na enkele maanden een goede plaats kreeg aan een rustige
school, en van nu af aan voor zichzelf kon zorgen, werd ze door
bemiddeling van haar tante in een groot huis besteed, waar nog een
aantal andere jonge meisjes woonden. Alzoo kwam aan het samenzijn met
haar familie zonder openlijk ongenoegen een eind. Heleen’s gedruktheid
vervlood op slag voor de nieuwe verwachting en den nieuwen kans, want
ze was nog niets van haar veerkracht en vertrouwen kwijt. Het oude
leven had haar weliswaar geen rijkdom geschonken, doch het nieuwe leven
hield dien zonder twijfel voor haar bewaard. Ze voelde ook nu noch wrok
noch angst. Elkeen leefde in een band van broederschap, dit leven moest
ook voor haar bestaan. Ze wilde voortaan onverdroten uitzien naar
menschen om lief te hebben en die haar liefhebben zouden, menschen, die
ze niet zou behoeven te winnen, door zich zorgvuldig te verbergen, doch
voor wie ze daarentegen haar geheele hart openen kon, zonder dat ze
haar krenkten en beschaamden. Ze zou die menschen vinden in haar nieuwe
huis en op haar nieuwe school. Ze zou ze naderen en winnen met goeden
wil en hartelijkheid, ze zou de oogen naar hen opslaan en de armen voor
hen openen, ze wilde hun lasten dragen en hun tranen drogen, doch
daarvoor moesten de anderen dan ook haar lasten dragen en haar tranen
drogen, zoodat elkeen door elk ander rijker en blijder dan tevoren zou
zijn. Doch eenzaamheid, vernedering en onzekerheid hadden haar
zelfvertrouwen geschonden, een vrees voor pijn trilde aanhoudend in
haar wezen en onderving haar pogingen om anderen tegemoet te gaan. Ze
keek nog immer naar de menschen op als dien avond van haar eerste feest
en vroeg hunne genegenheid met verlangende oogen, doch ze wist niet,
dat menschen in hun ijdelheid gevleid en in hun zwakheden gestreeld
willen wezen, ze vergat altijd weer opnieuw, hoe menschen in elk
zakelijk geschil hun eigenliefde betrekken, en oogstte niets. Wanneer
er op school, in de pauzen en de vrije uren ondoordachte of
onrechtvaardige dingen werden beweerd, dan zweeg ze niet altijd, maar
stond voor haar meeningen of gevoelens en verweerde zich raak en sterk.
Vrees en bloohartigheid waren dan verdwenen, doch ze miste de
bedachtzaamheid om voorzichtige woorden te kiezen; ook voelde ze niet
dat dit noodig was, omdat wat ze zeide, nooit tegen de menschen, maar
uitsluitend tegen hun bedoelingen was gericht. Om diezelfde oorzaak
hield ze geen rekening met den leeftijd van menschen, die zich daarop
bij gebrek aan beter overwicht, sterk lieten voorstaan, en met haar
dienstverhouding tot hen, en daar ze aan de school de jongste en sinds
kort verbonden was, werden haar die uitingen als aanmatiging
aangerekend en niet licht vergeven.

Doch het gebeurde ook wel eens, dat de mannen haar lachend aankeken, in
de handen klapten en „bravo” riepen, terwijl de vrouwen zich dan nijdig
en zwijgend afwendden, en Heleen geloofde hierdoor aanvankelijk, dat
mannen redelijker, eerlijker, grooter en beter waren dan vrouwen en dat
ze eene meening wisten te waardeeren, die ze even te voren bestreden
hadden. Hierin werd ze versterkt door de vrouwen zelf, die haar in
schimpscheuten verweten, dat het haar om den bijval van de mannen, doch
niet om de zaak-zelf, waarbij ze immers geen enkel belang had, was te
doen geweest. Heleen verzette zich daartegen, omdat het niet waar was
en schreide bitter en boos, zooals ze als kind gedaan had, wanneer de
menschen haar niet geloofden, en dit vervreemdde haar meer dan al het
andere van de anderen.

Toen Heleen echter bemerkte, wat ze wel bemerken moest, dat ze er
inderdaad lichter in slaagde de vriendelijkheid en de genegenheid der
mannen dan die der vrouwen te winnen, ging haar dankbare
wedergenegenheid als een warme en krachtige stroom naar hen uit. Het
duurde niet lang, en toen wist ze al wel, dat een man met een glimlach
veroverd en met een vriendelijk woord beloond is. Een verschiet van
vreugde bloeide voor haar open, bestond er inderdaad iets blijders in
de wereld om elkaar mee rijk te maken dan een glimlach en een
vriendelijk woord? Ze gaf in overdaad van haar overdaad en ontving
vleierijen als wedergave. Thuis overdacht ze die, proefde peinzend de
woorden, die openlijk of bedekt haar lieflijkheid prezen, en ze
herinnerde zich het eerste gedichtje van haar eerste vriendje,... haar
oogen als zachte, blauwe vlammen, haar glimlach bekoorlijk.... Was dit
alles zoo, was dit werkelijk zoo? Was ze niet leelijk en linksch en
onaanzienlijk, zooals ze het had gewaand bij haar pronkerige nichtjes?
En zouden de menschen en hun liefde dan dáármee te winnen zijn? Had ze
misgetast hopend en misgetast wanhopend? Zou ze nog langer naar de
menschen opzien met oogen, die edelmoedigheid en trouw beloofden, nu ze
wist, wat met bekoorlijkheid te winnen is? Zoo groeide in Heleen het
voornemen, zooveel mogelijk te bekoren, ten einde zooveel mogelijk
genegenheid te winnen.

Het weinige geld, dat Heleen overhield, besteedde ze in vele kleine
gaven aan ouden, armen en gebrekkigen, die ze kende van haar weg naar
de school. Maar ze gaf nimmer iets weg, zonder er den glimlach van haar
oogen bij weg te schenken. Het ontvangen van het geld was hun aandeel,
maar het wegschenken van den glimlach het hare in de gemeenschappelijke
vreugde. De schamele grijsaard, die in de schaduw van een kerk stond
bij de school en die altijd het hoofd gebukt hield om het licht te
weren van zijn tranende, verzwakte oogen, kende alreeds haar hand en
hief verblijd en snel het hoofd omhoog, dat hij Heleen’s glimlach zien
en met knik en trillenden vreugdelach loonen zou. En Heleen voelde dat
in dat oogenblik een band van teedere menschenliefde haar aan dien
bedelaar bond en dat hij haar natuurde, omdat haar oogen een lichtspoor
van vreugde hadden gelaten in zijn oud en vertreden hart. Zoo mengde
zich haar oude deernis met haar ontwakende behaagzucht tot een vol en
blij gevoel.

Onder de menschen gaan, zich lieflijk tusschen hen bewegen, hen
bekoren—, hierin zag Heleen plotseling een uitzicht op onuitputtelijke
levensvreugd, en wel zoo zeer, dat ze niet twijfelde, of anderen
moesten die begeerte met haar deelen en ook vóór alles bekoren willen,
zoodat de beklagenswaardigste wezens de onbekoorlijken waren. Ze zocht
dus anderen die fijne vreugde evenzoo te bereiden. Soms glimlachte ze
vriendelijk tegen een leelijken, vreemden man, die tegenover haar in
een tramwagen zat en dan verward en verblijd zijn oogen neersloeg en
verder ging in de meening, dat ook hij eenmaal een meisje had bekoord
en misschien toch niet geheel en al leelijk en onaanzienlijk was. Ze
gevoelde ook wel den onweerhoudbaren lust, menschen die ze kende,
verfijnde vleierijen te zeggen over hun uiterlijk, hun daden en hun
werk, zonder die in hun beteekenis geheel en al te willen overzien,
louter om de vreugde, voor haar om ze te mogen zeggen, voor hen om ze
te mogen hooren. Ze had uit haar kinderjaren de liefde voor
schoonklinkende woorden behouden en koos bij voorkeur de mooiste
woorden voor de liefste dingen, als schroom haar niet weerhield. Ze
ademde gaarne in den glanzend-warmen damp, opstijgend uit vleierijen,
gezegd en aangehoord—, doch het grof misverstaan van de menschen, en
hun domme ijdelheid, die meende dat ze, anderen vleiend, zichzelf
verkleinde en haar kleinachtend zochten te behandelen, of die haar
verdachten van vleien om te verkrijgen, joeg somwijlen een schuimenden
drift in Heleen op en dwong haar die neiging in zichzelf te keeren.
Soms was ze moedwillig heftig en hard jegens wie zich haar meerderen
achtten, opdat niemand aan haar moed zou twijfelen, en altijd
vriendelijk jegens zoogenaamde minderen, van wie ze derhalve niets te
verwachten had dan de dankbaarheid van hun hart, die ze haar zonder
achtergedachten konden geven. Doch bij lange na niet steeds handhaafde
Heleen kieskeurigheid en zelfbedwang. Daar zijzelf zooveel had geleden
onder misverstaan en verstooting, vreesde ze zéér dit anderen aan te
doen, ze wees dus nimmer eenig mensch terug, die om vriendschap of hulp
bij haar kwam. De liefde van de menschen en hun waardeering, reeds het
enkele feit, dat ze haar opmerkten en zochten, dit alles zóó lang
ontbeerd, leek haar bovendien zoodanig kostbaar, dat het gretig moest
aanvaard en nimmer teruggewezen mocht worden. Te bemerken, dat iemand
haar aantrekkelijk vond, bewoog haar dankbaarheid tot tranen toe en de
persoonlijke waarde van hen, die aldus vleiend tot haar kwamen, leek
haar van gering belang. Daardoor verwierf ze te plotseling, te veel en
te losse vriendschap en bijtijden drong het alreeds pijnlijk tot haar
door, dat de hare maar weinig werd gewaardeerd, omdat ze zoo licht was
te winnen en dat zij-zelf soms werd bejegend met een gemeenzaamheid,
die dan meer geringschatting was dan vrije kameraadschap.








XIV.


Heleen leerde meer en meer zich op zichzelf bewust te bezinnen,
naarmate zij scherper de verschillen tusschen zichzelf en anderen
waarnam. Als kind had ze nooit over zichzelf gedacht, zich nimmer
afgevraagd, waarom haar hart klopte en waarom boomen bloeiden en
welkten,—daar ieder wezen een kloppend hart bezat en iedere boom een
tijd van bloei en van dorheid kende, ze had zich zelfs nimmer
afgevraagd, wat toch een klok deed tikken en slaan—, tot ze eens op een
middag was thuis gekomen en plotseling had bemerkt, dat de klok zweeg.
Ze herinnerde zich dat oogenblik nog zeer goed. Ze was onder de klok
gaan staan met de handen op den rug en had naar hem opgezien in een
vluchtige en bange verbazing—als wist ze nu pas, dat er voor een klok
twee mogelijkheden zijn: tikken of stilstaan—, verbazing, die in
vragensmijmerij verliep: ze wilde plotseling weten, waardoor de klok
stilstond niet alleen, maar ook waardoor de klok tot nu toe altijd had
geloopen. Dit bleef haar bij.

Toen ze kind was en langs den dijk liep en karrevoerders had zien
ploeteren met hun wagen tegen de hooge helling op, had ze helpen duwen
met de borst, zonder erover na te denken, of er zich rekenschap van te
geven dat ze het ook laten kon; ze had nooit een oud mensch of een zwak
kind met een te zware vracht voor zich uit zien loopen of ze was
gedachteloos toegeschoten en had ze dien last ontnomen, en daar al die
dingen rechtstreeks voortkwamen uit haar onbewuste natuur, had ze er
even weinig over gedacht als over het tikken van haar hart en het
groeien van een boom. Stilzwijgend en zonder gezet overdenken had ze
dit alles als het gemeenschappelijke in elk mensch, het tot zijn
mensch-zijn van nature behoorende aanvaard, totdat ze plotseling zag,
dat het alles anders wezen kon. Dat er menschen waren, die niet
meeduwden aan karren, anderen niet hielpen hun lasten te dragen en geen
medelijden gevoelden met lijdenden, mensch of beest, het medelijden dat
in haar als een immer-bloedende wond was van haar geboorte af.

Meer en meer drong dit alles tot haar door, maar in het huis van haar
oom was het pas goed begonnen, daar viel niet anders dan verschil te
zien, verschil tusschen haar en de anderen, verschil in elk woord, in
elk gebaar, in elke gedraging. Hoe kwam het toch dat haar nichtjes geen
belang stelden in de romans, waarmee zij zich lange jaren van haar
leven had gevoed, dat ze het dwaas vonden te schreien bij mooie muziek
en bij droefgeestige verhalen, bij alles dat schoon en treurig was, dat
ze haar vreemde verlangens niet duldden en niet begrepen en zelf niets
verlangden dan tusschen menschen en winkels te drentelen en over haar
kleeren en die van anderen te spreken? Er moest voor dat alles een
oorzaak zijn.

Ze had goed opgelet en goed overdacht.... ook in de omgeving, in den
kring dien ze nu had verlaten waren niet allen hetzelfde.... Een oude
dame, die veel boeken bezat en een spinet, dat ze gaarne hoorde
bespelen, was, den eenigen keer dat Heleen haar met haar tante had
bezocht, zoo zacht-hartelijk en vriendelijk tegen haar geweest als
nimmer een der anderen. Meer mijmerend gevoeld dan vermoed had Heleen
het toen al.... was dat misschien door de boeken en het spinet? En eens
was er een scheepskapitein te gast gekomen, met een vroolijk en
gebruind gezicht. Hij ook was anders dan de anderen. Heleen had het
onmiddellijk gevoeld, zijn vroolijkheid deed haar goed, maakte haar
niet schuw en het dienstmeisje prees hem met een glunderen gloed in
haar oogen, niet om de fooi, die elkeen gaf, daar het zoo hoorde, maar
omdat hij niet had gewild dat ze hem in zijn jas zou helpen en omdat
hij haar had gewaarschuwd voor de kilte in de gang, toen ze verhit kwam
uit de keuken. Heleen had dit opzettelijk onthouden, omdat het haar een
bijzonderen indruk gaf bij ’t hooren vertellen en ze als altijd daaruit
begreep, dat het iets beteekende en dat ze het overdenken moest—toen
waren plotseling haar weer de vergeten regels uit het oude liedje te
binnen geschoten....


    wie zoo vroolijk zingen kan,
    dat en is geen slechte man.....


Sindsdien was Heleen dit alles blijven overdenken en in uiting en
werking gadeslaan.... Vaag begon ze iets te vermoeden van onderling
verband tusschen wat in elken mensch schijnbaar los van elkaar
bestond.... van verwantschap in het naar het uiterlijk zoo geheel en al
onverwante... van een gemeenschappelijke oorzaak.... of beweegreden....
een kern.... de menschen noemden het met vage woorden: aard....
aanleg.... karakter.... en daaruit, zonder dat ze het zelf beheerschten
of zelfs wisten.... of hoe was het?.... al hun daden en al hun
gedrag.... de een zoo.... de ander weer anders.... haar kern een andere
kern....? Hun kern een andere kern....? Maar waarom dan.... en waaruit
dan... de één zoo... en de ander anders.... ik zóó.... zij anders....
maar sommigen meer zooals ik.... en anderen gansch en al verschillend?
Het kon toch voor wie altijd en ijverig zoekt, niet verborgen
blijven.... zou zij het eenmaal leeren kennen?.... het geheim waarom
menschen zijn, zooals zij zijn.... en dan ook haar eigen geheim....
haar eigen kern....

Dit tasten boven macht en krachten vermoeide Heleen weliswaar, maar het
vervulde ook haar levensdagen met een sinds haar kinderjaren ongekende
volheid en warmte. Niets kon haar meer verrukken dan het vooruitzicht,
den kerker, die haar geheim verborg, te doen opengaan, haar kern te
vinden—en als haar voorgevoel dan waar was, dat uit die kern al haar
daden, gevoelens en gedragingen voortkwamen, dan moest er ook in die
daden, gevoelens en gedragingen een gemeenschappelijkheid zijn, iets
als de familietrek van de kinderen uit één geslacht, als dezelfde smaak
der vruchten van eenzelfden boom.... Stond er ook niet geschreven: „Aan
de vruchten zult ge ze kennen.” Waar had ze het ooit gelezen? O, het
was op school geweest in die leesles van den Gelderschman, die meereed
op een boerenkar en telkens wilde raden of de voerman „een fijne” was
of niet.... „Aan de vruchten zult ge ze kennen....” Daden van menschen
waren als hun vruchten.... daaraan konden hun redenen gekend zijn en
zijzelven. Zij ook, door zichzelve....

Heleen had in haar jeugd haar eenzaamheid geleden, ze was in weinig
dingen onderricht en altijd op zichzelf aangewezen geweest. Ze had in
haar herinnering een aantal momenten opgegaard en vastgehouden naar
hunne indrukken—zooals dat van het plotseling stilstaan der klok—, dat
waren de momenten, waarin haar angstig hart, dat leed en niet begreep,
was beslopen door de voorgevoelens van wat het later bestormen en
verontrusten zou, waarin ze doolde vol wensch en verlangen, zonder te
weten, wat ze wenschte en waarnaar ze verlangde, of vol benauwdheid en
vrees, zonder te weten, waarvoor ze benauwd en bevreesd was. Dan sloop
ze sidderend om den kerker binnen in zich en betastte de wanden met
bevende vingers en kon hem niet doen opengaan. En nu ze ouder werd,
hervond ze diezelfde gevoelens van begeerte en wensch, deernis, angst
en benauwdheid, die oorsprong noch doel schenen te hebben, in nieuwe
ondervindingen en gebeurtenissen. Dan hief ze het hoofd op, als iemand,
die uit de verte een gerucht hoort en plotseling een oude wijs herkent.
Doch voordat hij zich proevend daarop bezonnen heeft, vloeien de
geruischen des levens er weer overheen. Zooals ze haar moeders Fransche
liedjes had onthouden op den klank en pas later losgerafeld uit haar
geheugen en naar vorm en zin verstaan, zoo wilde ze nu al die
ontroeringen en verschrikkingen, die ze door hun vreemdheid en hun
scherpte had behouden, doch niet begrepen, losrafelen, onderzoeken en
begrijpen in wat het beduiden moest. Het drong nog vaag, maar al
dringender tot Heleen door als een vaste wet, waarin ze van nature leek
te moeten gelooven, dat elk ding zijn eigen beteekenis had en dus zijn
eigen noodzakelijkheid en op een geheimzinnige wijze aan elk ander ding
vasthing en dat die dingen dan alle te zamen weer een andere, verdere
gemeenschappelijke beteekenis hadden. Wat was er geweest, dien middag
in het bosch, dien avond onder de boomen, toen de vogel voorbijvloog en
een spoor van benauwdheid en bedroefdheid liet, dien middag op school,
daar de meester vertelde, dat er aan vreemde zeden van vreemde landen
niets wonderbaarlijks is? Waarom was ze in onrust en verwarring
weggeslopen, toen ze met haar vader langs het water was gegaan en naar
het diepe spiegelbeeld van de maan had gestaard en hij haar had
verteld, dat het licht van de maan niet bestaat, daar de maan koud en
duister is en evenwel de aarde bestraalt? En waarom had ze, jaren
later, eenzelfde onrust en verwarring, trillend door geest en door
leden gevoeld, toen ze onder een prentje las: foto van een
spiegelbeeld?

Heleen haalde het verleden naar zich toe door veelvuldige herinnering
en snoerde het aan het heden met gelijksoortige ervaring—zoodat de band
tusschen het voorbije en het huidige nimmer verbroken werd en alles dat
vervlogen leek, telkenmale in verwisselde gedaanten herleefde en
opnieuw verscheen.

Zichzelve kennen.... weten, wat ze had gehoopt en tegen alle ervaring
in, nog immer hoopte, weten waarop ze had gewacht en nog wachtte, weten
wat haar het hart bevloog en de borst beklemde, weten wat haar van
anderen scheidde en of die scheiding blijven en duren moest, en daartoe
ook anderen kennen.... en daarvoor ook hen gadeslaan, doorgronden in
daad en reden.... wellicht in een verborgen gemeenschappelijkheid een
weg vinden om hen te naderen....

Het geheele leven kennen. Het was vol raadselen, bij drommen stormden
ze op haar aan. Elk ding beduidde iets, elk ding was tot elk ander ding
benoodigd.... zóó had ze het aan planten en aan dieren leeren zien en
bewonderen.... elk ding had daar bestemming, elk ding had daar zin....
en daarom recht. Maar dit kon toch niet alleen voor het tastbare zoo
zijn, voor ledematen en voor onderdeelen, ook in het onzienlijke
moesten deze zelfde wetten gelden, dat elk ding zin en elk ding recht
en reden had. Maar wat, maar welke? Waartoe dienden den mensch zijn
lust en zijn leed, hoogmoed en deemoed, vrees en trots, en al dat
eindeloos vele ’t welk zijn geest nog verder herbergen mocht, ook angst
en waan en vroolijkheid? Wat beduidde het lachen, wat het schreien? Het
was ondenkbaar dat een dezer dingen op zichzelf kon staan, alles had
zijn doel en verbond het ééne geheel, en ze alle te zamen te kennen,
was het geheel te kennen, in middel en in bestemming. Heleen wilde dit
vurig en dan daarna weten.... waaruit, waarom en waartoe menschen zijn
zooals zij zijn.... de een zoo.... en de ander weer anders....

In de weken, dat Heleen zich met deze overdenkingen bezig hield,
gevoelde ze zich, naar dat het weer of haar eigen stemming was, nu eens
neerslachtig en als bij voorbaat gebukt onder zoo zwaar een taak,—dan
weer dapper en blij in een plotseling doorschietend gevoel, dat het
alles maar zoo ingewikkeld geleek, maar dat het wel heel eenvoudig
wezen kon en dat ze er wel komen zou! Ze zag dan zichzelf als toen ze
een kind was en in school zat tegenover het zwarte bord. Daar stond een
eindeloos-lange rekensom, van de soort, die de meesters een vorm
noemden, een warreling van cijfers en teekens, kruisen, halen,
accoladen. Achter het teeken der gelijkheid moest de oplossing komen.
Hoe duister en vervaarlijk leek dit alles! Doch Heleen wist het en elk
der anderen evenzoo, het zag er erger uit dan het was;—wie geduld
genoeg had en richtig werkte met de cijfers, geen schijnbare
kleinigheid een kleinigheid heette en niets verwaarloosde, die vond de
uitkomst wel. Elke waarde vond een tegenwaarde, waardoor ze
verdween,—het een viel tegen het ander weg en het eind was een klaar,
enkelvoudig getal, en somwijlen een nul. Zoo zag Heleen de taak, die
haar door het drijven en dringen van haar eigen hart in de onrust van
een verward en tegenstrijdig leven, dat in niets overeenkwam met hare
verwachtingen en droomen, doch daarom nog niet die droomen en
verwachtingen afdoend logenstrafte,—werd opgelegd: zichzelf
doorgronden, anderen doorgronden, klaarheid zoeken in het onklare,
eenheid in het onsamenhangende, een weg banen door donker kreupelbosch,
elk ding kennen in echten samenhang en echte gesteldheid. En ook hierin
golden dezelfde eischen: geduld hebben en richtig werken met de
cijfers. Eerlijk zoeken, eerlijk oplossen, eerlijk becijferen. Aldus
leerde Heleen de oprechtheid begeeren, niet als een
willekeurig-gestelde deugd, maar als de redelijke voorwaarde om het
leven en het eigen hart te leeren kennen. Ze begreep nu ook haar
weerzin tegen de onoprechtheid, dien middag in school met den vreemden
heer: ze had zich uit haar instinct afgewend, niet van de bewuste,
erkende leugen, die het eigen leven beveiligen kan, en derhalve moet,
tegen brutalen dwang en drang van buiten, en die in zichzelf oprecht
is, maar van het vervalschende, vleiende zelfbedrog, het verwarrende,
het belemmerende. Ze wilde oprecht zijn jegens elkeen en vooral jegens
zichzelf, om zich eerlijk te doen kennen en zich eerlijk te kennen, en
noch zichzelf, noch anderen in het onderzoek naar den aard van menschen
en hun daden te bemoeilijken.

Heleen was, toen ze zich deze dingen voornam, naar aard en jaren nog
een kind. Een enkele plek in haar was door overgroei tot ouderdom
gerijpt. Dit werd de tweeledigheid van haar wezen.








XV.


Jaren lang worstelde Heleen als een verdwaasde ridder om een ideaal,
waarmee ze zichzelf niet helpen en anderen niet dienen kon. En al die
jaren was ze in waarheid eenzaam tusschen de menschen en leed in
eenzaamheid de smarten en ontgoochelingen van het zelfonderzoek. Het
had haar beet en liet haar niet meer los.

Ze kon in het leven der menschen niet deelen, want het voerde af van
den rechten weg der waarheid, dien zij zocht. Wilde ze ooit iets van
zichzelf, van anderen, van het leven en zijn raadselen leeren
begrijpen, dan moest zij anders zijn. Lang en gezet nadenken over het
verblijf in het huis van haar oom had haar de overtuiging gegeven, dat
dien menschen daar alles ontging, omdat ze te veel van hun eigenliefde
vervuld, voortdurend door zichzelf belemmerd waren. Dat was de
oplossing. Ze woonden daar als in een huis, dat nergens een ruim
uitzicht biedt, want overal rondom staat een hooge muur: eigenbaat en
eigenwilligheid. Waar zij keken, ze zagen zichzelf. Hun beeld van de
wereld was als een foto, waar één enkele figuur buitenmatig op den
voorgrond is geschoven; tienvoudig vergroot, breekt het de zuiverheid
der verhoudingen, vernietigt het elke harmonie,—dat waren zij zelf.
Heleen begreep dat ze moest zien om te kunnen leeren, dat ze vrij en
onbelemmerd moest zijn om te kunnen zien, dat ze van zichzelf afstand
moest doen, zichzelf moest verliezen, dat ze zichzelf maar in zooverre
mocht behouden, als noodig was om zichzelf te zijn en zichzelf te zien.
Ze wilde dit,—ze nam zich dit voor, waarachtig en dapper. En hoe meer
menschen ze leerde kennen, hoe meer ze begreep wat ze op die menschen
voorhad, haar sobere, eenzame jeugd, vrij gebleven van dat kunstmatig
inprenten van nooden en deugden en inzichten, dat men opvoeding heet.
Ze gevoelde daarover een klare, gave verheuging: ze was gewis vrijer
dan de anderen en onbevangener tegenover wat ze zag, enkel en alleen
omdat ze er niet zelf in betrokken was. En zoodra ze dat bemerkte, nam
ze zich voor, er nu ook zoo weinig mogelijk in betrokken te geraken.
Vóór alles wilde ze haar denkkracht ongerept behouden—en daar een der
eerste en duidelijkste waarheden die ze voor zichzelve vond, deze was,
dat menschen de dingen, waaraan hun belang of hun ijdelheid verbonden
is, niet langer richtig en zuiver overdenken kunnen, nam zij zich voor,
haar eigen belang en haar eigen ijdelheid aan zoo weinig mogelijk
dingen te verbinden, ten einde veilig te zijn. Want waarom zou ze van
nature beter dan anderen wezen? Ze wist alreeds te goed dat ze het niet
was. Ze wist dat ze vrijer was, omdat ze haar juk in haar jeugd had
gedragen, omdat haar toen alreeds was geleerd, nederig te zijn en te
ontberen. Ze had haar geheele jeugd met haar meerderen verkeerd; met
helden en heldinnen in boeken, ze bewonderd om hun dapperheid en hun
zuivere deugd, hun edelmoedigheid bovenal, en zichzelve daarbij klein
geacht; ze had haar heele jeugd alles ontbeerd, waar andere kinderen
gretig naar zijn, omdat de ouderen hen gretig maken—, ze kende niet het
genot van bezit, niet van onderscheiding, niet van aanzien in kleinen
kring en begeerde het daarom niet. Ze begeerde slechts één ding te
winnen: liefde—, en als ze dacht aan wat ze had gedaan jegens den ouden
zangmeester en in den juweelenwinkel, dan wist ze dat daar dan ook haar
zwakheid lag en dat van dáár gevaren dreigden—, en velerlei verderf. En
ze achtte zich niet beter dan anderen, niet onomkoopbaar, omdat háár
prijs een andere was dan die der meesten.

Van overal kwam dezelfde waarschuwing af op Heleen, als zag ze het
overal in woorden geschreven: dat ze niet begeeren zou. Ze begreep
plotseling ten volle als in een openbaring den zin van ontbering en
zelfvergetelheid, zooals heiligen en vromen die gepredikt hebben. Tot
nu toe was dit alles willekeur en woord voor haar geweest. Begeerten
alleen waren het groote kwaad, het groote gevaar, ze maakten den mensch
afhankelijk van zichzelf en van anderen, voor elke waarheid blind,
klonken hem vast in de aarde, roofden hem zijn vrijheid en zijn
innerlijke kracht. Daarom wilde ze sober leven.

Naarmate Heleen nu met de jaren de woeste wanordelijkheid gewaar werd,
die in het binnenste der afzonderlijke menschen heerschte, leerde ze
beseffen, hoezeer het noodzakelijk was dat ze zichzelf en elkaar,
althans wat het uiterlijk leven betrof, met ontzegging en bevel tot
regelmaat hadden gedwongen. Ze had het kaartspel van levensregelen, dat
haar in haar ooms huis met gestrengheid was bijgebracht, willen
verachten als nutteloos, omdat haar eenvoud zooveel innerlijke
verwildering niet had kunnen voorzien. Regelmaat van zijn bleek echter
wel noodig—, doch als ze overal in de wereld, in degene die ze zag en
te midden waarvan ze leefde en in de werelden, waar een nieuw soort
boeken haar binnenvoerden, de meerderheid zich woedend zag werpen op
elken afzonderlijken mensch, die zich een eigen leven naar eigen vormen
en met eigen regelmaat trachtte te scheppen en daarin onbedekt te werk
ging, dan voelde ze scherp hoe dom en noodeloos wreed en buiten elke
redelijke verhouding al die woede en al dat neervellen was.

Menschen hadden macht over anderen om hen te besnoeien en te beperken,
ze waren daarmee de handhavers van een ordening, die door den willekeur
en de onbewustheid van elk afzonderlijk wel noodig scheen.... wat zij
vervulden, scheen derhalve goed, maar ze wisten zelf niet wat ze
vervulden en handelden daarom in den wilde en verkeerd. Beperking was
heilzaam, maar ze kenden geen onderscheid, ze lieten den een
noodlottige vrijheden en legden den ander doodende beperkingen op,
daarin gevoelde Heleen al gauw het heillooze. Ze waren als onbekwame
tuinlieden, vaag wetend dat een plant besnoeid moet worden, maar niet
beseffend hoe en waar, er in hun onkunde de hartstreng aan ontsnijdend;
ze waren als kinderen met messen, hun wreedheden niet precies
bedoelend, maar toch niet betreurend ook. De voortdurende botsingen
tusschen de menschen gezamenlijk en den mensch afzonderlijk konden
Heleen niet ontgaan en evenmin ontkwam ze aan het pijnlijke gevoel dat
gemeenlijk de besten op die manier geofferd werden. Dit deed haar
lijden. Elk ding had immers zijn reden en zijn doel, dááraan hield ze
vast met alle macht. Moest dit dan ook zoo wezen.... kon het noodwendig
zijn.... moesten de eenen overgeleverd zijn aan het misbruik der velen?
Was het voor die eenen dan beter zich te onderwerpen om de ordening
niet te verstoren, of was het beter zich te verzetten, om zich te
handhaven en vrij te zijn?

Dagen lang en in vele nachtelijke uren overpeinsde Heleen die pijnlijke
raadselen, de klare vragen welke de een achter den ander als uit een
kolk van verwarring en verblinding opschoten en een rustelooze angst
beving haar dan—, ze werd bleek en prevelde half-luid in zichzelve,—„ik
kom er niet uit.... ik kom er niet uit.... ik vind er nooit een weg
in....”

En in andere uren betrapte ze zich op gevoelens van verachting en onwil
en bitterheid jegens de menschen, die elkaar zoo laf en willekeurig het
leven bemoeilijkten. Dan vreesde ze den hoogmoed, die haar denkkracht
aantasten zou en keerde zich tegen zichzelf en verzon kinderachtige
middelen om zich te redden en staande te houden. Ze schreef vermaningen
tot zichzelf op strookjes papier... „pas toch op voor den hoogmoed,”
„acht jezelf toch niet beter dan anderen, want er is geen enkele reden
waarom je beter zou zijn”—, en droeg die bij zich en plakte ze op de
binnenzijde van haar boeken.

Ze trachtte in de verbijsterende veelheid der verschijnselen groepen te
vormen en een aantal verschillende uitingen te verklaren uit een
gemeenschappelijken grond en nam tot dit onderzoek vaak zichzelf te
baat, zoodat ze leerde gevoelen, hoezeer menschenkennis en zelfkennis
in wezen zijn verwant, meer dan eens ontdekte ze in wat ze onbewust
deed iets als een smaak van gemeenschappelijkheid met andere
handelingen en neigingen. Ze zag iemand, zichzelf of een ander spontaan
een houding aannemen, een daad verrichten en wilde die begrijpen. Gauw
ontwaarde ze, dat die handeling of die houding nimmer iets enkelvoudigs
was, maar samengesteld bleek uit een geheel complex van onbewust en
snel vermengde beweegredenen. Aldus moest ze die eerst uit elkaar
scheiden. Met een volgende handeling of een volgende daad ging ze op
dezelfde wijze te werk—, en wat ze dan in beide daden aan
gemeenschappelijks ontdekte, hield ze vast. Want daarin lag dan de
altijd werkende, de diepere en geen toevallige of bijkomstige
beweegreden. Zoo en altijd op eenzelfde wijze te werk gaand vergeleek
ze de daden van éénen mensch onderling en die der menschen met
elkaar—en was dit iets anders dan wat haar als kind bij het rekenen
alreeds had geboeid, het zoeken van den „gemeenen deeler”—, het
blij-verrassende, als groote, woeste, schijnbaar geheel verschillende
getallen altijd uit dezelfde gekende, vertrouwde deelen samengesteld
bleken en bij hun uiterlijk onderscheid een zoo innige overeenkomst
toonden? Het was altijd datzelfde gevoel van vrede en innerlijke
verzoeting, dat ze toen al ervoer en toen niet begreep—, had ze dan als
kind reeds heimelijk en duister beseft, dat voor háár de vrede en het
geluk uit het eenheidsgevoel zou moeten komen en dat ze nimmer zou
kunnen rusten bij den aanblik van doellooze verwarring, vijandschap,
verwildering? Had ze ook niet vaak in haar vrije kwartiertjes met
getallen van acht of van tien cijfers op blaadjes papier gewerkt om te
zien hoeveel verschillende getallen met die weinige cijfers te vormen
waren? Eindeloos voor haar kinderlijk begrip bleek de reeks, maar het
verband, de samenhang en de kracht bleef behouden. En uit het beetje
wiskunde en het ziertje meetkunde dat haar slechtweg en slordig,
vluchtig en onverschillig was geleerd en dat zij onwillig en stug had
opgenomen—, waren ze er toch óók geweest, schaarsche uren van vreugde
en plotselinge verheldering, het doorschietend licht, de innerlijke
verzoeting, die ze niet begrepen, maar om de vreemde aandoening wel
onthouden had. Iets gevoelen.... iets begrijpen.... een eeuwige wet in
de eindeloosheid der openbaringswijzen. Wat was het toch geweest? Iets
gevoelen.... of iets begrijpen? Heleen zag vreemd op.... want
plotseling welde er dit nieuwe weten in haar op, dat iets gevoelen en
iets begrijpen eigenlijk geen innerlijk onderscheid inhield. Gevoel en
begrip.... was er wel onderscheid? Gevoel bracht voor haar geen begrip
met zich mee,—maar een echt begrip gaf wel altijd een gevoel,—tot in
haar lichaam toe. Had ze iets nieuws begrepen, dan leek het haar, als
zonk het ergens neer in een verborgen diepte van haar innerlijkheid en
verteerde daar, zooals eten verteert, al het verschillende eten tot een
enkel ding: bloed, en voedde haar van daar uit en drong zich in haar
gansche doen en laten, zooals het sap uit den wortel dringt tot in de
tippen der bloemeblaadjes van een plant,—en verandert de bodem, zoo
verandert elk deel van de plant—en deed haar alle dingen weer op een
nieuwe wijze zien,—zoo leek het dat haar oog anders gericht stond dan
den vorigen dag, en ze ondervond, dat het schijnbaar-kleinste dit kon
bewerken en dat dus geen enkel ding gering is. Elk begrip bracht voor
haar die aandoening, bracht de aandoening, want ze kende er maar één
enkele, het was altijd weer, wat voor zichzelf zij heette: de
innerlijke verzoeting, het doorschietend licht, de aandoening, die voor
lange jaren her haar nu pas ontwakend begrip als een stille gids was
voorgegaan—dat geven van die zelfde aandoening was het
gemeenschappelijke in de wijdst-verscheiden dingen, zoodra ze recht
begrepen waren, maar toch.... nog altijd niet was er bij elke
aandoening een begrip. Doch ze leerde dit zichzelf beseffen: het moest
er dan in verborgen zijn. En dien gelukkigen dag, dat geen wereldsch
ding haar deren kon, voelde ze zich als had ze een wonder gevonden, een
juweel van klaarte uit zichzelve opgedolven.... over de wereld leek een
licht opgegaan nu ze wist: de ontroering was de wegbereider van het
begrip.... en beiden hadden éénzelfden Oorsprong. Elke aandoening was
een vleug, een voorlooper, een waarschuwing uit het Onbekende, dat er
ergens iets leefde en bestond achter den zichtbaren schijn en dat naar
dat „iets” haar begrip moest streven. Zoo deed ze;—van toewijding en
geestdrift gansch en al vervuld, versmaadde en vergat ze geen enkele
dier heimelijke boden, en bewaarde die hare aandoeningen, die ze niet
onmiddellijk begreep voor later, nu bewust wetend waartoe, zooals ze
eenmaal het als kind wijsjes neuriënd met bedauwde oogen, uit
onbewustheid had gedaan.








XVI.


Heleen leefde eenzaam en leed meer leed dan andere meisjes en jongens
van haar jaren, die niet denken, maar genieten, en verder werken om hun
leven te banen, doch ze kende ook in de momenten van innerlijke
verzoeting een bijna woeste verrukking, die den meesten dier anderen
ontgaat, en omdat ze jong was en bij al haar ijver nog maar weinig
wist, liet ze zich door die verrukking misleiden tot de hoop dat ze „de
waarheid” wel eens vinden zou.

Ze bleef vreedzaam leven in het huis, waaruit ze anderen om kleine
grieven en oneenigheid na korter of langer tijd zag vertrekken, ze had
daar een kleine kamer voor zich alleen en was zeer gelukkig met die
eigen plek. In de avonduren zat ze daar vaak alleen. Ze las en leerde
vlijtig om de geringe kennis van haar jonge jaren aan te vullen en
wijsheid en verheldering uit geschriften op te doen, die haar tot
inzicht en daarna tot rust zouden voeren. En als ze zichzelf zoo
ernstig en gedwee zag zitten onder haar lamp, dan kwam het haar voor,
alsof ze nu pas tot werkelijk onderricht was gerijpt en dat haar geest
zich tegen het dorre schoolsche leeren, waar licht noch rust uit
voortkomt had verzet, zooals een beest op het land zich afkeert van
schadelijk en onheilbrengend gewas. Het verdroot haar sterk, dat ze zoo
weinig wist, want ze was niet hoovaardig en onderschatte geenszins een
ding omdat ze het niet bezat en ze bleef rusteloos bezig en greep
gretig naar wat onder haar bereik kwam. Gansche avonden bracht ze zoo
door in een aangename rusteloosheid, een zachtkoortsig gevoel, als
iemand die zich reppen moet, maar dat gaarne doet voor een lokkend
doel. Overal lonkten verschieten, overal wachtten haar openbaringen,
ongelijk-schijnende dingen gaven voor wie ze te doorgronden wist,
plotseling verwantschap te zien—, meer en meer begreep Heleen wat den
mensch, die leeren en groeien wilde, vóór alle dingen te doen stond,
onderscheiden en samenbinden, niet zich laten misleiden door een
verlokkenden en troostenden schijn, doch moedig en koel door-tasten
naar het echte wezen van de dingen en hun hoogere eenheid. Ze begeerde
voor zichzelve waarheid, maar geen geluk.

Heleen las in die dagen veel boeken, die van de menschen om haar heen
in hun in- en uitwendig leven met de grootste nauwkeurigheid
verhaalden—, maar ze vervulden haar niet met die zoete weemoedigheid,
die de oude romans uit haar kinderjaren als een zacht-benevelende damp
op haar afgezonden hadden. Ze geleken haar daarbij arm en schraal. Lag
het aan haar of aan die boeken? Ze wist het niet en sloeg er zich door
en beet door haar weerzin heen, omdat ze ook het leven zooals het daar
aanschouwd was, wilde kennen. Maar tegelijk greep ze gretig naar andere
boeken: van lang gestorven schrijvers over lang-gestorven menschen en
van menschen in bijzondere levenswijzen, in tijden van kentering en
opstand—, om overeenkomst en eenheid te voelen, en te weten wat elkeen
van nature was en wat hem werd bijgebracht en of menschen van nature
„goed” of „slecht” waren en hoe „helden” ontstonden en hoe
„misdadigers.” Ze las en schoof het boek weg en peinsde met de oogen
voor zich uit.... kleuren verloren hun scherpte, schrille klanken
verzachtten.... het was of bergen werden geslecht en valleien zich
vulden.... en het al tezamenvloeide tot een eindelooze, grauwe vlakte.
Waarheen was al het geduchte, het ontstellende, het geweldige gevaren?
Kon geen enkel ding het licht lijden en van nabij worden bekeken,
zonder zichzelf, vorm en omtrek te verliezen, zooals een wolk zichzelf
verliest, naar de aarde zinkend en verwordend in mist? Alles viel
evenzoo triest uiteen—, wat waren toch menschen? Als water, geurloos en
kleurloos en niet warm en niet koud, willig zich vormend naar hun
omgeving, licht te kleuren met vreemde stoffen, troebel van slik,
gezweept van storm, verhard van koude—, maar in innerlijk wezen
zichzelf altijd gelijk en altijd wezen-loos—, waar bleef hun schuld,
hun misdaad, hun deugd en hun verhevenheid?

Heleen wist niet langer of al dit vervloeien haar bedroeven of
verheugen moest. Ze hief haar hoofd naar de lamp en peinsde en
luisterde naar haar inwendige stem. Tusschen den eenen mensch en den
anderen geen onverwoestbaar onderscheid... zou het aldus moeten zijn?
Een klein boek lag voor haar, een verhaal over Russische
revolutionairen. Bijkans alle menschen waren uit hetzelfde dorp
afkomstig—, als kinderen hadden ze met elkaar gespeeld en nu—, was de
een verdrukker, de ander verdrukte, de een held en de ander verrader.
Bestond er wezenlijk verschil? Soms voelde Heleen het sterk van wèl,
maar soms deed dit alles haar denken aan een spel dat ze eens als kind
tusschen jongens had zien spelen. Het was op een volksfeest, een lange,
smalle, zwiepende plank lag tusschen twee hooge balken; aan den eenen
kant was een diepte vol wit meel, aan den anderen eenzelfde diepte vol
zwart roet. Jongens beklommen een na een den balk, snelden wankelend
vooruit over de plank.... dreigden te vallen, hielden zich nog recht
op.... en stortten ten leste in het witte meel of in het zwarte roet.
’t Scheen al louter toeval—, doch voor de witten braken er
toejuichingen los en voor de zwarten gejouw. Dan slopen die weg,
doodelijk beschaamd. Zóó leek Heleen het leven in dat boek—, zoo leek
haar het leven van veel menschen in veel boeken en in veel
werkelijkheid, een wankelend rennen over een zwiepende plank en ten
leste neerkomen in wit of in zwart. Dan werden ze uitgejouwd of
toegejuicht—, en elk bleef waar hij was en leerde daar gewennen en
kende of begeerde niets anders meer.... hun verschil leek zich bij den
dag te verscherpen, en toch bestond het in wezenlijkheid niet.

Vreemd was Heleen’s besef bij het ondergaan van al deze verflauwingen.
Zij deelde lijfelijk en geestelijk in die verflauwing mee en een gevoel
van onzekerheid besloop haar, als was zij zelf water, geurloos en
kleurloos, niet warm en niet koud, vlottend, vliedend en ongrijpbaar.
Haar adem verwarde, dauw besloeg haar voorhoofd, klam en kil.... Om
daaraan zoo gauw mogelijk te ontkomen, sloot ze haar boek en greep naar
andere, waaruit ze feiten leeren kon.

Ze had sinds kort, meende ze, een middel voor zichzelf ontdekt om de
menschen te leeren kennen. Daar ze zich verborgen en vrijwillig zich
niet in oprechtheid gaven, nauwelijks aan zichzelf, moesten ze bespied
en beslopen worden. Wie ze wilde kennen, moest zwakke plekken opsporen
in hunne bolwerken en ze daar doorheen beloeren. Eens, dat Heleen
gedachteloos in een boek had zitten bladeren, had ze daarin de woorden
„slecht” en „gemeen” zien staan en plotseling was het haar opgevallen,
hoe die woorden hun oorspronkelijken zin van „armoe” en „eenvoud”
verloren hadden en nu iets verachtelijks beduidden. Zoo stonden ze daar
in hun verwrongen zin als het vonnis dat de wereld over armoe en
eenvoud had geveld. Daarmee dus hadden ze elkaar tot roof en moord om
buit en luister verlokt, dat ze in elkanders oog niet „slecht” en
„gemeen” zouden wezen. Een scherp besef greep haar beet—, maar ook een
verheuging—, was het misschien in hun taal dat menschen zich argeloos
en gedachteloos blootgaven en verrieden, wat ze wel graag hadden willen
ontkennen en verbergen?

Heleen had reeds als schoolmeisje behagen gehad in het uitspinnen van
oude woorden en hun beteekenissen, in het opsporen van spreekwijzen en
hun verklaringen; zonder te weten, dat ook deze onbewuste voorliefde
haar eens zou dienen als een bewust middel tot wat zij zocht. Nu wilde
ze naarstig leeren haar taal te kennen en te begrijpen als voermiddel
en bewaarster van menschelijke gedachten en waardeeringen. Ze wilde ook
vreemde talen kennen, om te beter tot onderlinge vergelijkingen te
geraken. En schoon de ontzaglijkheid en de bezwaarlijkheid van wat ze
te doorworstelen aanschouwde, haar wel bang en gedrukt kon maken—,
zette ze zich vol moed aan den arbeid, zich verblijdend in wat ze vond,
zooals een goudzoeker zich verheugt in elke glinsterende korrel, die
zijn dagtaak verzoet, en méér is dan de schadeloosstelling van zijn
arbeid.

Vele waren de avonden dat ze slapen ging met een klaar en kalm licht
binnen in zich, een gevoel van gedragenheid en zachte kracht, dat zoo
teeder was en haar zelf ontroerde, en ook altijd weer bevreemdde, omdat
ze er een ander, oud gevoel in terugvond—, dat van den morgen dat ze
was ontwaakt na den eersten avond met Fred. Somtijds dacht ze nog wel
aan dien tijd en aan die ontgoocheling, doch zonder smart en zonder
wrok; het was herinnering, en herinnering kon niet anders dan weemoedig
en zoet in een blinkend waas van tranen gezien en herdacht zijn.... zóó
was alle herinnering in haar, aan wat blij was geweest, aan wat droef
was geweest.... gelijkelijk nu, niet meer blij, en niet meer droef,
maar meer en dieper dan die beide te zamen.... herinnering.

Wanneer Heleen haar geheelen avond door gewerkt en gepeinsd had, kon ze
niet dadelijk slapen, maar bleef klaar wakker en stil met haar oogen
open in donker. Dan tikte de klok en ze wist wel dat ze geheel eenzaam
was en ze voelde ook al wel haar geluk uit zich wegvloeien voor een
zachten weemoed, die verlangen geleek. Ze ondervroeg zichzelf.... Wat
wilde ze? Ze wist het niet.... het leek wel.... als drong er iets in
haar, haar te zeggen, dat ze zichzelf wegschenken moest, tot haar eigen
geluk, maar ze wist niet, wie of wat haar opvorderen zou. De bedoeling
van haar nachtelijk gevoel ontging haar, ze nam slechts waar dat het er
was en dat vreemde tranen haar oogen ontliepen, zonder dat ze leed had.
De ontroering van haar geest deelde zich als altijd mede aan haar
lichaam—, een trillende pijn trok door haar leden heen, die ze den
volgenden dag bij ’t ontwaken daar nog bevond en die soms door loopen
of werken aanzwol tot een echte lijfelijke smart.

Smartelijker waren de nachten als de avond geen rust had geschonken,
maar haar opgejaagd met vragen en raadsels, haar getergd en verontrust
met het vertoon van het eindeloos vele onoplosbare in de wereld rondom
en in haar eigen hart. Het in vorige avonden verkregene beduidde niets,
had geen zweem van eenheid, droeg nog niet de flauwe belofte van een
oplossing....

Dan gloeide de oude angst, het oude heimwee naar haar eigen geheim, dat
tegelijk het geheim van alle dingen te zamen moest zijn—tot een
stekende pijn, een felle wanhoop, haar hart bonsde zwaar en bang, haar
keel leek omsnoerd, heftig golfde het bloed naar haar polsen en het
smartelijk verlangensgevoel dat uit diepten in haar aanzwol leek haar
nu te zijn een begeerte, dat de kerker binnen-in haar, die ze niet
langer meer meedragen kon, van waar uit ze te vaak en te zwaar werd
verontrust en benauwd—, nu maar openbarsten zou en openbarstend haar
gansche wezen uiteenslaan en vernielen. Uitgestegen boven de gelukkige
duisternis van het onbewuste zijn, zichzelf niet kennend, maar
vermoedend als een heelal vol raadselen en pijn, zwaar te doorgronden,
zwaarder te dragen, haakte ze in den nacht naar zelf-vernietiging tot
zelf-verlossing. Lokkend ruischte in duister een Bron, het was de
Oorsprong, daaruit was ze Afzonderlijk geworden, daarheen smachtte ze
terug, daarin wilde ze die al te zware, die al te duistere
afzonderlijkheid prijsgeven en verliezen. Vreemd, zooals heel haar
lichaam meedeelde in dien heftigen vervloeiingsdrang, als wilde een
middelpunt-vliedende kracht haar het bloed uit hart en aderen naar alle
zijden wegstuwen de ruimte in—, alles aan haar, in haar reikte trillend
naar de verlossing. Het schuimde op tot doodsverlangen, maar schoon
haar ziel den Dood voorvoelde als vervloeiing, vernieling niet, het was
haar niet geleerd zóó in hem te gelooven: doods-vrees, even sterk als
doodsverlangen, zette zich op, verweerde zich—, tot afmatting en slaap
een eind maakte aan dien strijd. Dan rustte ze zwaar en werd met
hoofdpijn wakker.

Andere avonden, vredig ingezet met boeken op tafel onder de zachte
lamp, verging het haar weer geheel en al anders. Want plotseling schrok
ze op en luisterde.... de wind klopte aan haar raam, hijgde langs de
muren, sloop en stommelde in den schoorsteen.... de regen ruischte en
zijn kreunen en klagen had een weemoedig-zoeten, bekenden klank....

Een wonderlijke weekheid greep haar aan.... haar stemming sloeg om zoo
plotseling, zoo geheel en al, als het weer op een Maartschen dag, ze
zat niet langer stil als een gedweeë leerling, doch sprong op en liep
heen en weer met de handen op den rug, zooals ze het als kind had
gedaan en peinsde vaag en onvast en neuriede en rilde vluchtig en
luisterde onrustig en kon niet meer tot stilte geraken. Ze dacht aan
het oude leven in het oude huis, aan de zwerftochten door rietland en
bosch, aan de schemerstonden onder de boomen in de verlaten laan, aan
haar sterke, benauwde droomen, door de jaren heen onverflauwd gebleven,
aan de gedaanten, die ze in boeken had gekend en die in huis om haar
hadden heengewaard. Indien dan nu waarlijk dit alles niet bestond, al
datgene, waaraan ze een krachtiger geloof dan aan geschreven waarheden
had geslagen, indien er nu niets anders was dan een wereld vol
kwaadwillige menschen, die elkaar benijdden, beroofden en deernisloos
knauwden, wat beduidden dan al de ontroeringen, alles wat niet te
noemen, maar te gevoelen is, dat haar aanwoei uit wind en regen, uit de
vormen der wolken, uit het gelaat van de maan, uit het kreunen der
boomen en uit het suizen van het riet in het stervensuur van elken dag,
maar ook uit een sombere aschvaalt, een sintelpad en een grauwe
fabriek? Bestond het of bestond het niet, had het echte beduidenis of
was het alles bedrog?

Heleen wist, dat ze met dit haar verlangen en deze haar smart niet
alleen stond. Meer van het leven verwachten, meer van het leven
begeeren dan het gaf, dan het verwezenlijkte—dit leek het deel van veel
jonge menschen, levenden en langgestorvenen, ze had in velerlei
gedaanten uit hun werken, een gelijke bewogenheid als een smartelijke
verbroedering ervaren en verstaan.... moeten verwachten en moeten
verlangen, om dan in verwachting en in verlangen teleurgesteld te
worden.... het leek zoo wreed en vreemd en het leek toch wel een wet,
voor velen de voorgeschreven levensloop. Als alles een doel had, een
zin, een beduidenis, verborgen en versluierd, maar daarom niettemin
aanwezig, wat was dan het doel, de noodwendigheid van dat eeuwige
verlangen, eeuwig gebroken en eeuwig teleurgesteld, maar eeuwig
herlevend, onsterfelijk als het leven zelf.... wat was er van dat
verlangen, dat verwachten, naar wonderen die niet bestonden, naar een
heerlijkheid die nimmer verscheen? Dat wat jonge levens vervulde en
opzwol tot ze trillend en warm opstegen de wijdte in...., niets dan een
overgeleverd misverstand...., een holte, een leegte, een ongrijpbaar
niets....? O, het benauwde van alles te zijn en niets te begrijpen.
Heleen kende al wel het verband tusschen begrijpen en zijn, wist al wel
dat elk in zichzelf alles was, wat hij begreep—, maar hoe smartelijk
ervoer ze dat het háár althans niet was gegeven: te begrijpen alles wat
ze was. Zoo te leven, leek ondraaglijk.... wat aan te vangen met
zichzelf? Elk moest voort, omdat hij niet kon blijven staan.... maar
waar naar toe en met wiens wil? Moest ze maar mee in dien
bijeengestuwden optocht, waarvan begin en eind zich in nevels verloor,
dat zinnelooze gedrang, dat opneemt en meevoert te midden van krijten
en krijschen, niemand weet waarvoor en niemand weet waarheen? Was er
geen weg, voor wie een weg zocht, om kalm en alleen te gaan? Zij zelf,
hier in haar kamer, hier in dit huis, hier op aarde, wat deed het er
toe, dat ze er was of dat ze heden of morgen voorgoed verdween? Was er
niemand meer en was er niets meer, wat deed het er toe? Mochten tijd en
ruimte zelf neerstorten in den afgrond, die alles verslindt—en waarom
niet?

Er waren dagen, en uren in den avond, dat dit wat ze toch altijd wist,
haar plotseling als een rukwind uit donker bevloog, dat ze opgejaagd
door de kamer liep en ten slotte neerzeeg in een hoek en de trillende
handen samenwrong, dewijl ze nergens uitweg of uitkomst zag. Dan liet
ze zich door den wind verlokken en die voerde haar mee tot ver naar
buiten. Ze doolde in donker verloren, klein onder de zwarte lucht, stil
en bleek in den barschen wind, ze ging willoos en doelloos, zwaar en
koud sloeg de regen op haar neer, doch het worstelen van haar lichaam
kon de klacht van haar hart niet bedaren, doch verscherpte de pijn van
haar heimwee tot een brandende wanhoop. Vaak stond ze stil onder hooge
boomen en hief gretig haar gelaat naar hen op en luisterde om uit hun
zware kreunen, hun heesche fluisteren en hijgen eindelijk de geheimen
te verstaan, die haar voor jaren, op den donkeren grindweg voor het
oude huis, waren beloofd en toegezegd, doch ze verstond niets en kwam
niets te weten en keerde uitgeput en ontredderd in een volslagen
rampzaligheid naar haar huis terug.

Een enkele maal vond ze daar de oude vrouw die het huishouden
bestierde. Ze voorzag de kachel en vroeg haar of ze iets noodig had en
bleef ook wel eens even praten, terwijl ze haar bezorgd in de oogen
keek. Heleen merkte dit op en liet terstond haar warme dankbaarheid om
die zorg naar de oude vrouw uitgaan. Ze zocht haar wel eens op in haar
keuken en dan vertelde de oude, wat ze dien dag had verricht en hoe
volhandig ze het had, maar dat nu alle dames ook tevreden waren, alle
kamers bewoond, zoodat zijzelf er redelijk komen kon. Heleen zag haar
nimmer anders dan behulpzaam en vroolijk, ofschoon ze met al haar werk
en in het volle huis een eenzaam leven had. Op een dag vroeg Heleen
haar plotseling, waarom ze altijd zoo vredig en gelijkmoedig kon wezen,
niet zoozeer omdat ze uit het antwoord baat voor zichzelf verhoopte,
maar om te weten, hoe die oude vrouw zichzelf en haar aard verstond. Ze
keek Heleen aan, alsof ze die vraag had verwacht, glimlachte en wees
naar het gouden kruisje op de borst van haar zwarte japon.

Heleen keek toen ook even naar dat kruisje, een rilling trok haar over
hoofd en rug, maar ze vroeg niet verder en ook de ander ging er niet op
in. Doch van dien dag af groeide er een vriendschap tusschen haar en
Heleen. Als Heleen uit school kwam en voordat ze daar heen ging, en
tusschen de werkuren in, hielp ze de oude vrouw en liep boodschappen
voor haar. Ze wilde niet langer dat ze haar bedienen zou en verrichtte
alles voor zichzelf.

Soms bracht de oude van haar overhaaste boodschaptochten een handvol
bloemen mee voor Heleen en een andermaal deed Heleen dat voor haar. Als
het Zondag was, stond ze vroeg op om vlug gereed te zijn en de oude
vrouw te helpen na haar kerkgang, opdat ze een echten rustdag hebben
zou. Ze leerde Heleen allerlei bezigheid en beknorde haar als ze
onhandig was, doch zonder geringschatting of hatelijkheid. Dan deed ze,
als wilde ze haar het werk ontnemen en Heleen worstelde stoeiend om het
te behouden. Nooit had ze zoo uitbundig gelachen als deze
Zondagmorgenuren in de propere keuken bij de feestelijk gekleede vrouw,
en wanneer ze tusschen de witte gordijntjes door, beneden in den tuin
en boven in de lucht keek, dan zag ze de zwarte wanhoop van haar dagen
en avonden als een ver en bleek spooksel vervreemd van zich af zweven.
Was het ooit wel zoo erg geweest, als ze het somtijds waande? Doch de
zon behoefde maar te verdwijnen onder de sluipende wolken, die de
namiddag opdreef uit de kim, zoodat het koper dof hing tegen den muur
en het gouden kruisje niet langer blonk en sprong in een fonkeling en
een waas van teere kleurtjes—, of in een rilling trok Heleen’s
blijgeestigheid uit haar weg, haar hart verbleekte en scheen als een
ziek kind in een kil bed zich om en om te wentelen in haar borst.
Moedeloos zat ze neer en had al haar kracht noodig om belangstelling te
toonen in wat de oude vrouw haar vertelde uit haar jeugd op het land,
toen de menschen nog eerlijk waren en alle etenswaar goedkoop.
Weliswaar had Heleen eens beproefd, haar zwarigheden uit te zeggen en
zich geheel te geven, doch de ander had geen troost dan het gouden
kruisje. Heleen bestreed haar hierin niet, en luisterde met een
hopeloozen glimlach toe—, maar er waren dagen, dat ze haar zoogenaamde
redelijkheid naar de diepste hel verwenschte.








XVII.


Iederen dag duidelijker moest Heleen het wreede onderscheid ervaren
tusschen het leven dat ze zich eens had gedroomd en het leven zooals
het zich onder haar oogen verwerkelijkte. Haar volwassen ervaringen
stonden op tegen haar oude jeugddroomen en bestreden die fel en heftig,
en konden ze nochtans niet ten onder brengen. Ze waren te sterk
geweest, ze hadden te lang en te zeer ongestoord op haar ingewerkt.

Alle dingen in haar jeugd hadden als samengespannen om haar verbeelding
en niets dan die te voeden. Gedaanten, klanken, kleuren had zijzelf tot
een wereld samengevoegd en van die wereld was zijzelf het middenpunt
geweest; die wereld was in haar, die wereld was zij-zelf. Nu was ze
tusschen de menschen gekomen en zag plotseling aan geen enkele dier
gedroomde en waar-gewaande dingen vastheid en zekerheid meer.

Ze had zich gaarne met haar droomen vergenoegd, doch kon aan wat
voortdurend haar oogen zagen niet ontsnappen. Ze moest het overdenken,
wikken en proeven.... ze wilde niet laf zijn. En al die jaren tusschen
toen en nu had zij alleen voortgetobd, tastend naar wat ze niet zag,
verlangend naar wat ze niet kende, strevend naar wat bestaanszekerheid
miste en nochtans geloovend dat er een redelijk leven moest zijn, dat
het leven een redelijken grondslag moest hebben. Eenmaal had ze het
zich eenvoudig genoeg gedacht: liefde als geestdrift, als toewijding,
de verborgen kern van ieder ding, dapperheid, edelmoedigheid en trouw
de schoone sieraden des levens. Dit was de eerste zekerheid geweest,
die ze zich ongegrond uit wanen en illusies had gebouwd, een zekerheid
als een muur om met den rug tegenaan te gaan staan en het leven met
open oogen aan te zien, bereid het te dragen, zooals het zich geven en
toonen zou. Wat had ze gezien? Een vuist, die opdook uit het donker,
naderde, haar tegen de borst stiet en duwende drukte. De muur week en
wankelde en viel en zijzelf was ruggelings neergestort in een afgrond,
die bodem nòch wanden had en van licht nòch van duisternis, van koude
nòch van warmte wist. Ze had zich weer opgericht en bouwde zich uit
andere wanen en andere illusies een anderen muur. Recht en rede heette
de nieuwe muur. En weer kwam de vuist; de muur, die vast en zeker had
beloofd te zijn, wankelde en viel en weer stortte ze ruggelings naar
beneden.

Een benauwende vrees greep haar beet.... was die heerlijke droom van de
eenheid aller dingen zoo goed als het andere een begoocheling, haar
krachtigst voorgevoel bedrog? Verdiende geen enkele stem gehoor?
Bestond er niets dan verwarring, misverstand en kwaadaardigheid?

Heleen wist nog zoo goed hoe ze als kind had geleden onder die boeken,
waarin van onrecht en ongerechtigheid werd verhaald—, zoodat ze bijkans
niet verder had kunnen lezen,—ze had op dit krachtige gevoel vertrouwd
en er zich door laten leiden.... en nu.... het bleek haar meer en meer,
hoe het leven zelf die ongerechtigheid kweekte, hoe bijkans elk
handelen op onrecht berustte. Op elke bladzij van de geschiedenisboeken
die ze las, stond het geschreven. Oorlog berustte op onrecht, rijkdom
berustte op onrecht, elke ontwikkeling voltrok zich ten koste van
anderen, eischte schuldeloozen ten offer. Het scheen niet mogelijk
iemand te bestrijden zonder hem onrecht te doen door zijn bedoelingen
te miskennen—, Heleen zag het om zich heen, menschen, groepen—elkaar
bestrijden was elkaar belasteren en overladen met verdachtmaking, het
een scheen van het ander onafscheidelijk. Zuiver doordacht—, kon elke
daad herleid worden tot een ongerechtigheid—, en een wereld zonder
daden leek wel onbestaanbaar, dus was ongerechtigheid een
bestaansvoorwaarde? Maar indien dit zoo was, waarom haakten en dorstten
dan toch zoovelen en vooral juist kinderen en onbedorvenen van nature,
naar recht, niet enkel naar recht voor zich zelf, maar naar recht voor
elkeen, naar het recht als grondslag, als eenheid, als richtsnoer, naar
het recht, zooals het zich in wiskunde voordeed. Wiskunde was
ondenkbaar zonder dat „recht,” het altijd en overal geldende—, waarom
kon dan de menschheid bloeien en zich ontwikkelen in onrecht, zoo kras,
dat het soms leek, alsof dat onrecht evenzeer en meer dan het recht
voor dien bloei en die ontwikkeling noodig was? Rechtvaardigen streden
niet, want ze zagen het gelijk en het recht van hun tegenstander naast
het hunne gelijkelijk en wierpen de wapens weg.... en toch noemde men
den strijd altijd het levenwekkende en opvoerende in de geschiedenis
van menschheid en mensch. Hier verscheen weer de eeuwige
tegenstrijdigheid, in een der talloos vele gedaanten, waarin haar
denken, dat klaarheid in eenheid zocht, zich eeuwig vastknelde en
verwarde en die zich altijd op dezelfde wijze noemen liet: „elk wezen
is gedoemd te streven naar wat het tot zijn eigen heil niet bereiken
mag,”—het moet streven naar wat eenmaal bereikt, onherroepelijk voeren
zou tot prijsgeving van het eigen zijn—tot ontbinding van wat
„persoonlijk” maakt, en Dood—naar de Liefde volledig en het Recht
absoluut, terwijl zijn afzonderlijk leven hem is opgelegd om tot het
eind te begeeren en te dragen. In smarten leerde Heleen het voelen—, en
ze wist van geen bitterder en dieper waarheid dan van deze—, schoon het
in woorden bijna onnoozel van eenvoud gelijkt....

Eindelijk had Heleen dat alles zoo lang overdacht, tot ze het
overdenken niet meer nalaten kon. Koortsachtig zagen haar oogen het
leven aan, ze sloop er om heen, beploos het, rukte het uit elkaar met
bevende vingers. De drang, zichzelf en anderen te onderzoeken, ten
einde de echte gesteldheid der dingen te kennen, de verschillen te
overwinnen en de eenheid te veroveren, in rustiger tijden een
levenbrengende, bevruchtende kracht, die tot denken en ernst stuurde,
bezat haar thans als een razernij. Weken lang woedde het in haar
hersens als een koorts, bij dag en bij nacht redetwistte ze met
zichzelf, ook in de meest onbeteekenende en alledaagsche dingen,
weerlegde alles wat ze dacht en zeide onmiddellijk met het tegendeel en
voelde zich wanhopig en als verlamd, wanneer ze bevond, dat al het op
deze wijze omvergeworpene evenveel recht van bestaan behield en
eveneens verdedigbaar was. De heesche fluisterstem in haar hart, die
iedere daad en ieder gebaar en iedere meening als onnoodig, onwaar en
ongegrond ontzenuwde, die iedere bewijsvoering, hoe listig en fijn ook
opgezet, met een plompe ontkenning omverwierp, zweeg geen oogenblik,
zoodat er altijd een dubbelstroom van gedachten in haar gaande was, een
vóór- en een tegenstander voortdurend tegelijk aan het woord en tegen
elkander inpleitend, zoodat het rumoer haar verbijsterde. Ze luisterde
in den beginne gretig naar menschen met systemen en meeningen, want hun
deftige rust en zelfgenoegzame zekerheid vermocht altijd weer opnieuw
haar te imponeeren en vertrouwen te geven, dat die voor zichzelf een
waarheid veroverd hadden, en ze las alles wat men haar te lezen gaf, en
ze vond het meeste van wat men zeide en wat ze las evenzeer
aannemelijk, en op dezelfde wijze aannemelijk als de regels van het
kaartspel, dat haar was geleerd in het huis van haar oom, het een niet
aannemelijker dan het ander, maar er was geen krachtig gevoel in haar,
dat haar dreef, uit al dat subtiele maakwerk der hersenen het een boven
het ander voor zichzelf te kiezen en tot richtsnoer te behouden. Het
scheen haar altijd dat ze dan precies even goed met de oude vrouw te
zamen Roomsch had kunnen worden. Toen Heleen nu zag, dat anderen wel
het een boven het ander konden kiezen en behouden, leerde ze daaruit,
dat menschen wanen te kiezen met hun oordeel, maar het in werkelijkheid
doen met hun gevoel, zoodat elk hunner zoogezegde meeningen de formule
wordt van wat ze hopen, droomen of wenschelijk achten—, volstrekt niets
meer. De menschen, ondervraagd, ontkenden dat allen en allen even
sterk, terwijl ze tegelijkertijd den stand van zaken blootlegden in hun
eigen spreekwijze die iemand zijn oordeel deed geven „met redenen
omkleed.” De redenen, de kleederen en de kern, het lichaam-zelf, hun
ingeschapen gevoel. Toen Heleen nu goed en wel wist, dat ieders
waarheid slechts waar is voor hemzelf, ging er van andermans meeningen
niet langer bewijskracht voor haar uit en begreep ze dat zij ook haar
eigen waarheid alleen zou moeten veroveren. Ze zag ook, hoe velen met
systemen en levensbeschouwingen die alleen aanwendden in een bepaald
gebied van hun leven en in de overige niet. Bijvoorbeeld op Zondag in
de kerk, of in hun politiek leven, of zooals de wiskundige neef van
haar oom, die alleen voor de klas en in zijn werkkamer logisch door te
denken verstond en noodig achtte, en de dokter die microben niet, maar
leugens en onjuistheden wel „kleinigheden” noemde, en de oude rechter,
die zijn leven lang plichtmatig dagvaardingen had doen vernietigen om
kleine onzuiverheden en geenszins begreep, dat kleine onzuiverheden
niet slechts dagvaardingen, maar het geheele leven waardeloos maken.

Heleen verlangde voor zichzelf niet minder en wilde zich voor zichzelf
met niet minder vergenoegen dan met een „levensbeschouwing,” die voor
al haar dagen en uren, voor al haar vermogens, voor al haar daden en
gedragingen, bron en richtsnoer tegelijk kon zijn. Eenheid van leer en
leven—, haar leven als in een bepaalden toonaard stemmen en dan geen
wanklanken meer hooren. Hoe was ’t mogelijk dat anderen zich redden en
het daarzonder stelden en gelukkig waren en rustig rondkeken met
prettige oogen, niet alleen in hun jeugd, maar in hun geheele later
leven? Er ging een weldadigheid van die tevredenen uit, die Heleen
telkens weer misleidde en telkens haar ook drong zich uit haar
eenzaamheid bij hen te voegen. Want vaak was die eenzaamheid
ondraaglijk, waarin haar de raadselen bestormden zonder rust, en vaak
ook bevloog haar een andere, een gruwelijke angst—dan besefte ze
scherp, dat die drang naar onderzoek omtrent de waarde en den zin van
elk klein ding haar als een gedwongen handeling, als een noodlottige
bezetenheid in zijn macht had, dat ze wankelde op den rand van dien
schrikkelijken afgrond, waar verwarring en afgrijzen als een grijze
walm uit opstijgt, de waanzin. Ze was veroordeeld zonder verpoozen in
het verdoemde licht te gaan, dat maar bij vlagen verdraaglijk is, het
licht dat door oogen en schedel heen de hersens binnendringt en waarin
ieder ding zijn naakte nietigheid toont. Ze was in een eendenkooi
gelokt en gevangen en van engte tot engte gedreven en kon nu nergens
uit en meer heen. Wie had haar op dien gruwelijken dwaalweg gedreven,
zoodat ze nu aan alle kanten was verstrikt? Wie haar uit de vredige
schemering, waarin menschen leven, vandaan verleid? Ze was naakt in den
nacht een barre heide opgejaagd, uit alle hoeken tegelijk woei de wind
op haar aan. Nergens een vastheid om tegen te steunen—, ze greep met de
handen om stut aan ’t eigen lijf, haar vingers omvatten damp en ijlte,
naderden en ontmoetten elkaar en wrongen zich samen in hun wanhoop. Het
gevoel van haar persoonlijkheid was haar ontvloeid, bijwijlen bestond
ze niet langer voor zichzelf. Als klein meisje was ze eens met haar
broertje te zamen tot een vreemde ontdekking gekomen.... als ze een
willekeurig woord bewust herhaaldelijk en voortdurend langzaam
achtereen zeiden, dan verloor het zijn klank en zijn zin, werd
kleurloos, toonloos, als doorschijnend. „Het is dan precies een
krankzinnig woord” had haar broertje gezegd en Heleen had die woorden
en dat oogenblik onthouden. Elk ding, waarop ze bewust en herhaaldelijk
en voortdurend en van dichtbij had gestaard om het grondig te kennen in
zijn aard, had, zooals een wolk tot mist uiteengezegen, kleur en vorm
verloren,—ook op zichzelf had ze zoo lang en zoo bewust gestaard, tot
ze zichzelf kleurloos en doorschijnend geleek. Buiten iedere mate
verschrikkelijk was dat gevoel, als het haar in zijn volheid beving—,
het kon haar doen snikken van angst en van afgrijzen.... ze stortte
zich op de knieën en bad verward om vergeving en om rust. Ze beloofde
boete voor haar hoovaardij, dat ze elk ding had willen kennen, dat niet
gekend mocht zijn, om uit de koorts van het vragen verlost te wezen.
Maar zijzelf had het spook met zijn kruik uit de diepten der zee omhoog
gehaald, het op zichzelve losgelaten en ze vermocht het niet, het weer
in zijn eigen verblijf terug te drijven en weg te kurken.

Dit gevoel, dat haar persoonlijk-zijn uit haar was weggevloeid, greep
haar menigmaal plotseling beet als ze op straat tusschen anderen ging.
Ze wist dan in zichzelf van geen wil en geen bewustheid meer, inplaats
daarvan slechts schijn en spokerij, van buiten af aangewaaide
toevalligheden zonder samenhang of zin.

Zoo zagen anderen haar en noemden wat ze aan haar opmerkten met namen
en onderscheidingen, gelijk zij, wat ze aan hen opmerkte, noemde en
onderscheidde, maar ieder voor zichzelf wist ongetwijfeld dat in hem
alles spokerij was en bedrog.

Het gevoel van elkaar op die wijze te misleiden en niet anders te
kunnen en in de oprechtste momenten te moeten twijfelen aan eigen
oprechtheid en toch niet buiten eigen omvang te kunnen uitzetten, niet
boven eigen hoogte te kunnen stijgen, eeuwig gebonden te zijn aan zijn
eigen beperktheid en tegelijk die beperktheid te zien en te
voelen,—overal rondom het goddelijke als aanvoelend, niets daarvan in
zichzelf te kunnen vast en blijvend verwerkelijken, uur na uur te
moeten leven, zonder iets van het eigen leven te begrijpen, te moeten
handelen en besluiten zonder kennis en zonder vertrouwen,—benauwde en
knauwde Heleen en in dit benauwde gevoel herkende ze een nijpend
angst-moment uit haar kinderjaren: het gevoel voor de „foto van een
spiegelbeeld.” Toen al had het zich voorgedaan—, al de verwarringen uit
het zijnde en het schijnende dat zich toch altijd weer in een tastbaren
vorm—het prentje—die misleidend een werkelijkheid scheen,—liet vangen,
en nu, ze gevoelde zichzelf niet werkelijker dan een spiegelbeeld, maar
de anderen zagen het prentje, noemden het met haar naam en achtten het
een werkelijkheid.

Het eenige echt bestaande was hun verschil.... En als Heleen bedacht
hoe ze jaren geleden er op was uitgegaan om in het verwarrende der
verschillen een eenheid te zoeken door de verschillen te vernietigen,
dan ontstond daaruit weer een nieuwe verbijstering: nu overkwam het
haar vaak dat haar verschil met anderen, met dezen en met genen
vreemde, dien ze ontmoette en gadesloeg op straat, haar het eenige
bewijs leek voor haar zelfstandig bestaan. Was ze in een cirkel gegaan,
aanhoudend, aanhoudend, en van het duizelend rondrennen dol geworden?
De eene ontzetting volgde de andere op, sinds lang was elk innerlijk
evenwicht uit haar verdwenen.

Ze verloor het vermogen, ieder ding op zichzelf te beschouwen en
afzonderlijk te lijden of te genieten. Wenschen, feiten,
verschijnselen, aandoeningen, ook de geringste, de schijnbaar-kleinste,
zag ze als de stukken van een eindelooze dooreengeworpen legkaart, háár
was opgedragen die legkaart in elkaar te zetten. En ze wist zelfs niet
zeker of er werkelijk een bestond. Het ontging haar geheel en al, dat
elk stuk afzonderlijk in zichzelf volledig en op zichzelf schoon en
aangenaam en belangrijk kon zijn—, ze gunde zich geen tijd tot kijken,
ze trachtte slechts te weten waar ze het passen en voegen moest. Ze
jakkerde in een tredmolen, rust was uitgesloten, een drijver zat haar
met de zweep achterna, joeg haar op van morgen tot avond, van avond tot
morgen. Ze was een kind op school en had een vraagstuk op te lossen
gekregen: „wat is echt waar en wat is niet echt waar?” Voordat het
klaar was, mocht ze niet gaan slapen, en een fout kon overal schuilen,
kon binnensluipen en alles bederven, ze moest voortdurend wakker en op
haar hoede zijn.

Ze voelde zich als iemand die met te veel pakken te zwaar en te
ongemakkelijk beladen is en zichzelf uitput en zijn zenuwen breekt in
zijn zorg om er geen enkele te laten vallen of te verliezen. Bukt hij
zich om een verlorene op te rapen, dan ontvallen hem van een anderen
kant twee andere, zoodat zijn hoofd gloeit, zijn handen zweeten en
beven en hij bijkans neerstort waar hij staat.

Heleen trachtte vaak anderen in haar innerlijke bekommeringen te doen
deelen in hoop op hulp en verlichting, want ze kon bijwijlen dit alles
alleen niet dragen, maar ze vond die niet. De oude vrouw had geen
andere troost dan het gouden kruisje en elk der overigen leek volop
tevreden met zijn eigen kaartspel en zei het haar voor, om er eveneens
tevreden mee te zijn en liet daarbij niet na haar te waarschuwen voor
andere menschen met andere kaartspelletjes, die ze bij voorbaat
ondeugdelijk heetten of waarom ze schamper lachten, maar Heleen kwam er
niet verder mee. Ook waren er die haar aanrieden rust en vrije lucht te
zoeken—, denkbeelden als de hare, waren onnatuurlijk, gevaarlijk,
overspannen en slechts door rust te verdrijven. Heleen moest gelooven
dat ze ziek was en genezen kon. Maar Heleen wist beter. Soms echter
ontmoette ze menschen, die met een wijzen, zacht-hooghartigen glimlach
naar haar luisterden. Zij ook wisten precies hoe het met haar gesteld
was, zij immers hadden dat zelfde op eendere wijze doorgemaakt en zich
ten slotte leeren troosten en vrede vinden in geschriften en in het
aardsche leven-zelf, hoe ontoereikend dat dan ook wezen mocht.

Heleen keek die menschen aan, zooals ze het vroeger op school de
kinderen had gedaan, wanneer die lachend en zorgeloos van hun droomen
verhaalden, terwijl zij nog rilde van haar laatsten nacht en de
schaduwen voelde loom en doodsch om zich heen, warmte werend, zonlicht
verduisterend—, het was inderdaad weer dezelfde gelijkenis: evenals
toen, spraken ze te zamen en schijnbaar over dezelfde maar in waarheid
over verschillende dingen. Er was geen spoor van leed, angst, wanhoop
op de gezichten dier wereldwijzen en zelfgenoegzamen, die alles zoo
natuurlijk vonden, geen verbazing kenden, hun „eenvoudige waarheden”
uit boekjes hadden en meelijdend op haar neerkeken, en daarom geloofde
Heleen hen niet. Ze ervoer telkenmaal, ook anderszins, dat ze van juist
niemand zóó ver afstond, als van die het met haar eens en haar gelijken
heetten te zijn.

Wanneer Heleen zich uit haar eenzaamheid vergeten en zich bij menschen
gevoegd en in een diepe openhartigheid van haar onrust en onvastheid
had gewaagd, keerde ze onveranderd altijd met een bezwaarlijk gevoel
naar huis terug. Dat gevoel was leegte door wat ze, het uitklagend,
prijsgegeven en verloren had, en wroegende smart om wat zoodra
geschied, als lafheid en zelfvernedering smaakte. Daaronder vlamde ook
de oude, witte drift uit haar kinderjaren, wanneer, wat vaak voorkwam,
iemand haar niet volop geloofde of twijfelde aan den ernst van wat ze
had gezegd. Maar het sterkst bleef zelfverwijt. Zij, die alle dagen,
alle uren met innige verwondering opnieuw en sterker ervoer hoe alle
begrip zich van binnenuit en van daar alleen voltrekt, zoodat ook de
eenvoudigste dingen—spreekwijzen, verschijnselen, wetten, waarmee ze
als elkeen van kind af aan in de gedachtelooze gewendheid, die
begrijpen heet, was omgegaan—dan pas haar eigen eigendom waren, wanneer
ze zich uit de nevelen der onbewustheid hadden losgemaakt en zich in
die klaarte begeven, waar haar verrukt bewustzijn hun eenheid met al ’t
andere aanschouwen mocht—, zij verlangde van vreemden, dat ze iets
zouden gevoelen bij haar zwak gestamel, haar ontoereikende woorden.
Leeren was niets dan rijpen, in ’t stadig uitgroeien van aandoening tot
begrip, een bewust-worden van wat sluimerend altijd aanwezig was
geweest—, dit had Heleen zuiverlijk uit haar eigen ervaring—, hoe kon
zij dan anderen iets leeren, iets doen begrijpen, dat niet
verontrustend, benauwend, tot wanhoop drijvend, in hen zelf aanwezig
was? Dit medebegrip, dat dan ook troost en steun inhouden zou, mocht ze
alleen verwachten van wie in een gelijksoortig lijden had geleden, van
wie denzelfden last op de schouders droeg—, niet van wie het uit de
verte en slechts bij name, dat is: geheel niet, kende. En naast haar
drang tot innerlijke kennis te geraken, groeide, in den beginne
nauwelijks bewust, in Heleen’s verlaten hart een andere drang, dat ze
dezulken eenmaal zien en tot haar troost bereiken zou.








XVIII.


In het gewone leven was Heleen zoo weinig slap en besluiteloos als een
meisje van haar jaren maar wezen kan,—haar innerlijke zorgen namen haar
geheel en al in beslag, daardoor kon ze ook gemakkelijk gewillig en
inschikkelijk wezen—zoodat het haar hinderde, zich daarvoor te hooren
prijzen—omdat de dingen, waarover de meisjes in haar huis, en de
collega’s op de school onderling krakeelden, haar maar weinig gewichtig
schenen. Ze koos haar partij en besloot snel en zonder naberouw, want
wat er met het een te winnen of met het ander te verliezen viel, trok
haar niet aan en schrok haar niet af. Ze was gewillig en flink, zooals
een soldaat, wien het niet schelen kan te sterven, dapper en
onverschrokken is.

Met de jaren leerde Heleen vele en velerlei menschen kennen en ze sloeg
ze allen aandachtig en naar beste kunnen onbevangen gade, niet om ze te
beoordeelen, maar om ze te kennen en te doorgronden. Zelfbewustheid in
houding en daden imponeerde haar licht, omdat zij zelve die miste—, en
daardoor werd ze aanvankelijk sterk aangetrokken tot een bepaalde groep
van vrij-levende jongelieden, jongens en meisjes, die wereld en
menschheid, wetenschap en deugd minachtten, beschimpten en meelijdend
bespotten. Heleen benijdde hunne levenswijze, zoo verschillend van de
hare, geloofde dat ze voor zichzelf een eigen grondslag en stelligheid
hadden en begeerde gretig daarin te deelen. Doch dit bracht enkel
teleurstelling, ze voelde gauw en goed genoeg, hoe weinig bewustheid en
echte ernst er in hun levenswijze zat, dat ze niet veel anders deden
dan te zamen in een hoekje een nieuw kaartspelletje ontwerpen en spelen
en schimpen op de menschen, die zich liever bij hun oude hielden—zonder
dat het hunne iets meer was,—dat ze de wetenschap verachtten omdat ze
niet rekenen konden, de gemeenschap omdat hun vadsigheid en zelfzucht
elke beperking van lust en vrijheid afwees—dat ze bij voorkeur teerden
op anderen en meenden zich van hun plicht te hebben gekweten door zich
afzonderlijk en opzichtig te kleeden en te gedragen. Toen Heleen zag,
dat ze zelfs in deze kinderachtige onderscheidingen elkander naäapten
en in geen enkel ding een persoonlijk streven hadden uit te drukken,
wendde ze zich van hen af, spijtig en ontdaan, dat ze zich ook ditmaal
weer had laten vangen en misleiden. Toch leerde Heleen nimmer zich aan
de suggestie der zelfbewustheid te onttrekken. Met het peinzen over
deze dingen bracht ze vele uren zoek, maar uit haar eenzaamheid trok
toch telkens haar hart weer naar menschen, ofschoon ze even vaak ervoer
hoe weinig ze met hen aarden kon. Er was geen conflict en er was geen
scherpte of twist, maar altijd een onuitgesproken onwil: de volheid
ontbrak, de warmte van het broederlijk samenzijn, die ze éénmaal voor
zich en voor anderen had gedroomd. Steeds had ze vast en met benijding
gemeend, waar ze anderen te zamen zag, vrienden en vriendinnen,
verloofden, getrouwden, dat die warmte, die volheid dan tusschen hen
aanwezig was—, doch ook die zekerheid verbleekte in ’t van dichtbij
gadeslaan: het leek wel alles vlakke gewoonte.... het andere bestond
misschien niet eens.... althans, die ze kende wisten erzonder te
leven....

Heleens vermogen, het werkelijke van het bijkomstige in de dingen te
scheiden, door aanhoudend denken en ontleden gescherpt, had haar een
groote vaardigheid gegeven in het snel en scherp doorzien, ze drukte
zich goed en gemakkelijk uit en had, door gewoonte daarin geoefend,
altijd haar redenen en motieven gereed ter hand. Ze begaf zich
somwijlen in twistgesprekken en maakte zich warm, doch meestal tegen de
meeningen der anderen—zelden voor eigen meeningen, zoodat het soms
scheen, dat ze den eenen dag voorstander, den anderen tegenstander in
dezelfde zaak was—omdat het ondoordacht en oppervlakkig verwerpen van
den een haar evenzeer tot verzet prikkelde als het soortgelijk aannemen
van den ander. En plotseling, al sprekende, bemerkte ze dit, en hoe
weinig de zaak-zelf haar nog ter harte ging, en met hoe weinig en hoe
zwakke banden zij aan de anderen en aan hun belangen, niet sterker ook
aan zichzelf en aan haar eigen belangen gebonden was—hoe los en buiten
alles ze stond—dan beving haar weer dat gevoel van leegte en
verflauwing, dat ze van haar eenzame avonden kende en van het
vertwijfeld tusschen menschen gaan op straat; het naar alle kanten van
haar wegvloeien van haar persoonlijkheid, een door al te nauwe
nabijheid verloren gaan van vorm en omtrek—lijfelijk en als zoodanig
smartelijk en benauwd.

Heleen kon dat gevoel bijkans niet dragen, het was te rauw en raakte
haar te diep en te scherp met zijn vertwijfeling, daarom zocht ze
middelen om het te ontgaan. Ze verzamelde van alle kanten werk om haar
tijd te dooden en haar gedachten te verdooven—en verder ontzegde ze
zich alles wat ze aangenaam vond, niet omdat ze het zich niet langer
gunde, maar om haar wil als een vastheid, een positief ding te gevoelen
te midden van en tegenover al die onvastheid en vlottende leegten. Ze
was een speelbal, een damp, door machten buiten haar om gedurig
bestormd en bewogen, zonder richting of eigen wil—ze wist het, maar ze
kon het vergeten. Ze kon het nalaten te eten, als ze verkoos: dan was
ze met haar wil de macht van den honger meester—, ze kon een uur
achtereen onbeweeglijk zitten, ze kon zes uur loopen als ze het zich
voornam, ze kon koude lijden, ze leerde zonder kreten pijn doorstaan,
hoewel ze van nature bijzonder kleinzeerig was—, en zonder dat iemand
in haar geheele omgeving iets van dat verborgen doen bemerkte, gaf
Heleen zich daaraan meer en meer over. Zij zelf wende gauw aan haar
ontberingen en slaagde er in zich elk ding te beletten, anderen zagen
haar als meer en meer eenvoudig, bescheiden en zelfbeheerscht, doch
Heleen misleidde met dat al zichzelf niet, minder nog dan ooit vond ze
in zichzelf verdienste, of deelde ze de illusie van den Vrijen Wil. Het
was in haar een verontrustend raadsel van dagen lang en van jaren her:
„kunnen wij willen of kunnen wij het niet? De inbeeldingen en zelf
misleidingen der menschen, voor wie „wil” de volvoering van lust, en
„meening” de formule van hoop, belang en begeerte is, die een leer
aanhangen omdat ze van hoop, belang, begeerte de verwerkelijking
belooft, en nochtans wanen met vrijstaand inzicht te hebben gewild en
gekozen, konden haar niet misleiden—, en toch kon zij noch in zichzelf,
noch in anderen, zoo ze anders verkozen, de gebonden slaaf van elke
luim des oogenbliks erkennen.... hoe was het toch? Het leek „ja” en
„neen” in eenen adem.... een zijde van bevestiging met een keerzij van
ontkenning.... een voortdurende wankeling en wisseling....

Eens zag Heleen een geit in een wei aan een touw gebonden en hoe het
beest wrong en trok naar een bloem buiten zijn bereik—, tot het zich
onderwierp en gewonnen gaf. Het rustte even, trillend van zijn verzet,
en ving toen aan te grazen en te buitelen, te droomen en rond te zien,
neer te liggen en op te staan naar vrije verkiezing binnen den kring,
die de grens zijner vrijheid was. En toen Heleen dit met volle aandacht
gadegeslagen had, werd ze in zichzelf een verheldering gewaar en wilde
voortaan het raadsel van vrijheid en onvrijheid zóó begrijpen, dat elke
mensch, als een gebonden geit, vastligt aan een touw, dat aard of
aanleg, tijdsgewricht of omstandigheid heet—maar nochtans binnen die
kleine ruimte kiezen en handelen mag.

Hoe schrikkelijk leek het haar toen te onderstaan, wat rechters
onderstaan; over anderen en voor anderen te beslissen, of ze al dan
niet anders hadden gekund, dan zij deden.

Ze had zoo diep in zichzelf getast en daar ze eenmaal zichzelf
oprechtheid had opgelegd, niets van wat zij vond aan het licht
onttrokken, al deed somwijlen de aanblik haar huiveren en verbleeken.
Alles wat ze van misdaad en verderf had gelezen, had slechts deze ééne
gedachte in haar gewekt, die altijd weer de gedaante van een ontzetting
droeg: „dit is dus de mensch, dit is het, waartoe de mensch verworden
kan—, ik zoo goed als elk ander.” Ze kon niet langer lezend of
luisterend vernemen van wat haar gevoel bleef heeten verderf en zwart
kwaad, zonder opgejaagd in zichzelf te speuren naar de schijnselen van
datzelfde verderf en datzelfde kwaad en dit vermeerderde nog haar
gevoel van angst, onzekerheid, onvastheid, onveiligheid. Van nature en
door den aard van haar jeugdleven krachtig geloovend in een
fundamenteel onderscheid van edel en onedel, van verheven en laag, van
boos en schoon—, moest ze nu die laatste vastheid prijsgeven, want ze
zag nimmer het onwrikbaar innerlijk verschil tusschen zichzelf en den
misdadigsten mensch—; het vloeide als uit haar handen weg, zoodra ze
het wilde grijpen. Ze besefte nog niet dat juist die bewustheid haar
beste bolwerk was en vreesde aanhoudend. Wat anderen had besmet, kon
ook haar besmetten—beestachtige zelfzucht in tijden van nood, lafheid
die tot verraad drijft, de rauwe drang naar lijfsbehoud, die—ze wist
dat ze er niet tegen opgewassen zou zijn—, niets-ontziend om zich heen
trapt en vermorzelt om zichzelf te sparen—, waarom anderen aldus en zij
niet? O, als er brand kwam, als er beleg kwam, als er hongersnood
woedde, zou zij ook trappen, vermorzelen, grijpen en vangen en als een
beest op enkel lijfsbehoud bedacht zijn. Ze verweerde zich tegen die
gedachte, door zich te oefenen in verloochening, maar het misleidde
haar niet. Dat was dus de mensch.... dat was de mensch.... dat edele,
sterke wezen uit haar oude boeken.... als water in zijn natuurlijken
staat geurloos en kleurloos, lauw en doorschijnend en gedreven door wat
uit verten kwam, die hij niet kende, zonder eigen gedaante gedwongen in
den vorm die hem omvatte....

Heleen verloor alzoo al hare oude illusies, ’s wereld kleur en luister
slonk en schrompelde tot onvaste vaalheid—, ze had alles, ook zichzelf
gewillig geofferd aan den wreeden afgod, dien ze waarheidsliefde en
oprechtheid had genoemd—, ze leefde schuldeloos als een kind en ging
gebukt onder den last der wroeging van een gansche wereld vol
ontaarding en bederf—, haar geweten deerde haar om eens anders kwaad,
haar medegevoel maakte haar daaraan als medeplichtig, ze zag dit als
dwaasheid in en kon het toch niet van zich afzetten, het had haar als
van achteren beklommen, ze wist zich niet te bevrijden—, doch ze won,
naar ze meende, uit storm en koorts toch dit eene ding, dat ze zich in
haar erkende nietigheid redelijk en nederig voelde geworden. En toen ze
dit als richtsnoer en formule goed en wel voor zichzelf had
vastgesteld: elk-een behoorde jegens elk-ander in zijn erkende
nietigheid redelijk en nederig te wezen—, toen leek het haar alsof ze
dit nu toch met haar wil en zelfstandig gevonden, zelfstandig gebouwd
en zelfstandig vastgesteld had. Eindelijk haar levensbeschouwing, haar
richtsnoer. Een enkele seconde stond toen die eeuwig wankelende balans
in rust en Heleen genoot den zaligen voorsmaak van wat vrede is: luwte
tusschen twee stormen, soulaas tusschen twee gevechten. Toen rees er
een golf in haar op en stortte alles omver, een stem hoonde haar
noodlottige woorden toe, die ze lang kende, gemeend had te vatten en nu
pas begreep.... „du bist am Ende was du bist”.... en ze beleed het
zichzelf, ze had niets zelf gedaan, niets zelf gebouwd, niet redelijk
en nederig zou ze zijn omdat ze het verkoos, maar omdat ze daartoe was
geboren en aangewezen, zonder te weten waarom en waartoe, door wie of
door wat. Was ze dan ooit anders geweest? Was er iets nieuws uit haar
geboren? Neen, nog weer had ze in een kring geloopen.... Nog weer
eindigde ze waar ze begonnen was, dook de vuist voor haar op, en
stortte haar ruggelings in den afgrond. Ook ditmaal rukte het leven
haar weer terug en tot zich. Wat ze toen zag, was de cirkel, waarbinnen
ze voortaan dolen zou. Die cirkel was de nul achter haar rekensom.



Eenzamer dan ooit bleef Heleen leven als in een uitgestorven bosch en
vaak nog herdacht zij in haar eenzaamheid de schoone dingen, die zich
haar jeugd van mensch en wereld had gedroomd.... en altijd weer opnieuw
ondervroeg ze zichzelf met dezelfde vraag.... wat toch had al dat
droomen bedoeld, waarop was het gericht geweest en van waar had ze al
haar verwachtingen ontvangen?

Nimmer had ze de vervulling, nergens de verwerkelijking gevonden, en
menigmaal hield ze zich voor, wat haar in velerlei vorm op school was
geleerd en wat menschen elkaar gestadig inprenten: hoe het gevoel met
zijne influisteringen misleidend en ongeloofwaardig is. Dan ging ze
tegen het weekste en het lieflijkste in zichzelf te keer en lei haar
gevoelens een bewijslast op en hoonde hun onmacht, en kerfde zich
opzettelijk met tergende felle woorden, die gebrandmerkt in haar
stonden, sinds zij ze eens, tot haar schrik, gelezen had. „Het Kruis is
geen argument”.... maar daarna waren er ook ruime uren van zeldzame
verhevenheid en rust vervuld als avondgang na storm, dat ze twijfelloos
geloofde in haar eigen hart en zonder hoogmoed meende al die gedroomde
schoonheid en heerlijkheid, die ze buiten zich nergens gevonden had, in
zichzelve te kunnen en dies ook te moeten verwezenlijken.... zoo
troostte Heleen zich dan met schoonere woorden en leerde zichzelf deze
betere waarheid.... Binnen in U is Gods Koninkrijk....








XIX.


In de weken, dat Heleen zich zoo ziek en bezeten gevoelde, en die
zijzelf haar bezeten dagen noemde, vermeed ze het zooveel mogelijk,
naar haar oude huis aan de rivier terug te gaan. Ze handelde met
zichzelf als in de weken voor haar examen, toen ze zich ten eersten
maal in haar vriend bedrogen en in een benauwd voorgevoel al geweten
had, dat het leven anders kon zijn dan zij het verwachtte. Toen ook had
ze zich afgewend van al het misleidende, dat haar van de werkelijkheid,
daar ze tóch doorheen moest leven, had vervreemd. Zoo deed ze ook nu.
Ze sprak zichzelf toe als een dokter zijn zieke en trachtte door
overreding zichzelf tot een gewoon leven terug te brengen; ze deed met
zichzelf als menschen met hun paarden doen, ze bond zich kleppen naast
de oogen, opdat ze niets zou zien van wat langs haar ging en haar
schichtig kon maken. Tusschen de kleppen keek ze recht en vast voor
zich uit.

Ze las niet langer, vermeed de menschen waarvan ze wist dat ze haar in
twistgesprek konden wikkelen en zocht bij voorkeur de vroolijken en
tevredenen, om met hen, haar angsten en smarten vergetend, vroolijk en
tevreden te zijn. Ze wilde niets om zich heen zien en gevoelen dan de
nuchtere dingen van het gewone dagelijksche leven, daarin haar
veiligheid vinden, daarop zich toeleggen, daartoe zich bepalen, werken
en loopen, zich inspannen tot ze niet meer kon en zonder droomen leeren
slapen van loutere lichaamsvermoeidheid. Dacht ze maar aan de rivier,
de donkere laan voorlangs het huis, de oude, bruine boeken, dan was het
als sloeg de bliksem bij haar in, rauwe wanhoop sleepte haar mee en
sloeg haar lam van levenszatheid. Ze zou dan hebben willen sterven,
maar ze was bang voor den dood. Ze wist niet, of het uit haar natuur of
uit haar boeken kwam; haar doodsvrees was krachtig boven haar
doodsverlangen. Doch ze misleidde zichzelf niet: haar jong bloed en
haar jonge jaren hielden haar aan de aarde vast, het behagen aan kleine
dingen, waarin het groote leven zich weerspiegelt, hield haar, als
zoovele menschen, staande. Zoolang ze nog, al was het zelden,
gedachteloos lachen en schreien kon, zoolang wilde ze nog wel leven.
Lach en traan lieten geen twijfel toe omtrent hun zijn en aard. Als ze
haar rustige dagen had, genoot ze van zon en water en sloeg
gedachteloos het leven van planten en dieren gade, zong simpele
schoolliedjes en voelde zich een kind. Dit omslaan van haar stemmingen
geschiedde zoo plotseling en schokkend, dat het haar-zelf verbijsterde.
Ze keerde eens van een kort, noodig bezoek aan haar ouders terug en
wachtte heen en weer gaand met de handen op den rug den trein op het
kleine perron, dat sinds haar meisjestijd met grauwe loodsen was
volgebouwd en geen uitzicht meer bood over de landen. Ze ging alleen en
gebukt in de ledige smart van haar zoekensmoede en onvaste leven; het
was winter, de vale avond viel, de seinlichten werden ontstoken,
flonkerden groen en rood, de wind rees omhoog met schuchter en pijnlijk
gezucht.... en Heleen stond plotseling luisterend stil, haar hart zwol
en klopte, haar borst liep onvermoed vol met de zekerheden der
herinnering. Tranen sprongen uit haar oogen en in haar zoet leed om wat
voorbij was, hervond ze plotseling haar eigen vorm, haar eigen omtrek,
de zekerheid van een eigen bestaan.—Zoo weldadig en vreugdevol was die
terugkeer uit de doodskou der vertwijfeling in een levende droefenis,
dat ze zich voornam, dit oogenblik te onthouden en het tot zich te
roepen als het noodig mocht zijn, om die vertwijfeling van het
niet-bestaan te logenstraffen en te bestrijden. Doch het baatte nimmer,
want kwam er—soms na dagen, soms na weken, dat rust haar deed twijfelen
aan onrustigheids bestaan—een nieuwe inzinking, dan geloofde ze toch
weer niet in haar eigen verweer.... het was immer dezelfde wisseling:
haar twijfel loochende haar zekerheid en haar zekerheid loochende haar
twijfel. Er was maar weinig noodig om Heleen uit haar met zooveel
voorzorgen verkregen rust weg te rukken. Zooals in de oude dagen van
haar angsten plotseling spookgedaanten opdoemden uit de omtrekken der
onschuldigste voorwerpen, spookstemmen sisten in de klanken der
gewoonste woorden, zoo vloog haar nu uit de geringste dingen de angst
en de koorts op het lijf. Het kwam den eenen dag uit een onnoozel
dagbladbericht, waaruit eenige meening of waardeering bleek.... den
anderen uit pianoklank in donker-avond.... uit een prentje voor een
boekwinkel dat pruikemannetjes en dametjes lachend achter waaiertjes en
in wijde rokjes te zien gaf.... en het was altijd diezelfde drom van
angstaanjagende en verwarrende vragen.... wat is de diepste bedoeling
van alle meening en van alle waardeering.... wat is het wezen der
ontroering uit pianoklank.... wat was de bestemming van lang gestorven
pruikemannetjes en zelfgenoegzame dametjes.... waar is het verband....
waar is de eenheid van dit alles? Dan ademde ze snel en bang,
benauwdheid rees haar naar de keel, het gevreesde was in aantocht, ze
kon het niet weren, de onrust niet uit haar geest, de onlust niet uit
haar lijf. De aarde leek onder haar voeten te zamen te krimpen tot een
kleinen donkeren bal, duister was de oneindigheid, eindeloos het getal
der ballen, van overal zwierven ze aan in een gierenden nachtwind,
elkander even voorbij en weer voor eeuwig weg. En dit alles was Eén,
dit alles hing als een keten te zamen, Heelal en Aarde, Toen en Nu, en
elk afzonderlijk ding, ook zij zelf was er een schakel van.... en de
keten ving ergens aan, eindigde ergens.... had zijn bestemming, maar
waar, maar welke....?

Dan rukte Heleen zich los en vluchtte naar haar huis, vermeed haar
kamer en bleef met de oude vrouw te zamen in de warme keuken eten.

Want ze wilde niet in eenzaamheid ziek en niet gek worden, anderen tot
last; ze zocht evenmin hulp en verlichting meer bij de menschen,
pogende dezen in haar lijden te betrekken, want niemand kon dat lijden
begrijpen die het niet mede-leed, omdat begrijpen en zijn éénzelfde is,
en velen geloofden haar dus niet of noemden haar leed met oppervlakkige
en dwaze en geringe namen, zoodat Heleen de witte drift in zich voelde,
en een gloeiende onrust, waarin ze haat proefde tegen anderen, haat
dien ze nimmer had gekend en niet kennen wilde, omdat hij haar bestaan
nog verder verwarren en verzwaren zou en dit althans door zwijgen en
afzondering was te ontgaan.

Zoo verkreeg ze met haar zorg slechts wat naar rust geleek en de echte
rust niet. Ze had als kind eenmaal gelezen van een bloedvlek op een
grauwen muur, die niet verdwijnen wilde. De muur werd betimmerd,
beslagen en bekleed, doch de bloedvlek drong zich altijd weer van
onderen op naar voren en blonk er rood en afgrijselijk als den eersten
dag. Er klonk geklop uit de verte, rumoer mocht er overheen gaan, slaap
het tijdelijk ondervangen, het zweeg nimmermeer. Het was als het tikken
van den eenzamen waterdroppel, dat den rampzaligen gevangene
krankzinnig had gemaakt. Het was de schijnrust van de avonden in het
oude huis, als moeders oogen, na onmetelijke en onbekende reizen tot
haar teruggekeerd waren, de rust, waarin een doodsangst op den loer
lag, die haar elk oogenblik grijpen kon. Vader! Hij had het huis veilig
gemaakt, hij had de spoken verjaagd met zijn aanwezigheid en haar later
zelf het afgrijselijke in den muil gedreven. Hij had haar nimmer aan
zijn borst genomen, dat ze vragen en uitklagen kon, dat ze niet later
ziek van twijfel, ongerust en alleen tusschen de menschen zou behoeven
te dolen en iedereen door een schijn haar sterkere en haar meerdere zou
achten, ook die in werkelijkheid laffer en slechter waren, en immer en
altijd en alles in zichzelf bevechten en ieder nieuw ding in nieuwe
pijnen leeren en ervaren moeten, tot ze niet langer kon en erbij
neerviel. Doch de gedachtenis aan haar ouders werd evenwel door geen
wrok geschonden.

De menschen in haar huis zagen Heleen volstrekt niet aan als iemand die
ziek of gek of overspannen is en dat stelde haar gerust. Zonder dat ze
het opzettelijk vermeed, vermoedde niemand iets van het verborgene
achter het zichtbare leven, van haar zelfkwellingen en haar deernisloos
rukken en knagen aan de eigen illusies,—niemand zag de wonden, die ze
om waarheidswille meende te moeten slaan in haar eigen hart. Heleen was
blijde toen ze hoorde dat een der „moderne” meisjes in huis haar een
„banaaltje” had genoemd,—zij voor zich wilde de eenheid met allen, niet
het onderscheid, en het besef toch wel anders dan anderen te wezen,
streelde haar niet, maar deed haar zeer—, want het beteekende
eenzaamheid, waartegen ze niet opgewassen was. Ze praatte gaarne met de
oude vrouw, zocht vaak gezelschap, was dan niet zelden vroolijk en
zelfs vrij gauw uitbundig—, doch de echte levenslust kende ze niet. Het
was altijd een opvlammende verblijding om de vreugden van het
samenzijn, die haar zoo lang onthouden waren en waaraan ze zich niet
verzadigen kon, zoodat ze zich nog steeds voor elk blijk van
genegenheid overmatig en onstuimig dankbaar gevoelde en toonde.... tot
haar schade.

De oude vrouw bleef haar getrouw verzorgen en Heleen beantwoordde haar
angstvalligheid door zich opgewekt te toonen en meer te eten dan ze
begeerde. Ze bleef haar helpen in haar bezigheid, boodschappen voor
haar loopen, gevoelig voor haar lof en oplettend bij haar verhalen.
Beneden haar in het groote huis woonde een meisje, dat heel gelukkig
was omdat zij voor zich met anderen te zamen een waarheid bezat. Vaak
had ze Heleen gesproken over den band der algemeene broederliefde en de
zekerheid des eeuwigen levens, die in haar gemeenschap te vinden waren
en getracht Heleen in haar geluk en haar voldaanheid te doen deelen,
maar Heleen was er tot haar smart niet in geslaagd. Het andere, wat
oudere meisje, werkte niet voor haar onderhoud, ze ging met
lieflijk-kwijnenden oogopslag, gekleed in teederkleurige, sleepende
gewaden door het huis, lag in den avond op een divan tusschen
spreukenboeken in wit en goud bij een matte lamp en liet zich door de
oude vrouw bedienen. Heleen had in den beginne tot haar opgezien,
aanvankelijk troost van haar gehoopt en verkreeg die niet, doch ze
meende teederheid te zullen vinden en die met al den hartstocht van
haar hart te mogen beantwoorden.

Heleen was geboren en opgevoed tusschen teruggetrokken ouders en
kleinsteedsche of boersche menschen, die van vriendschap niet wisten,
althans niet gewaagden, geen ander onderscheid maakten dan tusschen
eigen en vreemd, dorpsgenoot en onbekende, en wier stroeve
ingetogenheid uiterlijk genegenheidsvertoon geheel en al buitensloot.

Heleen had zich nooit tusschen die meer beschaafde en verfijnde, ietwat
verweekelijkte menschen in betere kringen bewogen, waar de meisjes
elkaar vleien en fleemen en liefkoozen en met lieve naampjes noemen,
zonder dat een werkelijk warm en teeder gevoel daaraan ten grondslag
ligt; met haar was niemand ooit op deze wijze omgegaan, noch zij met
anderen; nu het haar plotseling overkwam, gaf ze er zich geheel en al
aan over en meende ze in haar vreugde niet anders of haar nieuwe
vriendin droeg haar de teederste en trouwste vriendschap toe. Bovendien
had ze Heleen van die genegenheid met woorden verzekerd, en dat ze haar
helpen wilde, als Heleen haar noodig hebben mocht.

Doch eens op een avond was Heleen, door angst en eenzaamheid van haar
kamer gedreven, bij haar gekomen en vond haar tot uitgaan gereed en in
de verste verte niet tot blijven om harentwil bereid. Ze had het gezien
in de zachtzinnige oogen, gehoord in de teedere stem en haar woorden
gespaard. Wel echter vroeg ze, of ze den anderen dag, na haar school,
mocht komen, en het zachtzinnig antwoord was wederom een weigering:
dien anderen dag was tot den avond toe alreeds bezet en bestemd.
Pijnlijk en beschaamd om deze dubbele afwijzing sloop Heleen terug en
doolde alleen den avond door,—doch toen ze den volgenden dag in den
middag uit school kwam, ontmoette ze de vriendin drentelend en
winkelend in de straten met een ander, evenzeer fraai gedost meisje. Ze
vermeed haar snel, rende als een gewond dier naar haar huis terug en
leed heftig-schreiende om wat elkeen weet, maar wat zij nog niet had
geweten, dat van de vrouwen de meesten haar geringste beuzelarijen en
eigenbelangetjes hooger stellen dan de laffe lievigheid, die ze in
zichzelf het vermogen om vrienden te bezitten en lief te hebben wanen.

Ofschoon Heleen dus zeer zeker haar overtuiging behield, dat mannen in
het algemeen eerlijker en redelijker zijn dan vrouwen en zelfs veelal
gevoeliger en bovendien zuiverder het grappige en aandoenlijke in
kleine dingen verstaan, besefte ze het wel, en bekende het zich ook:
het was niet daarom in de eerste plaats dat ze liever met hen dan met
vrouwen verkeerde.

Het was om de weelde van hen met oogen en glimlach zoo licht te kunnen
bekoren. Ze was ook bij haar jongens-vrienden nooit verlegen, gevoelde
geenerlei onbeholpenheid, maar bewoog zich zachtstralende in haar eigen
lieftalligheid tusschen hen en liet in ruil voor haar teederheid hun
vleierijen naar zich opgaan als een zoete damp. Of ze deed mee met hun
scherts en verblijdde zich in de innigheid der kameraadschap. Ze had
soms vele vrienden tegelijk, maar een van hen was de uitverkorene, niet
doordat hij sterker of schooner dan de anderen, zich sterk en schoon
van hen onderscheidde, doch omdat ze wilde, dat er één uitverkorene
wezen zou, één, voor wien ze de anderen gewillig zou hebben opgeofferd,
één die ze alles gaf wat jongens vleien en verblijden kan, en ook hem
dus vleien en verblijden moest: liefkoozing en lieve woorden, die
zijzelf even zoo gaarne ontving. Ze maakte van dien uitverkorene een
held—ten einde daarna zichzelf in vlekkeloosheid te volmaken en hem
waardig te zijn—op dezelfde wijze als een schilder een profeet maakt
van een ouden, armoedigen Jood; wat den echten jongen van den held
onderscheidde, bloeide op in haar eigen ziel en werd hem van daaruit
rijkelijk toebedeeld. Dusdanig is de kunstenaar-zelf de profeet, dien
hij in zijn model verbeeldt, maar toch kan hij het model voor zijn
verbeelding niet missen. Ze wist, dat mannen naast vrouwen zich gaarne
de meerdere voelen en speelde met een blijden glimlach het spelletje
van den sterken, wijzen man en het kleine, onderworpen meisje, om hem
te behagen. Haar scherpzinnigheid doorzag dit gansch bedrijf; ze kende
meestal haar vriend beter dan hij zichzelf kende, ze doorzag hem
volkomen in al die dingen, waarin hij zichzelf zoo gaarne vleide en
misleidde, zijn zelfingenomenheid, zijn menschenvrees, zijn
overschatting van eigen kunde, eigen kracht en eigen deugd. Ze zag zijn
zwakheden, die hijzelf met mooie namen bekleedde en beginselen heette,
zooals ze haar eigen zwakheden zag en liet zich nochtans door hem
beheerschen, omdat mannen in heerschen behagen scheppen. Ze liet hem
ter wille dingen na, en deed er andere, die hij haar oplei of ontzegde,
schoon zijzelf het een en het ander even onbelangrijk vond, ten einde
haar vriend en zichzelf te vleien met het besef, dat haar leven werd
geleid door zijn wil. Alles offerde ze aan die illusie op, ze gaf haar
belangstelling en haar tijd aan zijn plannen, stelde zich van alles wat
daartoe dienen kon op de hoogte, en gaf hem oordeel en raad in
beslissingen, die haar volkomen onverschillig zouden zijn geweest, als
ze haarzelf betroffen hadden. Ze werd levenslustig, geestdriftig,
ijverig en eenzijdig om zijnentwil, vond om zijnentwil een sterk
behagen in haar bekoorlijkheid, zoodat ze haar oogen toelachte en haar
mond kuste op het spiegelglas, uit dankbaarheid voor hun vermogen hem
tot vreugde te zijn—, ze verheugde zich om de uitkomsten van haar
vlijtig zelfonderricht en onverpoosd peinzen—die ze reeds voor zichzelf
als ijdel en nietig verworpen had—en ze toonde hem dit alles zoo veel
mogelijk, opdat hij met haar liefde als met een waardevolle
onderscheiding hoogelijk en altijd weer, gevleid en verheugd zou zijn.
Van dien aard was haar behaagzucht.

Alzoo muurde ze zich een leven binnen haar leven af, want alles wat
liefde betrof, lag buiten het geweld, buiten het slagveld van martelend
worstelen tegen het onbekende, buiten het pijnigend zelfonderzoek,
buiten twijfel en wanhoop—daar stond ieder ding roerloos en rustig in
gouden damp, in de reuk van zoete bloemen, daar was het louter weelde
en lieflijkheid, zooals in de oude boeken, zooals op de prent van „De
Ridder en zijn Bruid.” Daar scheen een ander licht, dat het kleurlooze
kleur gaf en het waardelooze waarde. Geen neiging, geen gevoel, geen
aanvechting had ze ooit in zichzelve ontdekt of ze had het beet
gegrepen, er het mes in gezet, het ontleed, tot er geen vezel ongedeerd
van bleef en ze zich afwenden moest. Liefde spaarde ze. Ze had aan het
bestaan van elk ding getwijfeld, tot aan haar eigen oprechtheid, tot
aan haar eigen bestaan. Liefde betwijfelde ze niet. Liefde bestond. De
scherpe stem binnen in haar zeide haar, dat dit onredelijk was, dat ze
ook liefde behoorde te ontrafelen en daarna te ontkennen; ze luisterde
en knikte als een kind tegen den meester—ja, hij heeft wel
gelijk!—keerde zich af en huppelde neuriënd verder.

Alles wat liefde betrof, moest edel en verheven wezen, als in de oude
boeken, daar moest de luide lach verstommen, het grof gebaar breken en
verfijnen en ieder woord van een uitgelezen welluidendheid zijn. Hij
was de Ridder en zij was de Bruid, de fijne, zoete, bescheidene, de
vlekkelooze en in iedere deugd volmaakte.

Het schoone dat Heleen in wereld en menschen aanwezig had gedroomd, het
Onzelfzuchtige, alles dat vrijwillig van het eigen-ik af en naar
anderen of naar iets anders toegewend is, om zich daarmee ten diepste
te vereenzelvigen, en waarvan het eender is welken naam het
draagt—liefde, geestdrift, toewijding of vereering—en aan welken vorm
of stoffe het zich hecht—aan man of vrouw, menschheid of God—omdat het
in zijn wezen-van-overgave zichzelf eeuwig gelijk blijft—, dit
goddelijke, dat in menschen verminkt en verknoeid en door ijdelheid en
begeerte verdrongen is, leek haar in ongeschonden volheid te
verwerkelijken binnen die kleine wereld van twee menschen die elkaar
liefhebben. Het overige was vergankelijk, was vluchtig, was aardsch—,
liefde eeuwig, vast, blijvend, goddelijk—, het overige op handhaving en
verrijking van de eigen persoonlijkheid, liefde slechts op overgave en
opoffering bedacht. Liefde was goddelijk, want scheppend een nieuwe
wereld waarin leven vreugde en ademen zoetheid was, een wonderlijke
wereld, waar andere wetten heerschten en het geven niet verarmde, maar
verrijkte.

Dit vermogen tot onzelfzuchtig prijsgeven van het eigen ik, anderen ten
baat, krachtig in zichzelf aanwezig te gevoelen, was Heleen te midden
van verflauwing en vervloeiing een klare en sterke vreugde, een
krachtig en weldadig tegenwicht dat haar heele persoon in balans hield,
en om dit vaster te gevoelen wendde zich haar genegenheid bij voorkeur
naar de zwakken, de eenzamen, de bedroefden, naar al diegenen, welke
haar het meest konden noodig hebben. Ze zou gaarne zelfs de dommen en
bekrompenen hebben gekozen, doch die juist hebben geen anderen van
noode en hun botte aanmatiging kan door geen illusie worden vermomd. Ze
zocht haar vrienden om een plaats in hun leven te verkrijgen en daarin
onmisbaar te zijn, als een bevestiging, tevens rechtvaardiging van haar
eigen bestaan. Was ze niet eenmaal onverwacht en onhoorbaar met een
armvol bloemen in de kamer van een vriend gekomen en had hem met
sombere oogen en betrokken voorhoofd starend voor zijn haard gevonden?
Ze had zacht lachend op een afstand zijn naam gezegd. Daar was zijn
blik omhoog en naar haar opgegaan. Hij bleef even zitten en keek naar
haar op, zij bleef even staan en keek op hem neer en uit dit korte
wisselspel van trillenden lach en blij-bedauwden blik was als een flits
een nieuw besef in haar ontsprongen: zij was de zon, zij was een licht,
zij kon haar vrienden met gelukzaligheid bestralen. Was ze op aarde, in
het heelal, volstrekt nietig en volstrekt misbaar, dit was een ander
leven, dit was een ander oogenblik en dit leven reikte gretig naar haar
leven, dit oogenblik beleed voluit haar onmisbaarheid....

Liefde moest alles goedmaken, de klacht van het verleden, de pijn van
het nu, beider kille ongewisheid. Overal klonk de klop, maar het
vertrek der liefde had zachtbehangen wanden, daarbinnen lag ieder
gerucht verstomd, was de booze betoovering verbroken. Liefde moest
bloemen doen bloeien uit de oude hartewond, liefde moest haar met het
zijn verzoenen en behoeden voor wanhoop, waanzin en melancholie. Zooals
een brandglas dat de stralen der zon samentrekt op een middenpunt, dat
daardoor zelve zon wordt, terwijl het overige koel blijft, zoo stond
Heleen’s leven naar het schenken en ontvangen van liefde gericht. Al
hare energieën, de tezamenvoeging van alles wat anderen in jacht, haat
en vrees, in eerzucht en zorg doen opgaan, had ze in dat eene vermogen
geofferd. En uit die vast-gespannen ernst en aandacht van ziel en geest
werd ieder van haar liefdedaden, gebaar en kus en woord, wat zijn
arbeid is voor den kunstenaar, alzoo: het diepste, het krachtigste, het
edelste dat hij heeft te geven.








XX.


Heleen werd ouder, ze naderde haar vijf en twintigste jaar, ze was in
menig ding volwassen en in menig ander een kind. Ze voelde zich bij
tijden pijnlijk vereenzaamd en volslagen verlaten, daar ze nog steeds
niet begreep, waarom zoo weinigen haar eenvoudige en redelijke wenschen
deelden; vaak ook was ze vermoeid. Haar lichaam had in het geteister
van haar geest hevig meegeleden en verdroeg het vermoeiend zwerven niet
meer zooals vroeger. En in school tusschen de lessen, als ze met de
anderen rondom de kachel ineengedoken haar middagbrood at, verzuchtte
ze bij herhaling, maar zonder dat te beseffen, alsof het haar zelf
telkens voor de eerste maal trof: „ik ben toch zóó moe”—, zoodat de
anderen haar schertsend vroegen, wat ze toch wel voor een hard leven
had.

Ze werkte en las in haar avonden gestadig, omdat ze het gewend was,
doch niet overmatig zwaar, en kon zich vaak verblijden in de gelukkige
oplossing van een moeilijk vraagstuk, of in wat ze uit geschriften aan
kennis en verheldering won, zonder altijd weer opnieuw te worden
meegesleurd in de vertwijfeling, dat zijzelf en elk mensch op de wereld
tot zijn wroeten en zoeken, zijn gedachten en daden, werd gedreven en
gedrongen buiten eigen wil of begrip en nimmer zou ervaren, waartoe
zijn leven had gediend.

Ze leerde in dien tijd van inzinking tot betrekkelijke rust terugzien
op de jaren die achter haar lagen en op haar bedrijf, haar worstelen,
haar te keer gaan tegen zichzelf, haar vruchtelooze vermoeienissen en
de onheelbare verwoestingen, die ze in zichzelf had aangericht.
Peinzen.... altijd door verwoestend peinzen en niet genieten, niet
lijden, niet vechten—, waarom toch? Waarom was het haar opgelegd
zichzelf en al haar droomen en verbeeldingen zoodanig te knauwen, zij,
die met ongerepten droom en teedere verbeelding ruimschoots gelukkig
had kunnen zijn? En waar had het haar gebracht, wat had ze geleerd en
was ze nu werkelijk verder dan anderen gekomen? Het waren waarlijk niet
alleen de dommen, de oppervlakkigen, de opgeblazenen, het waren de
besten onder de menschen, de geestdriftigen, de werkers, de dichters en
kunstenaars even zoo goed, die vertrouwden op hun instincten en
onderscheidden met hun gevoel en zich als uiterste verklaring voor hun
drijven en willen tevreden stelden met woorden als „aanleg,” „roeping,”
en „plicht,” zonder naar den dieperen oorsprong van hun aanleg, roeping
en plicht te vorschen. Had zij werkelijk iets meer gevonden, had haar
„verstand” ook maar iets onderscheiden, dat haar gevoel niet alreeds
bij voorbaat en beter wist? Met alle anderen te zamen had ze een effen
weg bewandeld, maar zij alleen had de effenheid versmaad en was
terzijde af een bar doornenpad ingeslagen, om aan het einde nieuwe
werelden te zien. Het pad bleek kronkelend en lang, ze had geloopen en
geworsteld, geleden en gehijgd, tot ten leste een einde zichtbaar
scheen: een effen weg met kalm wandelende menschen. Een nieuwe wereld,
een nieuwe weg, nieuwe menschen! Ze was nader gedrongen, haar hart had
geklopt, zij verblijdde zich fel in wat ze vinden zou.... toen stilde
haar hart en de blijdschap slonk.... wat zij zag was dezelfde wereld,
dezelfde weg, dezelfde menschen.... Elkeen had gewandeld en gelachen en
geleefd en genoten, terwijl zij worstelde en vocht in donker en
kronkelende doornen langs een eindeloos en helsch-misleidend pad, en nu
was ze weer even ver en mocht meestrompelen tusschen de anderen op haar
gewonde voeten, maar kon niet meer tevreden zijn.

Zichzelve had ze willen kennen, de menschen had ze willen kennen.... de
zelfverheffing als een kleed uit ondeugdelijke stof van zich af
geworpen, nu mocht ze toezien hoe anderen zich daarin warmden en zelve
koude lijden—, het genadig schemerlicht had ze als weekelijk gemeden,
nu mocht ze in klaarheid gaan om haar eigen ellende te zien.

Haar leven had geen bestemming, het leven van anderen had wel een
bestemming, velen hadden het hunne bestemd om op hun wijs onrecht en
ongerechtigheid te bevechten, dit vulde hun dagen en deed ze
overvloeien van voldaanheid en geluk. Heleen benijdde hen soms tot in
hun hoovaardij en verblinding toe—, in sommige uren scheen haar alles
begeerlijk boven het eigen lot, begeerlijk het ondoordachte leed en de
onbezonnen vroolijkheid, als er maar niet aan gerukt en geplozen
behoefde te worden tot het bezweek en uiteenviel tot niets.

Maar in andere, minder vertwijfelde oogenblikken zag ze dit anders en
besefte dat ze wel had geoogst, en dat het leed der verleden jaren niet
vergeefs was geleden. Ze mocht nu gelooven dat ze iets van zichzelve
wist, dit weten was bezit, was rijkdom, was glorie bijna—, mocht ’t
aanschouwde—armoe en armzaligheid—ook zijn eer gruwlijk dan schoon.
Niet langer beangstigde haar de bewustheid, ze wist die nu als een
golfbreker tusschen zichzelf en de onbekende verte van hartstocht en
sluimerend gevoel. Het zwellen der baren, hun dreigend heffen, hun
aanzwalpen kan de breker niet weerhouden, niet keeren, maar ontkrachten
kan hij ze wel. Nimmermeer zou haar het schriklijke verschrikken, het
verbijsterende verbijsteren, daar zij het in zichzelve kende en voorzag
en elke laaiing, gebroken en weerhouden, voor haar en voor anderen
onschadelijk zou zijn. Deze reddende zelfkennis wilde ze niet in een
nieuwe vertwijfeling prijsgeven. Arm en afhankelijk wist ze zich, omdat
ze zich mensch wist...., en toch leek het haar somwijlen als vloden
armoede en erbarmelijkheid voor de pure erkenning van hun zijn, als een
spook voor daglicht....

Ze wilde dus op haar inzicht teren en leven, doch de oude spokenvrees
en de hang naar vrede uit het gouden kruisje waren daardoor niet
verdwenen, ze had dit alles te zamen als weggekuipt in een vat; haar
geestkracht sloot als een onverzettelijke vuist op het spongat en hield
het gisten binnen in bedwang. Mocht eenmaal, als ze oud en moe zou
zijn, die vuist verslappen en verlammen, zoodat hij wijken moest onder
wat naar buiten borrelen kwam, dan stond ze bloot aan iedere verdoling.
Ze overwoog dit bij voorbaat en gaf het bij voorbaat zijn waren naam,
ten einde niet later vrees en verdoling op te hemelen, met ze deugd en
geloof te heeten. Veel van haar uren vulden zich zoo met een
voortdurend zelfwantrouwen en zelfonderzoek, opdat ze niet zou behooren
tot hen, die hun eigen daden en redenen niet verstaan en hun zwakheden
noemen met mooie namen, van hun onmacht tot zelfverloochening een
levensleer maken, van hun zwakheid een beginsel en van hun nood een
deugd. Ze hield zichzelf kort en streng om niet in hun fouten te
vervallen. Alles wat onvast, onvrij en onrustig maakt, schuimde ze af
en wierp het uit in den avond van elken dag, opdat niet haar rede zou
opstaan tegen haar daden en haar daarin beschamen. Doch dit alles kon
haar niet maken tot wat ze zoo zeer van noode had te wezen: een
gelukkig kind, en meestentijds benijdde ze den anderen hun zoete
verblindingen, hun dierbare wanen en troostvol zelfgevoel, daar „geluk”
toch niet anders scheen te kunnen worden vervuld dan met wat het licht
der rede niet kon lijden, en zij bezat niets dan de zwakheid van haar
deernis en het nimmer aflatend, verlammend en vreugdvergallend besef
van de schijnbaarheid en de ijdelheid aller dingen.

Maar toch, tegelijkertijd, terwijl alles in haar en de wereld om haar
voor haar oogen op wankelen en omslaan stond, terwijl ze haar eigen
schijnbaarheid aan den lijve gevoelde en de eene twijfel de andere
verdrong, tot ze vertwijfelde in de wilde jacht, bleef haar begeerte de
wereld te kennen in al haar gedaanten, menschen te doorgronden uit wat
van hen naar buiten schijnt, ongedeerd—, gaf ze acht op ieder gebaar,
op iedere verschijning, trachtte woorden en geruchten te verstaan om
hun dieperen zin te vatten. Voortdurend sterker leerde Heleen uit dit
alles beseffen, hoe van elken mensch de bestemming zich buiten zijn wil
en zijn begrip om, uit anderen Wil en ander Begrip aan hem voltrekt, en
de woorden, die haar ééns hoonend schenen, leken bij wijlen in weeke
oogenblikken tot een zacht-vaderlijke vermaning getemperd—, dat ze
zonder vragen in deemoed moest leven en werken, naar de wenken van haar
eigen hart. Soms fluisterde ze voor zich uit... du bist am Ende was du
bist.... boog het hoofd in haar gevouwen handen onder de lamp en als
een glanzende mist omgaf haar de gelatenheid. Het bleek haar nu wel
duidelijk.... wat in haar diepste zijn bestond, was daar altijd geweest
en zou daar altijd blijven.... Als kind had ze niet geweten, wat ze zoo
koortsachtig zocht in een half-verscheurde „Reinaerde” dat ze er uren
over gebogen zat, om oude woorden als schatten op te delven, en
zoet-zwaarmoedig peinsde over het verband tusschen de vergane gedachten
in de vergane woorden van vergane geslachten en de hedendaagsche taal,
die de gedachten der hedendaagsche menschen bevat. Nu leek het haar
toe, dat ze toen al het heden door het verleden had willen kennen, om
samenhang en beduidenis, het blijvende, bindende, altijd geldende, in
de verwarde ketenen der menschelijke daden te zien—, daarom was haar
ontroering geweest als ze een begrip dat ze kende, plotseling in een
oude en vreemde gedaante voor zich zag.... ontroering als een
voorgevoel.... de heilige blijdschap om Eenheid en Eeuwigheid. Niet zij
zelf had dit haar lot gekozen, maar het was haar opgelegd en al dat
woelen en wroeten binnen in haar, het beangstigende, het onbegrepene,
het geheime geschiedde voorzeker niet ordeloos en woest, maar naar de
wetten van eenen Wil, dien zij niet kende, zoomin als het stukje ijzer
den magneet kent, die uit de verte zijn inwendigheid beroert en
verontrust tot al zijn deelen in rechtstandigen regelmaat gericht
liggen. Dan pas mag het de vereeniging kennen. Was zij zulk een stukje
ijzer, was er een Magneet, die uit de verte haar beroerde en bewoog en
naar zich toe wilde trekken, zonder dat ze wilde of wist? Haar
gelatenheid leerde haar, dat ze dit in waarheid geloofde.

Het werd weer herfst, vaak was Heleen met zichzelf alleen, en schoon ze
nog las en luisterde, er was in het doel van haar lezen en haar
luisteren verandering gekomen. Ze wilde niet altijd meer doorvorschen
en het een met het ander weerleggen tot een slotsom, die onweerlegbaar
zou zijn; ze was alreeds bescheidener geworden.

Ze zocht nu te weten of anderen hetzelfde hadden geleden als zij en zoo
niet, op hoedanig andere wijze ze den aanblik van de wereld en haar
schijnselen hadden doorstaan en wat er daarna van hen was geworden.
Hadden zij ook de vuist in de borst gevoeld, in ondraaglijke
overklaarheid rondgedoold en zich in hun wanhoop gewenteld als een
beest in zijn pijn? Had ook hen, te midden hunner werken, het tergend
besef overmand, dat ze geen enkel ding volvoerden uit eigen wil, dat de
grenzen van hun doen, en van hun denken zelfs, afgepaald en vastgesteld
waren en dat ze die nimmer zouden kunnen overschrijden, evenmin als de
geit in het land den loopkring van het touw dat hem gebonden houdt? Was
ook voor hen die marteling der gebondenheid nog verzwaard geweest door
aanwaaiende geur en gerucht uit eindeloos betere en verdere werelden?
Wisten zij ook zichzelf in den ouden, wreeden bijbelvloek: een Beloofd
Land zien, maar nimmer betreden mogen? Hoevelen en wie leden als zij,
waren als zij, bestonden als zij? Tot haar lafenis en haar behoud zocht
Heleen hunne klachten op te sporen in verzen en in muziek, in lijn en
in kleur, ten einde hen in het verraden hunner hartsgeheimen te
betrappen en daarna zich in medegevoel met hen te mogen vereenzelvigen.

Heleen dwaalde vaak buiten de stad tot in het open veld, waar de tinten
en de geuren van den herfst haar lokten en weemoed weefden in haar
ziel. Eens dat ze er weer kwam, vond ze er soldaten gelegerd en zag hun
geweren opgesteld in de drietallen, welke men rotten noemt. Ze voelde,
dit gadeslaande, dien zachten, innerlijken ontroeringsschok, die
bekende waarschuwing, dat ze iets overdenken moest, ze bleef stilstaan
en keek toe en moest het zich afvragen: staan de geweren of staan ze
niet? Hoe vreemd klonk dat antwoord weer: ieder voor zich staat niet,
maar de een staat door den ander en de ander staat door den een.
Peinzend ging ze door.... Het was wel altijd en overal datzelfde
wonderlijke, dat geen ding op zichzelf, maar door een ander ding
bestond.... als bouwvallige huizen.... die met elkaar zich staande
houden, maar ieder afzonderlijk zouden moeten instorten door gebrek aan
steun en innerlijk evenwicht.

Toen dacht ze ook aan een ouden man, die haar had liefgehad en voor
wien ze zich sterk en standvastig had kunnen toonen, omdat zijn
slinkende zekerheid, de angst die hem bekroop in den laten avond van
zijn leven, haar sterkte en standvastigheid van noode had. Nooit had
hij van haar eigen twijfel en vertwijfeling geweten—, haar zekerheid
van een Eeuwig Leven had zijn wankelend wezen met den dood verzoend....
zoo had hij zich staande gehouden aan wat niet bestond en zij had zich
staande gehouden aan een liefde, die hij wellicht om dezelfde redenen
tot harentwille had voorgewend.... geen van hen beiden had op zichzelf
kunnen staan, maar de een door den ander, en de ander door den een, zóó
hadden ze zich overeind gehouden.... en beiden hun wezenlijke krachten
gevoed uit wat niet was, uit een schijn....

En aldus was het overal, en ook dit wankelen tusschen schijnen en zijn
had ze als kind voorvoeld in haar vluchtigen angst om de „foto van een
spiegelbeeld.”

Vele dingen dreven Heleen gedurende dat najaar in zwaarmoedig gepeins,
niet meer zoet, maar somber. Ze was bij voorkeur alleen, vermeed de
menschen en hun feesten en nam zich voor in de komende Kerstvacantie
naar huis te gaan.

Ze schreef haar ouders, dat ze komen wilde; het bericht werd met
vreugde ontvangen en beantwoord en haar vader wachtte haar aan den
trein.



Het was een lauwe Decembermaand, de dunne, witte nevel zweefde over elk
ding. Uit den trein had Heleen het al gadegeslagen hoe innig en stil de
dorpen daarin verdoken lagen. Met hun ingezonken, wazige kleurtjes
geleken ze naar de droomachtige, geheimzinnige prentjes, waar Heleen
als kind mee had gespeeld. De boomen droegen kappen en mantels van
nevel om kroon en stam en beneden in de laagte reed tusschen akkers en
bleeke slooten een boerenkar; het paard draafde onhoorbaar, met gebogen
nek en straffe pooten. In het stadje was dien dag weekmarkt gehouden,
boeren met honden zwierven heengaand op het plein onder de hooge
boomen, winkellichten en lantaarns gingen al aan. Heleen was maanden
lang weg geweest.

Buiten langs de akkers lagen de slooten blank en bloot tusschen
kortgesneden riet, de boerenerven walmden van mest en zoet stroo, de
horizon was van rondom naderbijgetrokken, verborg huizen en molens
verderop en keerde den blik van alle kanten. Voor de ramen der
tuindershuisjes zaten de vrouwen en gaapten en keken met leege oogen en
bleeke blikken in den damp, die al dichter neersloeg op het land en
zich samentrok om de boomen. De middag neigde nederwaarts.

Heleen kwam stil en blij in huis geloopen, waar moeder wachtte met het
maal. Het was plotseling avond. Heleen had gevraagd haar het oude bed
onder de binten gereed te zetten; ze was de spoken niet vergeten, doch
ze wilde nu elk ding onder de oogen zien en weten, hoever ze met
zichzelf was gekomen. Er werd niet veel gesproken, de verouderende
vader sliep al vroeg in den avond, de moeder las gretig in een
versleten roman en Heleen verblijdde zich met het zoetste en
bedroefdste aller boeken en haar het liefste, het boek van Romeo en
Julia—, nu en dan keek ze op en glimlachte in zichzelf, dit was
weldadig en behaaglijk leven.

In dien nacht verstijfde de mist tot grijzen rijp, de nevelen stegen
op, zoodat de hemel klaarde en een rozerood licht den anderen morgen
door den ijlen ijsbloei van het dakvenster drong. Heleen sprong op en
schrok, want ze vreesde de vorst in aantocht, doch het was maar een
nachtelijke vleug geweest, nieuwe nevelen zegen neer, ze haakte naar
buiten. Vroeg in den morgen ging ze uit het huis vandaan, maar liet dat
nu achter zich als een warme, vaste plek, waar ze weerkeeren mocht als
haar de avond benauwen zou. Ze ging dwars door de verlaten akkers,
sprong lenig over de open slooten en vertrad knappend de glasbroze
vliezen ijs, zoodat de opgeschrikte kraaien klapwiekten om haar hoofd
en zich schreeuwend wegrepten in den mist. Ze liep warm en vlug in haar
winterkleeren, zonder doel de ruimte in en de armen vast aan het lijf
gedrukt. Ze keek naar het wolken van haar adem en naar den horizon,
waar een bleeke zon glom door den mist. Ze was blij met haar
kortstondige vrijheid, blij omdat ze eindelijk weer naar huis was
gekomen, ze voelde zich wonderlijk rustig en wonderlijk klaar—, maar
zoodra ze dacht aan de stad, die daar nu ver weg achter de misten lag
en waar ze zich gisteren nog in haar huis bevond, werd ze een benauwde
schommeling binnen in zich gewaar en ze wist, wat in aantocht was: de
onvrede met zichzelf.

Zooals een ernstig man uit de kalmte van zijn statig werkvertrek met
een rilling van onbehagen terugziet op zijn dronken daden van den
vorigen avond, zoo keek Heleen uit haar volslagen eenzaamheid tusschen
de akkers vandaan, terug op het leven dat ze had geleid en verbeet zich
de lippen in een bittere grimmigheid en voelde een zuur schrijnen in
haar keel en sloeg de oogen neer en trachtte zich af te wenden, maar
stond dat zichzelf niet toe. Ze dwong zich tot zien, ze dwong zich tot
erkennen. Dag na dag had ze zich aan zichzelf vergrepen, zich laten
beheerschen door wie haar meerderen niet waren, omdat ze in haar
lafhartigheid den schijn van hunne genegenheid, hun nietsbetreffende
vleierijen niet ontberen dorst. Ze had zich sluwer en wereldscher
voorgedaan dan ze was, gezwegen als haar hart morde tegen wat het zag,
deelgenomen aan wat haar tegenstond, zich medeplichtig gemaakt in wat
ze verachtte, wetend dat menschen hun beteren haten en derhalve het
betere streven zorgvuldig in zich verstekend, opdat ze haar niet haten
zouden.

Dit was geweest het vervalschen, dat ze in anderen had veracht, de
onoprechtheid uit vrees, het vleien om te verkrijgen—, en wat had ze
ten slotte verkregen? Dat elkeen haar veronachtzaamde, omdat zij het
niemand deed, en dat ze ieders bedrogene was, omdat ze niemands
bedriegster had willen wezen.

Ze had met liefde, schenkend en ontvangend, zichzelf en anderen rijker
en blijder willen maken, ze had met liefde, schenkend en ontvangend,
zichzelf en anderen een schoonen droom willen bereiden in de donkere
smartelijkheid, die voor haar het leven was. Ze had liefde te baat
willen nemen, om in zichzelf te verwezenlijken, wat de menschen eeren
en kronen als deugd: recht en rechtschapenheid, niet om door menschen
geëerd en gekroond te zijn, enkel en alleen om daarin haar richtsnoer
te bezitten. Heleen had voor zichzelf nimmer gestreefd naar verheffing,
maar naar kennis omtrent haar inwendig zijn, nimmer rechtstreeks naar
wat deugd wordt geheeten, maar wel naar grondslag en Eenheid. Haar hart
reikte en smachtte naar die Eenheid, het altijd geldende, het
Absolute—, en ze had het niet gevonden. Alles dat ze had aangegrepen om
het te onderzoeken, had ze lauw, onvast, wankel en in zichzelf
tegenstrijdig bevonden—, ze voelde zich tegen dit voortdurend te
aanschouwen en dit voortdurend te erkennen niet langer opgewassen. Haar
jeugd en haar weekheid deden het haar verafschuwen, ze moest er zich
tot zelfbehoud in zelfgeschapen wanen aan onttrekken. Als het Absolute
er niet was, dan zou zij het scheppen, om te vergeten, wat ze wist: dat
ze geenerlei bewijs had gevonden voor zijn bestaan; om te vergeten, wat
ze wist: haar eigen volmaakte afhankelijkheid van wat buiten haar om op
haar inwerkte—, en haar „eeuwig geldende Wet” was niets dan een nieuwe
gedaante van het oude, het ingeboren Ideaal en moest „Recht en
Oprechtheid” heeten.

Ze miste alles wat anderen tot dezelfde keuze aanspoort en kracht
verleent, een straffende God, wiens liefde en gunst ze verspelen
kunnen, een menschenwereld die ze vreezen, of hun eigen rede, die ze
zegt dat rechtvaardigheid een goed is, en onrechtvaardigheid een
kwaad—zij immers kende geen zulk een God om te vreezen, zij beefde niet
voor een menschenwereld die geen macht over haar had, dewijl ze te goed
wist dat die als zoodanig haar tot haar werkelijk geluk niets schenken
of ontnemen kon, en ze miste evenzeer den steun van een innerlijke
zekerheid, want deze tegenstrijdigheid had nog geen oplossing gevonden:
dat de rechtvaardige droomt en de onrechtvaardige doet en dat niemand
zich kan aanmatigen te zeggen, dat werkeloos van recht te droomen beter
is dan ijverig onrecht te doen, zoodat het schijnt alsof het onrecht
zelfs een klemmender bestaansvoorwaarde is, dan het recht.

Doch zij wilde nog maar een enkel ding en vóór alles: een harmonisch en
logisch leven, daardoor rust: de Eenheid van Leer en Leven, die ze om
zich heen in de buitenwereld altijd en overal tevergeefs had gezocht,
en daarom hield ze zich krampachtig vast aan wat haar die harmonie, die
Eenheid, die toch ook niet meer dan schijn was, geven zou; het
onverwoestbare Ideaal, dat haar telkens in nieuwe gedaante, maar in
aard gelijk, dierbaar bleef uit haar jeugd en dat juist dáárom haar
rede zoo mistrouwde.

Toen had ze ervaren hoe zwaar het valt, niet om half-rechtvaardig, en
niet om half-onzelfzuchtig, maar om, vaak tegen het eigen hart in,
volkomen rechtvaardig en volkomen-onzelfzuchtig te zijn, wanneer geen
wet of steun van buiten te hulpe komt, geen straffende God, geen wereld
en geen geweten. Evenmin als voor anderen, was voor Heleen „deugd”
mogelijk en uitvoerbaar gebleken zonder liefde en vrees, zonder God of
wereld of geweten—, derhalve had ze, tot haar behoud en aanvankelijk
onbewust, zelf in haar nood voorzien, geschapen wat voor haar nog niet
bestond—een God om lief te hebben, een wereld om voor te vreezen, en
een geweten om tevreden te stellen—dit alles te zamen in den Vriend die
haar liefhebben zou en van haar zou verlangen dat ze haar Ideaal
verwezenlijkte, ten einde hem waardig te wezen, aldus rede gevend aan
het redelooze, doel en grondslag aan wat uit zichzelf geen doel en geen
grondslag had. Dit langen tijd onbewuste willen en wenschen was haar
eindelijk bewust geworden uit de plotselinge verrijking, veredeling en
krachtdadigheid, die ze verbaasd in zichzelve waarnam, wanneer een
nieuwe vriend haar tot zijn nieuw ideaal had gekozen—, maar ook uit
haar eigen altijd weerkeerende vreemde prikkelbaarheid en
veeleischendheid, waarmee ze haar eerste vriendje alreeds van zich had
vervreemd, die ze destijds niet begreep en nu wèl, en die voortsproot
uit de onvervulde begeerte, hem vlekkeloos te zien, teneinde hem daarna
in vlekkeloosheid te evenaren, hem waardig te weten, om door haar als
God, wereld en geweten te worden geacht. In hem en door hem de
verwerkelijking der droomen, de inlossing der heimelijke beloften, een
volmaaktheid, die nergens anders bestond....

Zoolang ze alleen was, duurde de onzekerheid, twijfel besprong haar om
de waarde van wat ze deed, ze heette zichzelf een dwazen fantast,
worstelend en lijdend en zichzelf kastijdend om hersenschimmen van
„rechtvaardigheid” waar anderen onbekommerd zonder leefden—, en ze
kwelde zich tegelijkertijd met die andere, diepere, nooit-uitgesproken
zekerheid dat ze met dat alles tegenover geen enkel kwaad, tegenover
geen enkel bederf ook maar eenig waarachtig bolwerk bezat,—want nimmer
misleidde haar de schoone illusie van een Vrijen Wil—, maar was er een
Vriendschap in haar leven en een Vriend, dan sloeg alles om: elke daad
had richting naar een doel, elke verloochening vond belooning in
zich-zelf en het waarachtig bolwerk tegen kwaad en bederf bestond nu
wel en heette voor haar als voor elkeen, liefde en vrees te zamen.

Doch het hield geen stand, want haar vrienden vorderden veel, behalve
juist de verwerkelijking van eenig „ideaal” en prezen haar voor
allerlei, behalve voor wat zijzelf waardevol achtte—, ongerekend
degenen, voor wie liefde beuzelarij en tijdverdrijf was—zoodat ze veel
illusies bouwde en veel teleurstelling leed, en toch altijd zoeken
bleef en iederen keer weer onverdroten hoopte.

Dat zoeken en uitzien naar den man, die behalve vriend en jongen,
geweten en wereld voor haar belichamen zou, had haar glanzende oogen
dien sterken, gretigen blik gegeven, welke de menschen opmerkten en
naar eigen aard en verstand verklaarden. Elk nietig vrouwmenschje,
genepen en gepend, tot denken en werken onbekwaam, tot teedere en
krachtige vriendschap onmachtig, van liefde niets meer begrijpend dan
het blind en zelfzuchtig aanhangen van den man, die haar niet bewust
had uitgekozen en dien zij niet bewust had uitgekozen en die de man van
iedere andere soortgelijke vrouw, zoo goed als zij de vrouw van iederen
anderen soortgelijken man had kunnen zijn, dorst haar openlijk hare
geringschatting toonen—, en raadde uit haar oogen niets dan begeerte
naar ijdelheidsstreeling en zingenot. Mannen, laf en parmantig,
naderden haar in hun onwijze ijdelheid zonder eerbied en zonder
hoffelijkheid en bespraken haar in hun gezelschappen als een gering en
gemakkelijk meisje, dat naar ieder van hen haakte met gelijke
gretigheid en tot maar één doel. Doch Heleen was als een, die een
vriend zoekt in een vreemd land; geen wuftheid en lust, maar doodsangst
en vertwijfeling huisden in haar hart. Ze meed geen enkelen schijn,
omdat ze op de gedachten der menschen zelfs niet bedacht was, daar pas
het vermoeden tot hoeden noopt.

Ze had haar schoonen droom ten einde gedroomd en was ontwaakt en zag in
zichzelf en om zich heen. Ze was geen klein kind meer, ze kon niet
langer de taak van twee alleen verrichten. Als een kind in een gewaande
samenspraak, waarbij het vergeet, dat het maar heel alleen en aan het
spelen is, zoo was Heleen opgegaan in de fantastische vereering, in
schijn voor eenig vriend, doch in waarheid gericht op wat zij zelf had
willen zijn, op het oude Ideaal. Het tweeledig vermogen, meisje en man
tegelijk te zijn, had haar bedrogen, ze had met zichzelf gespeeld, de
man had liefgehad en het meisje vereerd—, alles was uit haar zelf
ontsprongen, had haar zelf betroffen en was tot haar zelf teruggekeerd.
Ze zag het en het stond haar tegen.

Wat baatte het haar, dat ze nu sneller liep tusschen de verlaten
akkers, dat ze bloedrood bloosde in haar eenzaamheid, dat haar hart
kromp van pijn en van schande, alsof het gebrandmerkt werd en haar
smeekte dat ze nu zwijgen zou? Ze zweeg niet en stortte haar bitterste
gal over zichzelve uit, en kerfde in zichzelf, dat ze door de scherpste
pijn zichzelf mocht genezen. Eenmaal voor jaren was de waarschuwing in
een ontroering tot haar gekomen voordat haar begrip reikte tot
zoover.—„Wie vader ofte moeder liefheeft boven Mij, en is Mijns niet
weerdigh,” maar ze had het niet verstaan. Nu was ze wakker en wilde
wakker blijven. Doch wat de anderen betrof, hoe dikwijls was in de
verloopen jaren haar trots, een spontane, onoverwogen trots, binnen in
haar als een ingekooid dier tegen zijn traliën opgesprongen. Dan wilde
ze zich oprichten, zich op de menschen werpen, hen bevechten en zich
hun meerdere doen gelden. Ze had op zich genomen redelijk en nederig en
zachtaardig jegens elkeen te zijn, doch redelijkheid en nederigheid en
zachtaardigheid waren hier onbruikbaar als ongangbare en onbekende munt
in een land vol menschen, die op zijn best de betrekkelijke dingen
betrekkelijk verstonden.

Ieder diende met eigen munt betaald, met eigen wapenen bestreden te
wezen. Ze had al te lang naar boven gestaard waar in de oneindigheid
het verschil tusschen toren en vlakken grond verloren gaat, en uit die
aanschouwing het besef van haar volstrekte nietigheid geput. De anderen
hadden het opgemerkt, naar hun aard aangemerkt en verstaan, en haar aan
het benedeneind hunner tafel, tusschen de geringsten verwezen. Nu zonk
haar blik vaak naar de aarde, ze mat met een aardschen maatstaf en
bevond het verschil tusschen toren en vlakken bodem toren-hoog. Ze had
zoolang ze denken kon, de gevaarlijke dwaasheid der zelfverheffing, die
de denkkracht sloopt, gemeden, was blij geweest als ze haar eigen
fouten en zwakheden zag, als teeken dat ze zulks nog kon, had zich
verre gehouden van hen, die zich op hun afwijkingen bij voorbaat
verhoovaardigen en hun zwakheden beginselen noemen, ze had elkeen
minstens als haar gelijke en waar ’t kon als haar meerdere willen
begroeten—, ze vermocht het niet langer.

Ze zag hoe ze allemaal als slaven aan den zwaren keten van hun
begeerten en den zwaarderen van hun domheid en eigengerechtigdheid in
de aarde vastgeklonken lagen en ze had zich eindelijk, een arm en vrij
mensch, boven hen uitgegroeid durven gevoelen.

Kon ze zich dan nu maar van die menschen ontdoen en bevrijden. Doch ze
had ze nog altijd noodig voor haar geluk. Haar versmade en verlaten
jeugd wreekte zich aan haar volwassen leeftijd en het leven zelf
wreekte zich aan haar, omdat ze zich van zijne werkelijkheid had
afgewend. Ze kon tusschen de menschen niet aarden, en vreesde hen
tegelijk, omdat ze de macht bezaten, haar laatste illusie te
ondermijnen, welke deze was, dat zij louter in liefde en zonder haat
zou kunnen leven.

Bleef ze tusschen de menschen en ging ze hen bevechten, dan zouden ze
haar dit zeker ontstelen. Niet uit den strijd-zelf zou ze haat
vergaren, doch als vuil schuim zou hij uit haar eigen machteloosheid
komen bovendrijven. Ze zou zich oprichten en een glimlach zou haar
bedwingen, ze zou zich wapenen en een teederheid of valsche vleierij
zou haar ontwapenen. En de heugenis aan al die onderbroken pogingen zou
als donkere droesem in haar bezinken, als ongedoofde koorts haar
rondsluipend blijven kwellen—, menschen zouden voortgaan haar te
beheerschen, zonder haar meerderen te zijn, tot haar ondraaglijken
smaad. Het leven was in gebreke gebleven haar met kracht en met
hardheid toe te rusten, sterken richten zich op en vechten en de hitte
van den strijd verteert hun haat tot witte asch, maar de onredelijke
haat der zwakken, die eigen onmacht in verwijt tegen anderen keert,
kweekt woeker op woeker, tot het gansche leven verstikt en vergiftigd
is. Heleen wilde niet aldus verstikt en vergiftigd zijn.

In een kalme gestrengheid richtte ze zichzelf en bevond, dat ze tot het
behoud van haar rust en haar zuiverheid terug moest naar de
eenzaamheid, die ze zoo zeer had geschuwd. Doch niet zoodra had haar
rede vonnis gewezen, of het kind binnen in haar hart sprong op en
jammerde om genade. Het vleide om voor Julia te mogen blijven spelen en
in elken zot een Romeo te zien. Het wilde dwaze woorden hooren en dwaze
woorden fluisteren, het wilde den blos en het hartebonzen voelen als de
dichtbije geliefde nadert, het wilde uit den stap van den laten bode
verstaan of hij een brief bracht van den verren vriend. Wat deerden het
kind enghartigheid, hoovaardij, en onbegrip, het verlangde naar zachte
handen en een zachten mond. Het wilde beloven, voortaan voorzichtiger
te zijn en bedachtzaam uit te zien, voor het zich nieuwen vrienden in
de armen wierp. Het kind beloofde grif en blindelings, zooals elk kind
belooft, tegelijk wringend om los en vrij te komen en, zijn beloften
vergetend, eigen zin te doen, maar de volwassen geest had al te veel
geleden en bleef genadeloos. Het kind moest ditmaal lijden, moest
verkwijnen, als het niet leeren en groeien wilde. De volwassene greep
het beet en duwde het voor zijn verleden als een Blauwbaardskast en het
kind snikte en rilde en wendde zich af en dorst snikkende nog van een
betere toekomst fluisteren. Het was onverbeterlijk en moest
heengebracht worden, waar het zichzelf geen kwaad kon doen.



Laat in den middag kwam Heleen thuis, at een weinig, praatte wat met
haar ouders en ging vroeg naar bed.

Dien nacht regende het, tot in den morgenstond toe. In het diepe dal
van den nacht spartelde de vleugellamme dag vergeefs om naar het licht
te stijgen. Heleen ontwaakte in het duister onder de binten en nog voor
haar bewustzijn tot het leven was weergekeerd, zonken haar de walging
en de rampzaligheid zwaar op de borst. Ze wilde dien dag alle licht en
leven mijden en besloot in haar bed te blijven. Haar moeder kwam en
meende haar te wekken, maar Heleen kon in een plotselinge en vreemde
geprikkeldheid, die haar al het bloed naar de huid dreef, zelfs dat
bijzijn niet dulden, ze dwong echter haar stem tot vriendelijkheid en
zei, dat ze liever alleen en in haar bed wilde zijn. Toen de moeder
daarop nog bleef aandringen dat Heleen uit het koude hol vandaan
beneden bij haar en vader in de warmte zou komen, logenstraften
Heleen’s oogen plotseling zoo fel de zachtheid van haar stem, dat de
beduusde moeder snel aftrok in den schemer. Heleen bleef alleen. Een
gevoel van voldoening om de verlossing schonk haar voor een wijl
soulaas, vergetelheid wiegde haar in een kortstondige verdooving, doch
daar wist ze het weer, de walging bekroop haar als een moddervuil beest
en zoog zich aan haar vast, ze wierp zich met een schok op het gezicht
en kreunde in haar kussen van afgrijzen en van bitterheid.

Ze schreide in haar eenzaamheid toomeloos en woest, daar haar leven
ontwricht was en bezoedeld en haar lafheid en zwakheid daar deel van
schuld in hadden, met haar los en zot vertrouwen, tot ze geen tranen
meer had en uitgeput was. De regen ruischte, spoelde van het dak af
door de pijpen naar omlaag en kletterde in de zwarte aarde—, dat
regengeluid, dat regengeluid, hoe kende ze het uit vroeger jaren;
beneden tikte de klok en stommelde moeder in het rond.

Heleen richtte zich half op in haar bed en tuurde voor zich uit. Het
heden verdween, ze moest straks opstaan en haar boeken klaarleggen om
naar school te gaan, de school achter het kleine plein met poort en
boomen. Nu liep ze gansch en al vol van een bittere zoetheid, ze
neuriede met onvaste stem de oude wijzen, in dien tijd vergaard en zóó
mocht het zelfs geen herinnering meer heeten, het was het weergekeerd
verleden-zelf, zich losmakend uit sluieren, zooals de beelden uit de
troebele glasplaat in het ontwikkelend bad. Hoe weldadig en zoet was
dit, daar alles wat „verleden” heette immers daarom reeds noch kreuk
noch vlekken had. Beneden hing nog op de oude plek „De Ridder en zijn
Bruid,” de jaren hadden haar glans verdoofd, maar de lieftalligheid en
het innerlijk geheim waren ongerept gebleven. Zijzelf had die gestadig
verdiept en verrijkt met wat ze in haar ballingschap had vergaard en
daaruit aangedragen, liefelijk-bedroefde menuet-wijzen, geurige verzen,
klank van harp en spinet, de zoete namen en het zoete leed van Romeo en
van Julia. O, al dat rijke, blijde, vlijmende, fijne, dat toentertijd
reeds in de pijn van het ontwaken haar verlangend hart als de eenige
zegen, het eenige leven had toegelonkt, ze had het nimmer kunnen
veroveren, ze had het nimmer kunnen verzaken, daar het nog altijd een
verborgen hoop en troost verbleef. Ze had ten leste zich tevreden
gesteld met wat ze vond, niet recht meer wetend wat ze zocht, ze had
naar goud gegraven en haar bedrogen oogen hadden zich verblijd in leem
en steenen, het spel van klein-zijn en vleien had ze willen spelen,
waarin ieder den ander naar zijn echt gehalte toetst en proeft, zoodat
dit spel de diepste ernst en de liefste dwaasheid tegelijk kan zijn en
plompe voeten hadden haar op de borst getrapt. Een domme, aanmatigende
jongen was haar met smadelijk-achteloozen groet voorbijgegaan, en haar
hart wilde het niet vergeten. Daar vrat een vlammenloos vagevuur als
van kalk, zoodat het niet draaglijk was. Ze was uitgetrokken om heldin
te wezen en had zich tot iedermans speeltuig verlaagd en haar hart
wilde er niet van zwijgen; wat het jarenlang zonder verzet lafhartig
had geslikt, elk dwaas en pijnlijk misverstand, elke misplaatste en
grove scherts, elk geringschattend woord—, braakte het nu uit voor haar
voeten als in een benauwde walging tegen zichzelf.

Heleen rilde en liet zich ruggelings terugvallen op het klamme kussen.
Damp had zich onder de binten vergaard, stil en zwaar als witte rook.
Heleen keek er in op en sloot dan traag de oogen. Ze kroop diep weg
onder het dek en sliep van uitputting weer in.

Toen ze ontwaakte, haatte ze het zolderhol, sprong op, kleedde zich
snel en ging naar beneden. De regen was opgehouden, het was middag, de
horizon had zich ruimschoots verwijd, bleek-gouden licht drong door de
zijige misten, een raam stond open en een vogel riep in den kalen tuin.
Heleen ging bij haar moeder in de keuken en hielp haar met het bereiden
van het maal. Ze voelde zich tegenover haar eigen besluit van den
vorigen avond, haar besluit om uit het midden van de menschen weg te
gaan, als een kind, dat zijn kleeren bemorst, en de kamer ontredderd,
en zijn speelgoed verknoeid heeft, zoodat hij er zelf geen raad meer
mee weet, wanneer het zijn kalme moeder ziet komen om alles voor hem te
ordenen en te reinigen. Ze wilde naar een afgelegen streek gaan en daar
eenzaam wonen, zoodat haar de laster niet deren kon. Ze wilde tusschen
menschen leven, die niet door verschillen gedeeld, door partijschappen
gekerfd zijn, doch in eenheid van denken, voelen en handelen gebonden,
opdat geen opmerken van verschillen haar meer zou verontrusten en
drijven tot het onderzoek naar den aard van ieders motieven, en ieders
hardnekkigheid. De domheid zou er verdraaglijk zijn, goedig en argeloos
en van waanwijzen opsmuk ontdaan, de openlijke en erkende zelfzucht
tienmaal verkieslijker dan de geniepige inhaligheid, die nimmer
zichzelf betrappen mag, van verlichten en beschaafden.

Daar zou ze tot rust komen. In een vredigheid, die naar vreugde aardde,
overzag ze haar plan. Het zou haar licht vallen, na haar jarenlange
oefening in zwaarder werk, een plaats aan een dorpsschool te krijgen,
ze zou maar te kiezen hebben. Dadelijk na de vacantie zou ze haar
ontslag verzoeken en omzien naar een nieuwe woonplaats.








XXI.


Januari hortte traag voorbij, een rij van grijze, verstijfde dagen. Een
ijzige Oostenwind heerschte over de stad, scherp stof joeg dreigend
langs de pleinen, en de straten waren grauw en hard. Als Heleen in den
vroegen morgen schoolwaarts ging, krom verdoken in zichzelf, voelde ze
zich tot niets dan smartelijkheid en rampzaligheid verschrompeld; van
het geheele leven hoopte ze nu niets meer. Haar uiterlijk verviel, ze
werd geelbleek en mager en leek ouder dan ze was. In de avonden hield
ze zich schuil in haar huis als een schichtig dier, want ze wilde geen
nieuwe kansen wagen, geen nieuwe ellenden binnenhalen en met effen
rekening vertrekken. Ze had de oude vrouw aangezegd, dat ze verhuizen
en vertrekken ging om rust en gezondheid terug te vinden in het
landelijk leven, doch misschien over een paar jaar terugkeeren zou.
Zelf geloofde ze dat niet, en ze zei het maar losweg en haastig dien
donkeren middag in de keuken, omdat haar dat oude, broze, eenzame leven
toen plotseling nog wranger dan haar eigen geleek, oud riet aan een
verlaten plas, dat trilt in den winterwind. Ook beloofde ze te
schrijven, en nam zich dat werkelijk voor, over haar leven en kleine
ondervindingen.

Heleen hield van de oude vrouw, maar niet alleen van haar, ze hield van
alle oude menschen, om hun zachtaardige hulpeloosheid, die eigenwaan en
aanmatiging heeft afgelegd en gretig naar den steun der jongeren reikt.
Als klein kind reeds had ze zich sterk en snel gehecht aan wie op haar
vertrouwd of haar deernis ingeroepen hadden, daar die haar de
gelegenheid gaven zich te onderscheiden in edelmoedigheid tot
rechtvaardiging en bevestiging van haar eigen bestaan. Zoo toonde ze
zich nu bij oude menschen geduldig en onverpoosd oplettend en werd
daarvoor met dankbaarheid beloond, die haar lijden lenigde.

Heleen was evenmin als anderen in toewijding en teederheid belangeloos,
ze begeerde een loon: dankbaarheid, vereering, weder-genegenheid
vooral. Toen ze nog een kind en bij haar ouders thuis was, had ze
willig het werk gedaan, dat haar opgedragen werd, doch zonder vreugde,
want vader en moeder hadden immers recht op haar en het loon, dat ze
verlangde, bleef uit. Later had ze haar vrienden het genoegen haar
kleine geschenken mee te brengen, door verbod ontnomen, doch zelf
overlaadde ze hen daarmee, in een onedelmoedige begeerte de
edelmoedigste te zijn. Ook hierin vleide noch misleidde ze zichzelf en
noemde niet, als zoo velen, met een mooien naam, wat geen mooien naam
verdient. Bleef het loon der dankbaarheid uit, dan troostte ze zich met
zelfbeklag en gevoel van miskend-zijn zoodanig, dat het een bijkans
tegen het ander opwoog. Ze was dus weliswaar niet boos, bitter of
wrokkig, doch dit kwam, omdat ze ten slotte toch altijd verkreeg wat ze
begeerde, hetzij de dankbaarheid en de wedergenegenheid, hetzij het
zelfbeklag doordat hetgeen, waarop ze had gehoopt, haar werd onthouden.
Toen ze die scherpe bewustheid omtrent zichzelf en haar eigen daden en
gedachten, die de plaag van haar latere jaren werd, nog miste, had ze
zich op haar zachtmoedigheid en haar lankmoedigheid wel eens heimelijk
verhoovaardigd; nu niet langer: ze wist, dat ze hierin volstrekt niet
anders of beter dan anderen was en zich enkel daardoor van hen
onderscheidde, dat een schoone schijn uit zichzelf haar niet bedroog en
dat ze alles erkende naar zijn waren aard. Slechts haar medelijden
bleef onomwonden zuiver en eischte niets voor zijne uitingen tot loon.

Ze bleef in deze Januari-maand, schoon ze elkeen meed en niet wist, hoe
ze dagen en uren bevechten en dooden zou, een oude, doove dame, die ze
kende van jaren her, getrouw bezoeken, en bereidde zichzelf ieder maal
een vreugde uit haar verrassing. De oude vrouw hield van haar, omdat ze
nooit haar gebrek vergat en uren achtereen, zonder dat haar stem haar
begaf of verslapte, luidkeels het nieuws van dagen vertelde met
allerlei dwaze en grappige verzinsels; en wanneer de ander, die zwak en
traag ter teen was, ook haar soms bezocht, en ze leidde haar daarna
huiswaarts, dan liep ze langzaam en bezadigd, terwijl de oude dame
zwaar leunde op haar arm, en verblijdde zich met zwellend hart in haar
jonkheid en kracht, de andere ten liefde.

Februari kwam rumoerig los met water en wind, het bleef zóó donker, dat
er van het lengen der dagen niets te bespeuren viel en Heleen dadelijk
na schooltijd haar lamp ontstak. Daarna was ze alleen en dikwijls
bekroop haar de lust, er uit te trekken en naar dezen of genen van haar
vrienden te gaan, maar ze durfde niet meer. Ze was bang, zich te laten
gaan en den laster vat op zich te geven. Want het had lang geduurd,
voordat ze het wilde gelooven, doch nu moest ze het eindelijk wel
erkennen, de laster school overal, onder een schijn van
trouwhartigheid, achter de oprechtste woorden. En nu dan eenmaal haar
wantrouwen was opgewekt, nu dorst ze niet meer spreken en lachen, was
ze schuw en schichtig; de enkele malen, dat ze zich nog in gezelschap
begaf, voelde ze haar bloed in een benauwd bonzen opdringen naar haar
hart, als menschen fluisterden in hoeken, en keek ze vorschend in de
oogen, om te weten wat ze van haar dachten en in haar afwezigheid van
haar zeiden. Haar argeloosheid was weg, maar haar weerzin tegen
lasteren en kwaadspreken steeg tot walging en nochtans dorst ze zich er
maar zelden openlijk tegen verzetten, uit vrees van huichelachtigheid
en schijnbraafheid te worden verdacht, doch ook uit een natuurlijke
onmacht, anderen in hun woorden en daden openlijk te beschamen. Ze kon
dat alleen in drift, niet in koelbloedigheid, en driftig als in haar
jeugd werd ze nu nog maar zelden meer.

Er was een tijd geweest, dat ze zich keer op keer liet terugwijzen aan
de deur van bevriende vrouwen en meisjes, en grif geloofde in de
voorwendsels, waarachter zich hun onverschilligheid en de vadsigheid
van hun gevoel verschool, en toch weer terugkwam of argeloos
vriendelijk ze bleef ontvangen, als ze zich verwaardigden, tot haar te
gaan. Toen veronachtzaamde ze niemand en werd dus door elkeen
veronachtzaamd, en van nederigheid door gebrek aan trots verdacht. Nu
toonde ze stuurloos en onberedeneerd haar trots in grillige
lichtgeraaktheid, weigerde lichte diensten om te laten zien, dat ze
zichzelf op prijs houden kon, vatte vlam op een onschuldig bedoeld
woord en verviel daardoor in een ander uiterste. Door dit alles
vervreemdde ze voortdurend verder van de menschen, maakte het elkeen en
vooral zichzelf bitter en moeilijk, trok zich dus meer en meer terug en
begon te haken naar den dag, waarop ze in de landelijke eenzaamheid
rust, slaap en den vrede des harten terugvinden zou.

Toen Maart in het land kwam, vol lichtvaardige beloften, leefde Heleen
op. Het vooruitzicht spoedig te zullen heengaan, lokte haar meer en
meer aan. Wederom richtte zich al haar taaie verwachting op en naar een
komend leven toe. Ze had naar hier en overal geschreven, wat ze gedacht
had was geschied, ze had maar te kiezen, waar ze na Paschen wonen zou.
Ze ging nu haar Zondagen besteden, om die dorpen te bezien en zich te
vergewissen omtrent hun ligging, kleur en bewoners. Ze zwierf de vlakke
wegen af, drong in de bosschen, tuurde de woningen binnen en sloeg de
menschen, die ze ontmoette, aandachtig gade, als om te weten, welk een
soort leven ze haar bereiden zouden als ze in hun midden te wonen kwam.
’s Avonds was ze dan zoo moe, dat ze niet werken en denken kon en in
halve verdooving op haar rustbank lag; in de nachten droomde ze
kortstondig en benauwd en in de donkere stonden der slapeloosheid
herdacht ze de jaren en de droomen van haar jeugd.

Eindelijk koos ze tot haar nieuwe woonplaats een dorp dat tusschen
plassen lag, aan den zoom van bosch en hei. Ze kwam er toen de
dorpsstraat vol stond van zon, de boomen beefden van verlangen om uit
te knoppen en de boerenkinderen lentetje schenen te spelen met
bloemenhoedjes en witte kleedertjes van den vorigen zomer. Hier wilde
ze wonen, de meidoorn zou er geuren tegen dat ze kwam, en de witte
wasch wapperen onder bloeiende perelaars.

In de tweede helft van de maand keerden koude en buiigheid terug. Al
het kruit was ineens verschoten, doch Heleen bleef gelaten in het
vooruitzicht van haar naderend vertrek. Een enkele maal bezocht haar
een vriend, jongen of meisje, doch vond haar de oude niet meer en trok
spoedig weer af, zonder dat Heleen pogingen tot terughouden deed. Ze
sprak niet veel meer en lachte niet veel meer, en meed vooral
angstvallig elk twistgesprek. Ze hoedde haar verdooving als een
kostbaar goed en wilde niet blootgerakeld worden. Eens kreeg een meisje
haar toch nog aan het klagen over wat ze meende, dat de menschen haar
hadden aangedaan. Het was een namiddag en het regende. Het meisje
hoorde haar aan, zweeg even en zei toen, met een zweem van kregeligheid
in haar stem: „je waart ook vaak zoo vreemd, Heleen.” Heleen voelde een
snelle rilling langs haar slapen, een warme prikkeling achter haar
oogleden, ze deed de oogen even toe, Hamlet’s woord murmelde door haar
hoofd: „en heet mij daarom als een vreemde welkom,” doch ze was moe en
ze zweeg het, sloeg de oogen op, glimlachte vluchtig in een huivering,
keek naar buiten en dacht „het is nog maar voor enkele weken.”








XXII.


Heleen herkende hem aan zijn oogopslag, zooals elk oplettend mensch in
de volte onmiddellijk dengene herkent die mogelijkerwijs zijn vriend
zal wezen. Ze herkende hem aan al dat onbewuste en onwillekeurige, dat
oppervlakkigen als oppervlakkig verwerpen, omdat ze het in zijn echte
beduidenis niet verstaan,—zijn glimlach, de bewegingen van zijn handen
en den klank van zijn stem. Ze ontmoette hem voor de eerste maal in
zijn eigen huis, hij was lector en gaf onderricht in scheikunde; een
meisje van zijn college had Heleen verteld, dat ze met een groepje
anderen was genoodigd enkele zeldzame, oude instrumenten die hij bezat,
te komen zien en zich Heleen’s bijzondere voorliefde voor oude
voorwerpen en oude prenten onder het vertellen plotseling herinnerend,
had ze Heleen toegezegd, dat ze den lector, die met haar familie was
bevriend, zou verzoeken, Heleen te mogen medenemen. Hij had dat
goedgevonden en op een Woensdagmiddag begaven ze zich te zamen naar
zijn huis, waar hij alleen en ruim woonde met een oude meid en boven
zijn woonkamer een laboratorium had. Daar waren de meesten der anderen
al bijeen, lachend en pratend, ongedwongen maar zonder luidruchtigheid,
en Heleen zag hem dadelijk tusschen de jongeren, tegen een werktafel
stond hij geleund en praatte schertsend met een meisje, maar brak af en
sloeg de oogen naar Heleen en haar gezellin op, toen ze binnentraden,
zoodat ook het meisje omkeek, plotseling niet langer lachte, en zich
terugtrok naar de anderen toe. Heleen zag nu zijn oogen, donker en kalm
doordringend, waarin een felheid uit jongere jaren leek gedoofd maar
niet teloorgegaan, onder een hoog en bleek voorhoofd. Iets van den
glimlach van zijn laatst gesprek scheen vergeten om zijn mond gebleven,
zijn blik vloeide in een vluchtige opmerkzaamheid over haar heen,
terwijl het meisje, dat hem kende, lachend om eigen linksheid, hen wat
onbeholpen voorstelde—, toen wendde hij zich ook dadelijk weer af.

Heleen deed haar mantel af en sloeg hem gade—, meer dan de oogen
bekoorde haar de zachtspottende glimlach, waardoor zijn gezicht
welwillend en hooghartig was tegelijkertijd en zijn stem, rustig en
effen, maar als uit diepten opgeweld, en met tintelingen van geestdrift
en vluchtige pret. Schoon hij tenger en baardeloos was, met maar
weinige, teere voorhoofdrimpels, giste Heleen hem eerder vijftig dan
veertig, had hij niets van een jongen of een jongen man, en deed
geenerlei moeite het een of het ander te schijnen,—hij had in zijn
houding het gezagsbewustzijn van iemand die over niets minder denkt dan
juist over zijn houding en zijn gezag. Alles wat hij deed, spreken,
lachen, zich bewegen, was rijp en rustig, niets echter dood of gedoofd.
Zoolang hij met deze en gene afzonderlijk sprak, hield Heleen zich
achteraf en sloeg hem en de anderen gade. Ze zag hoe de meisjes het
hoofd naar hem ophieven, lonkend met lippen en oogen, of, minder bewust
en zediger, vriendelijk vleiden met haar blik en haar stem—, hij
daartegenover had voor elkeen denzelfden glimlach en den zachten,
vluchtigen blik, die niets weigerde en niets beloofde. Heleen in haar
afzonderlijkheid, overdacht plotseling, dat misschien al die meisjes
hem onverschillig waren, maar dat hij evengoed met elk van haar te
zamen een geheim kon bezitten en dat met volmaakte kalmte en volmaakte
gerustheid voor elk der anderen verbergen en ze kreeg tegelijk den
indruk dat het hem gemakkelijker moest vallen vertrouwelijkheid te
winnen, dan vertrouwelijkheid te weren.

Zoodra het gesprek om de voorwerpen die hij toonde heen, zakelijk en
algemeen werd—hij sprak nu vast en koel, zonder haperen of
bedenken—schaarde Heleen zich bij de anderen, tusschen wie ze zich
vreemd en om hun grootere kennis beschaamd en armelijk voelde en toen
de kring daarop weer uiteendreef en er hier en daar nog onderling
gevraagd en opgehelderd werd, zag Heleen hem aan een andere tafel bezig
met afgewend hoofd onopgemerkt oplettend luisteren, zonder zich nog in
de gesprekken te mengen,—zijn handen bewoog hij tusschen glas en
metaal, zijn blik greep naar hier en naar daar, hij floot zacht en
bijkans toonloos. Heleen zag zijn gezicht van terzij, noch de oogen,
noch den glimlach, toch voelde ze de doordringende aandacht van dat
afgewende luisteren. Haar hart klopte snel in de plotselinge hevige
begeerte dat al die aandacht één oogenblik voor haar alleen mocht
wezen.

Het werd nu tijd van heengaan, enkele van de meisjes kwamen vleiend bij
hem om zich in hun mantel te laten helpen, hij deed dat vlug en koel,
met afwerende handen en den zacht-spottenden glimlach, die toch ook een
vergoeding leek te willen zijn—als iemand die zich in een vast
voornemen aan kleine bekoringen onttrekt en allen terugwijst, maar
niemand grieft. Doch het tegendeel dat hij met elk van haar te zamen
een klein en lieflijk geheim bezat, dat hij alleen van allen en geen
van haar van elk ander wist, leek Heleen, hoe zonderling ook, nu meer
dan even te voren een mogelijkheid, bijkans een zekerheid. Ze had die
zekerheid geheel willen bezitten, doch ze dorst zelfs niet vorschen, ze
had óók wat van zijn aandacht gewild, doch ze dorst het niet pogen,
daarom groette ze stroef en koel en ging alleen naar huis.

Het was tot nu toe in Heleens leven zoo geweest, schoon ze vele
vrienden had gehad, dat ze nimmer zelfstandig eenige moeite had gedaan
een man te naderen. Geen man had haar ooit sterk bekoord, geenen man
had ze ooit begeerd—, dit was geheel en al verklaarbaar uit haren aard.
Ze was geen lichtbewogen meisje, op zinnelijk avontuur belust, ze
begeerde zich toe te wijden om vereerd te zijn, om deel uit te maken
van eens anders leven en daarin onmisbaar te worden, teneinde in het
gevoel van die onmisbaarheid een schijn van grondslag en doel te
verwerven in een onvast en wankel leven, teneinde door het andere
bestaan het levend besef te behouden van een eigen bestaan, en aan de
radeloosheid te ontkomen. Doch die drang was pas dan opgewekt, als
iemand haar zocht te winnen, omdat hij haar klaarblijkelijk verlangde
voor zijn geluk of noodig had tot zijn behoud. Dan rees ze plotseling
uit de diepten der wanhoop tot een glanzend, bloeiend leven, wist ze
elk ding stellig en zichzelve God-gelijk; in het voluit verwerkelijken
van wat hare vreugde en haar bestemming leek, middel en doel
tegelijkertijd, achtte ze niet langer de persoonlijkheid van wien haar
aanzocht, mat zijn waarde of onwaarde niet langer met redelijken maat,
maar verheerlijkte hem willens onredelijk om zichzelf reden te geven
voor haar eigen verheerlijkten staat. En door misverstand en
ontgoocheling, scheiding en scheuring, pijnlijk en ruw, had ze dit
jaren lang volgehouden, zoodat het haar zelve verbaasde en ze zich
afvroeg, wat dit toch wel in haar mocht zijn, dat haar méér dan staande
hield, altijd weer ophief, altijd weer volop nieuw vertrouwen, volop
nieuwe zekerheid gaf—, tot ze ten leste toch niet meer kon, walgend
tegen elkeen, walgend van zichzelf als had ze zich voor elkeen
blootgetoond en aan elkeen prijsgegeven, walgend tegen haar
argeloosheid en haar vol vertrouwen in een ieder, zich kervend met
schimp—, eindelijk verslagen, moedeloos en moe, wars en beu van zooveel
onbelangrijk leven en zooveel en zoo blijvend misverstand. Nu wilde ze
in eenzaamheid vluchten, om haar nederlaag te vergeten en haar
kwellingen te ontgaan. Ze zag wel deze haar dwaling: dat ze de menschen
had willen winnen en trotseeren in hun zeden tegelijkertijd en zich
vernederingen getroost voor het eene, toch doorzettend in het andere,
omdat daarin haar bestaansvoorwaarde lag—; ze had vergeving gesmeekt
voor wat haar hart als zijn goed recht erkende, om geen liefde, geen
genegenheid, geen achting zelfs te verspelen, die ze noodig had, die ze
toch stelliger zóó dan door den koppigsten trots verloor.... ze had het
klaar voorzien en toch niets op het spel durven zetten, zielsbeducht
voor verlies, zooals elke man weet dat hij elke vrouw door smeeken
vervreemdt en toch in zijn weekheid voor zich-alleen het tegendeel
vreezend en hopend, smeeken blijft. Ze had nu eindelijk van dit alles
genoeg, genoeg van het pleiten voor eigen deur, van den kamp tusschen
waardigheid en hartsbehoefte, waarin haar kracht versmolt, genoeg ook
van haar pogingen, menschen te overtuigen, die niet overtuigd wilden
zijn en haar ten leste met hun spot en hun zelfgenoegzaamheid deden
wankelen in haar krachtigst gevoel. Ze ging vertrekken om van dit alles
verlost te zijn.

De betrekkelijke rust, waarin ze sinds dien Kerstdag in haar oude huis
leefde, aardde niet naar de diepe en klare berusting, doch naar de
troebele en verlammende verdooving, was geen vrede, maar een
wapenstilstand, door nood en uitputting opgedrongen. De zwaarden
blijven vaardig, de trommelen gereed om oproer en geweld te roffelen.
Ze had bijkans de hoop verloren, dat ze ééns de zaligheid van echte
rust en echten vrede zou smaken, dat ze ééns zou mogen zwijgen, niet
langer zwijgen om zich te verbergen, ten einde de pijn der bespotting
te ontgaan, maar zwijgen omdat zonder woorden alles klaar en duidelijk
tusschen haar en een ander zou wezen.

Ze had van het gelaat van den man, dien ze dezen dag had leeren kennen,
oogen en glimlach onthouden en de gespannen aandacht in zijn afgewende
luisteren. Was het waar, wat haar toch nog zoo argeloos en al te snel
vervoerde hart haar toefluisterde, had hij werkelijk ieder ding
doorzien en in zijn eigen doorzicht rust en berusting gevonden en zou
hij ook haar doorzien in al haar schijnbare tegenstrijdigheden en
tweeledigheid? Zou hij haar drang naar recht en redelijkheid verstaan
als een drang naar rust en verlossing in een blijvend besef, dat zij
voor zich het uiterste had vervuld en gedaan en niet meer vermocht dan
ze was? Had ze van hem niet de laffe toegeeflijkheid te vreezen,
waarmee menschen elk streven in elkaar ten onder brengen, tot hun
verderf? Was hij rijk genoeg om te geven, en nederig genoeg om te
ontvangen? Ze voelde zich vol opgetaste schatten, zou hij het waardevol
verschil tusschen die ongangbare munt en tusschen waardelooze munt
onderkennend, bereid zijn te ruilen tegen het gereede dat hij zelf
bezat? Niemand had het tot nu toe verstaan, niemand had wil of vermogen
tot dien ruil gehad.

De schemering viel, droomende was Heleen uren ver voortgegaan, ze was
de stad langs haar buitenzijde rond geweest en liep nu in een verlaten
straat, waar huizen in aanbouw stonden tegen een drassig, doodgetreden
weiland, bezaaid met afval van blank hout en vergeten gereedschap en
stukken roode steen. Heleen ontwaakte uit haar gedachten, keek op en
links en rechts de donkere spelonken der onvoltooide huizen in, doch
voelde niet haar gekende droefgeestigheid uit die schemering en die
verlatenheid. Wat had haar dan in bescherming? Wat proefde er zoo zoet
in haar keel? Vreugde? Vreugde waarom? O, dwaas die ze was, er bestond
niets. Ze greep naar het pas voorbije oogenblik, wilde het nog weer
voelen, nog weer smaken, doch dit was verwisseld en verloren als in een
wolkenspel. Eerst lijkt het een trouw en goedig schaap, het kind kijkt
er naar op en verblijdt zich warm om wat het ziet, een ding van de
aarde haalt het terug, één enkel oogenblik en het ziet weer op en zoekt
zijn schaap, nu is het een barsche hond of een booze man of niets meer
dan een lompe wolk, die de zon verdringt en met regen dreigt.

Heleen lachte om haar angst te verdrijven, terwijl ze zich haastte naar
haar huis. Was het zóó met haar gesteld, was dit haar besluit en de
vastheid van haar voornemen? Ze hoonde zichzelf om zich staande te
houden tegen wat ze haar dwaasheid achtte, doch dit belette haar niet,
dienzelfden avond naar de oude vrouw te gaan en haar te verblijden met
de tijding, dat ze nog niet heenging, maar voorloopig wonen bleef. Ook
schreef ze den brief, waarin ze haar verzoek om ontslag ongedaan
maakte.








XXIII.


Van dien dag af trokken Heleens zwaarste bekommeringen als damp uit
haar weg en zoodra ze uit haar weg waren en zij ze als dingen buiten
zich beschouwen en onderzoeken kon, leken ze haar gering en begreep ze
niet, dat ze haar zoo naar geest en lichaam hadden kunnen knauwen. Wat
beteekende dit alles nog? Ze wierp allen ballast overboord en steeg
trillende op in een ruimte van blauw en goud. Ze deed als een veldheer,
die de gansche macht van zijn troepen in een hardnekkig voornemen
samentrekt op één enkel punt—wat op andere plaatsen voorvalt, kan hem
plotseling niet meer schelen—ze trok haar tobbende gedachten weg van
haar teleurgestelde wenschen en haar ontastbaar leed en richtte ze
onwrikbaar op één vaste bedoeling: hem naderen, hem bereiken, hem
winnen. Ze vergaarde en spitste al haar vindingskracht om een middel te
vinden, dat haar in die bedoeling leiden zou.

De hulpelooze vermoeidheid week uit haar geest en leden, ze voelde zich
vaardig en veerkrachtig. Doch het duurde niet lang en toen bemerkte ze,
dat de dagen vergingen en verdwenen, dat ze voortging in onvruchtbaar
peinzen en toch geen middel had gevonden, hoe ze hem bereiken zou.

Soms nam ze zich plotseling voor, dat ze hem schrijven ging; in een
opgeschroefde beslotenheid wierp ze zich voor haar tafel en schreef
verwarde en onsamenhangende dingen, zonder dat ze zich moeite gaf ze
klaar en samenhangend te doen zijn, want het stond, terwijl ze schreef,
toch al reeds in haar vast, dat ze het niet volbrengen zou. Het was
maar voor even een spel met zichzelf, dat haar voor even verdoofde en
vertroostte. Ze verscheurde den brief, voor hij klaar was; ze zou niet
schrijven. Ze vreesde den glimlach, die haar had bekoord en die voor
alle anderen en voor al het andere, maar niet aldus voor haar mocht
zijn. Plotseling liet ze haar ouden afgod los: het lieve en
liefkoozende woord. Geen woorden voor hem, geen woord voordat de tijd
rijp was. Het duurde weken en ze vond het middel niet. Elk dat ze
bedacht, scheen haar noodlottig aan wat ze zocht. Ze wilde hem naderbij
komen om hem te winnen, hem winnen om hem te behouden; niets was nog
bereikt, niets ook was bedorven, alles hing af van het oogenblik, dat
ze koos om tot hem te gaan, van een woord, van een toevallig gebaar,
van een lichtglans, van een glimlach, ze huiverde voor dat beslissend
oogenblik en dorst het niet uitlokken. Doch al die weken beheerschte
hij evenwel haar leven in daad en in gedachte; haar houding tegenover
zichzelf en tegenover de menschen veranderde niet naar uiterlijke
gedaante, doch wel naar innerlijk gehalte. Wat ze besliste en deed,
besliste en deed ze niet langer met dat hopeloos en verlammend gevoel
van iemand die aan zijn eigen innerlijke stem geen geloof meer kan
slaan—, ze deed nu aldus met een doel en naar een toets, opdat „hij”
haar houding tegenover zichzelf en tegenover de wereld juist en
gerechtigd zou achten; zoodat ze aan hem de kracht ontleende, om haar
plannen en voornemens met zichzelf volledig te verwezenlijken. Ze nam
dus niet zoozeer toe in wat deugd is geheeten, maar wel in kracht en in
blijmoedigheid daartoe. Noodzaak werd op deze wijze tot geluk—instinct
tot wet, en het deerde haar den eersten tijd nauwelijks, dat hij van
dit alles niets vernam en haar dus geen enkel teeken van goedkeuring
kon zenden.

Doch toen ze op een dag zijn naam toevallig las in een dagbladbericht,
trilde ze weer van de begeerte, hem nog eens te mogen zien en met hem
te spreken. Het bericht vermeldde, dat hij voornemens was in den
aanstaanden winter een reeks van cursuslessen voor belangstellende
leeken in de beginselen van zijn vak te geven. Onmiddellijk nam Heleen
zich voor, daarheen te gaan en dit voornemen schonk haar rust en
troost. Ze zou hem terugzien, al moest het maanden duren! In de dagen
die op haar eerste ontmoeting volgden, waren hare gedachten zoo sterk
op hem samengetrokken geweest, dat ze elk oogenblik meende hem in de
straat te zien aankomen op haar weg naar school en ze ervoer nu goed
aan zichzelf, hoe sterke begeerten de rede vertroebelen kunnen. Deze
spanning ging voorbij, Heleen had zich al reeds gevoegd naar de
zekerheid, dat ze hem niet voor den volgenden winter terug zou zien,
toen ze zich op een avond in een volle tramwagen recht tegenover hem
bevond.

En de allereerste vaste gedachte die zich losmaakte uit de verwarring
om dit ongedachte wederzien, was een verheugenis, omdat het avond was,
daar het goudgele kunstlicht in de tram haar mooier deed schijnen dan
het fletse licht van den winterdag en omdat ze een breedgeranden hoed
droeg, die schaduwen lei over haar voorhoofd en den glans van haar
oogen verhoogde. Ze overwoog dit alles snel, nog vóór ze zat en voelde
tegelijk in een weeë onbehaaglijkheid, wat wonderlijk-wankel ding een
menschenleven is, daar geluk en toekomst en de verwezenlijking der
warmste verlangens van deze geringe dingen afhangen, en toch was het
zoo en toch wilde zij-zelf het niet anders en toch had ze al die weken,
zonder het zich te bekennen, haar hoop geklampt aan het besef van haar
bekoorlijkheid, daar ze wist, dat de zekerste weg om een man te naderen
is hem uit de verte te bekoren en dat alle denkbare deugden en zelfs
schoonheid niet opwegen tegen één enkelen welgerichten blik. Ze keek
hem echter niet aan, sloeg de oogen neer op een boek en veinsde te
lezen, daar ze ook wist dat een man licht nieuwsgierig wordt naar den
blik en de kleur der oogen van een meisje, dat tegenover hem zit en
veinst te lezen. Ze wilde die nieuwsgierigheid in hem opwekken, en
trachtte terwijl wat ze denkende en doende was te proeven en te keuren,
maar het samentrekken harer gedachten lukte haar niet, en ze moest zich
telkens van nieuws af hernemen, zooals iemand, die lezende afdwaalt, en
bemerkt dat er van een heele bladzij niets tot hem is doorgedrongen,
tot zesmaal en tot tienmaal toe. Want iedermaal als de wagen stilstond,
voelde ze een angstkramp in haar borst en kon zich niet weerhouden,
snel en schichtig op te zien om te weten of hij nog bleef.

Een van die keeren bemerkte ze, dat hij naar haar keek, doch ze droeg
zorg hem door geen terugblik aan zichzelf te verraden. Ze dacht aan den
glimlach en de zacht-afwerende koelheid, waarmee hij de meisjes in haar
mantels had geholpen. Doch de onrust werd haar nu te machtig, ze
besloot heen te gaan, voor ze zich daardoor verried, ze stond op en
trok haar mantel neer, hij nam even den hoed af en boog het hoofd met
een zweem van zijn glimlach, maar Heleen vergat zijn groet te
beantwoorden, doch liet staande één enkele seconde den blik van haar
oogen recht en vast in de zijne neergaan, uit een gespannen wil hem in
dit moment te bekoren. Doch terwijl ze dat deed, ontgleed haar wil en
zelfbedwang, en de blik welke had willen bekoren, zwikte, sloeg om en
werd er een, die dringend vroeg om hulp en om gehoor. In de verwarring,
die hierop volgde, ontging haar zijn houding, ze bukte het hoofd, de
wagen hield stil, trillend en ontdaan stond ze in een donkere straat,
een heel eind van haar huis.

Ook hierover verliepen weken, doch ze vergat het niet. In de
oogenblikken dat ze het herdacht, leek het haar, alsof hij haar sinds
dien dag op een geheimzinnige wijze bestond, en geen enkele maal kwam
het in haar op—ondanks al de ervaringen van jaren, de overpeinzingen en
voornemens der verloopen weken—dat ook hij haar even goed van een
onedele bedoeling had kunnen verdenken. Haar schrik en bezorgdheid
leefden op met dit redeloos vertrouwen, omdat ze had gemeend, het in
zichzelf ten onder te hebben gebracht.

Ze zag hem echter niet terug, haar hoop en onrustigheid namen
voortdurend toe. Het meisje met wie te zamen ze hem had bezocht was in
dien tijd verloofd geraakt en verzuimde, dwaas van vreugde, haar
colleges, ze danste Heleen op de gangen voorbij, haar oogen vol licht
en tinteling, haar mond in een gestadigen lach. Toch benijdde Heleen
haar niet. Op een middag hield ze haar staande en gaf haar lachend te
raden, wie er naar haar had gevraagd. Heleen trilde, meende
onmiddellijk te begrijpen, maar ze verried zich niet en twijfelde in
het volgend oogenblik. De ander noemde zijn naam. Heleen bedwong haar
verwarring en dorst er niet verder op doorgaan. Hij had naar haar
gevraagd, wat ze deed, hoe oud ze was, hoe ze leefde. Ze was wel zoo
blij, dat ze moeite had het te verbergen.

Doch toen ze alleen op haar kamer was, sprak ze zichzelf streng en
nuchter toe. Wat beduidde die vreugde om de vluchtige belangstelling
van een vreemden man? Verviel ze nu zonder tegen weer in de oude
dwalingen en dwaasheden, ongetwijfeld weer tot een hard en bitter
besluit? Ze smaadde zichzelf, om zich staande te houden, doch dit
belette niet, dat haar hart schokte van vreugde, enkel en alleen als ze
het meisje dat hem kende en hem somwijlen sprak, zag uitgaan en
binnenkomen, telkenmaal in hoop op een woord of een tijding, doch het
een en het ander bleef uit.

Ze lei zichzelf onvoorwaardelijk op, dat ze niet uit eigen beweging
naar hem zou vragen, en vermeed het meisje, om die verleiding te
ontgaan;—toen ze op een dag meende, dat ze zich nu lang en sterk genoeg
had bedwongen en in een plotselinge warme zwakheid zich overgaf aan
haar neiging, bemerkte ze, dat het juist drie dagen geleden was, sinds
ze zich het tegendeel voornam, zóózeer sponnen haar gedachten de dagen
en de uren uit.

Heleen werd door dit alles bang voor zichzelf, bang voor de
ongedurigheid, die ze na tijden van rust en nuchterheid in aantocht
voelde en zoozeer vreesde, omdat in dien toestand haar klaar en
krachtig verstand, haar scherp onderscheidingsvermogen onklaar raken en
verstompen zou. Ze hield zich, nu het nog tijd was, nu ze de dingen nog
kon zien in hun juiste verhouding, schatten naar de juiste waarde en
meten met den juisten maat, aanhoudend voor, dat ze niet in haar oude
fout zou vervallen en elk klein ding overschatten, verzwaren en
vergrooten, zoodat ze van angst tot angst geslingerd en door het
geringste bloedend gewond zou worden, totdat haar sombere
prikkelbaarheid haar van wien ze het meest begeerde te winnen, zou
vervreemden. Ze prentte zich in, dat ze die schichtigheid moest
bedwingen, geen volmaaktheid verwachten van eenig mensch, haar ongeduld
intoomen, haar gretige voortvarendheid breidelen en elk ding overlaten
aan zijn eigen groei tot haar duurzaam geluk. Ze bracht zichzelf onder
het oog, dat geen meisje een man kan winnen, zoomin als een man een
meisje, door hem al te zeer klaarblijkelijk te zoeken en dat liefde het
zekerst gewonnen is met koele kalmte. Zijzelf had eens met koelheid,
die afweren wilde, een jongen aan zich gebonden, tot zijn liefde een
last en een plaag werd. Ze wist het alles, het mocht edel of onedel
zijn, die overweging was voor een ander uur, nood was nood en elke zaak
had zijn eigen eisch. Wat deed daarenboven de tijd ertoe, enkele weken,
enkele maanden, die vriend had ook haar niet in enkele maanden
vergeten, hoezeer ze het had begeerd, tot stilling van wroeging en
bitter zelfverwijt. Maar haar diepste wezen had aan die vertoogen geen
deel, ze voelde het, terwijl ze peinsde, de volheid van het toestemmend
gevoel bleef uit, het klonk alles als muziek uit een schriel
instrument, lusteloos bespeeld, mat en mager. Inwendig trilde ze van
ongeduld en ongedurigheid, het kind weerde zich alweer tegen den
volwassene en liet die vermanen en praten en dreigde dreinend zijn
eigen zin te doen. Want hoe, als een ander in den tijd, dien zij
verloopen liet, hem nabij kwam en voor zichzelf veroverde? Al het bloed
vloog prikkelend naar haar huid, onrust ontwrong haar wrange zuchten,
ze sprong uit haar stoel en liep heen en weer en klemde de handen ineen
in het benauwde besef van haar onmacht. Ze voelde zich bezeten van de
koorts, die uitvinders kunnen hebben, verdwaasd in den waan, dat een
ander hen met dezelfde vinding voor zal zijn, als ze niet dag en nacht
in het touw blijven. Ze zag hem terug met zijn donkeren, ingekeerden
blik, die niets scheen te beloven, maar ook niets weigerde en den zweem
van zijn glimlach, zooals ze hem dien middag met de meisjes had gezien.
Waren ze hem allen onverschillig, of bezat hij met elk van haar een
klein en lieflijk geheim, dat hij met gemak en kalmte voor elk der
anderen verborg en dat hij van allen wist en geen een van elkaar?

Ze was uit de halve verdooving der voorbije weken in een toestand van
opgewondenheid geraakt, die rust en slaap uit haar wegroofde. Doffe
trommelen roffelden oproer en het zwaard was uitgetogen. Reeds bij
voorbaat in de eenzaamheid als in de eenige redelijke oplossing
getroost, zag ze plotseling den kans op een rijker en blijder, een rijk
en blijde-bloeiend leven en wist, dat de verwerkelijking daarvan, als
ieder ding, van een toevalligheid afhing, zoodat ze den eenen dag bang
was in te grijpen en zich den anderen verweet, dat ze uit lafheid
jegens zichzelf in gebreke bleef. Ze vergat haar vrienden en vermeed de
menschen, zonder er zich rekenschap van te geven, ongemerkt dreef ze
weg en trok van het buitenleven haar aandacht af. Sinds haar hart had
besloten dat de onbekende man, van wien ze niets dan oogen en glimlach
wist, haar leven zou beheerschen en ze niet langer zichzelf, doch hem
van al haar daden en gedachten rekenschap zou geven, voelde ze zich
zoozeer gestegen en tot elk blijk van hoogheid en opoffering bereid,
dat ze zich over de geringschatting der menschen jegens haar, had ze
die nu nog overdacht, pijnlijk verbaasd zou hebben. Daar zij al het
verledene vergat en zonder voorbehoud of nagedachte als met knik en
glimlach vergaf, waande ze zich van de wereld even gemakkelijk vergeten
en vergeven. Het was dus die pijnlijke verbazing, welke in haar trilde,
toen haar jong verloofd vriendinnetje haar kwam vertellen, dat iemand
Heleen had belasterd in „zijn” tegenwoordigheid—en Heleen wist toch
wel, wien ze meende?—en dat hij zich daarop tegen het bespreken van
afwezigen met een ongewone kantigheid had verzet. Heleen barstte uit,
eischte te weten wat de menschen van haar wilden en wisten, en was
daarin volkomen oprecht, maar de ander was van haar kant even oprecht
toen ze Heleens houding onecht en schijnheilig heette, Heleen was
aarts-coquet en had zich niet aan te stellen, alsof niemand dat wist.
Boos liep ze heen.

En Heleen snikte in radelooze machteloosheid. Ook deze onnoozele waan
was uit;—ze had over het verledene een kleed willen weven, het lag al
vol galen en gaten; ieder mensch stond tegen haar op, waande zich haar
gerechtigde aanklager en rechter. Als een dwaze struisvogel had ze
gemeend, dat de menschen haar niet zagen, daar ze hen niet langer zag,
dat de menschen zich welwillend gevoelden tegenover haar, daar zij zich
welwillend gevoelde tegenover hen. O, immer die dwalingen, omdat haar
gevoel niet uit zichzelf kon komen en tegen het betere weten deed alsof
elk ander mensch haar zuiver evenbeeld was en weerklank gaf op wat in
haar werd aangeslagen—en na die dwalingen de ontgoochelingen, als ze
uit zichzelf werd weggerukt en zag dat de menschenwereld iets gansch
anders was dan een eindeloos verveelvuldigd eigen-Ik. Niet ieder vergat
met knik en glimlach, omdat hij al lang wat beters had om over te
denken dan wraak om ouden smaad, ze had vrienden verstooten en ze
gegriefd in hun eigenliefde, hoe had ze kunnen vergeten, wat ze wist,
dat menschen geen grief in hun eigenliefde vergeten? Toch weer een
waarheid als een koe geloochend, verzuimd rekening te houden met een
nuchter feit, om de eenvoudige reden, dat het feit haar niet beviel.
Zij, die gemeend had, schrander te wezen en elk ding verwrongen zag,
zoodra zijzelf en haar eigen gevoel erin betrokken waren, en de wereld
„mooi” moest zijn voor haar plezier. Waan, die zichzelf in slaap suste,
zichzelf rauwelijks wekken moest.

Dien nacht sliep Heleen niet en de sluimerende, vergeten menschenvrees
bevloog haar als een rukwind uit donker. Had ze geen schatten, waarmee
ze alle menschen omkoopen kon, dat ze haar niet zouden aanklagen bij
hem, dat ze de gifpunt van hun pijlen zouden afknakken en het nutteloos
tuig wegwerpen, had ze geen macht on; hen te dreigen en onschadelijk te
maken, zoo ze het tegendeel deden en haar beeld schonden in zijn oog?
Smeeken had nimmer baat gebracht. Met tranen op haar wangen en een
smartelijken glimlach dacht ze aan het oude sprookje van „De gelaarsde
Kat,” tot haar mijmeren vervloeide en overging in een ongewissen slaap.

Den volgenden morgen scheen de zon, maar Heleen nam er geen deel van
vreugde aan. Somber en bedrukt begaf ze zich tusschen de menschen,
bevreesd te spreken, en in den klaren dag gevoelde ze zich zooals de
soldatendokter uit het reisverhaal in dien zwarten nacht, toen hij
ongewapend naast het convooi van zijn gewonden ging, en niet wist of
het zachte hijgen dat hij overal naast en achter zich vernam, de wind
was dan wel de naakte vijand, rap nakend en ree om hem te bespringen.








XXIV.


Aan het einde van die week schreef ze hem een briefje. Ze vroeg hem
kort en zakelijk of de cursuslessen, die ze had aangekondigd gezien,
ook door geheel onbedrevenen in zijn vak gevolgd konden worden. Hij
antwoordde dadelijk, dat ze weliswaar voor beginnende volwassenen
bestemd heetten, maar dat eenige voorstudie werd voorondersteld en
gewenscht. Zijn briefje was evenzeer kort en zakelijk, handschrift noch
onderteekening hadden iets ongewoons. Onmiddellijk zeide Heleen dit tot
zichzelf en lei daarmee het dwaze kind, dat tusschen de regels lezen en
wonderlijke zaken ontdekken wilde, het zwijgen op. Een gewoon briefje
en basta. Ze ging naar school zonder onrust of schommeling, praatte en
werkte gewoon, maar diep in zich behield ze een gestadige benieuwdheid
naar wat ze nu verder wel zou doen, en hoe ze zich in den avond
gedragen zou. Het eene uur wist ze niet, wat een volgend over haar
besloot. ’s Middags rezen er wolken aan dien klaren hemel van haar
ziel, een vleug van wind woei al uit de verte aan, ze rilde in het
voorgevoel, de koppen klommen en stapelden zich vervaarlijk, er was
storm in aantocht. In donker brak hij los. Ze meende dat ze peinsde,
wikte en overwoog, doch dit was maar een loos bedrog met zichzelf, het
besluit was genomen, nog eer het in ’t licht was gebracht; ze zou hem
schrijven, om tot hem te gaan. Ze schreef en verzond dit briefje
vliegensvlug en toen ze thuiskwam, liet ze zich door zichzelf berispen
en vermanen, een kind dat de preek neemt op den koop toe bij het
gelukken van zijn streek. Ze hijgde licht en voelde zich verhit van het
draven en trappenklimmen, en de oogenblikkelijke voldoening omdat ze nu
toch zichzelf te vlug af was geweest, zette met de verwachting haar
hart in een gloed, dien ze met gegronde hoop verwarde en die de luister
van dien laten avond werd.

Hij schreef en vroeg haar te komen voor den volgenden Woensdag in een
aan het eerste soortgelijk briefje, maar Heleen toomde haar verrukking
in en hield zich voor, dat nog niets was gewonnen, daar hij een
welwillend man was en elkeen te woord stond, die om raad bij hem kwam;
ze smoorde het juichen van haar hart, dat het haar niet in zijn dwaze
onberadenheid verraden en vernederen zou. Ook wilde ze op geen enkele
wijze den schijn verwekken als was ze inderdaad degene, waarvoor de
menschen haar hielden, vooral nu ze wist dat ze haar in zijn bijzijn
hadden aangeklaagd.

Ze liep uren lang in den voorjaarswind—het was April, ze had haar korte
Paaschvacantie, buiten de stad geurde het naar gras en grond, krioelend
leven steeg trillend, als van verlangen, uit den heeten bodem der
slooten naar hun zondoorschenen oppervlak, zilverbaarsjes schoten
daartusschen fel-fonkelend, waterplanten deinden mee, en overal
bloeiden de hazelaars—voordat ze zich voldoende kalm gevoelde om naar
zijn huis te gaan. De oude meid leidde haar dadelijk bij hem in zijn
laboratorium en toen ze in het begroeten de oogen naar hem opsloeg, zag
ze in de zijne iets nieuws en onvermoeds: nieuwsgierigheid. Plotseling
gevoelde Heleen een bittere vreugde om den laster, die haar tot hem was
voorgegaan; daar nu toch eenmaal in de wereld het groote uit het
geringe en het goede uit het kwade voortkomt, zoo zou zij ook deze
nieuwsgierigheid, die ze maar al te wel begreep, trachten aan te wenden
tot haar gewin.

Heleen was van klein kind af bespot en geplaagd en somwijlen ook wel
beklaagd om haar gebrek aan slimheid en bedachtzaam overleg. Later had
ze zich wel op dat gemis heimelijk verhoovaardigd. Doch hierin voelde
ze zich tot de geslepenste sluwheid vaardig en ze begreep ineens, dat
elk mensch sluw en geslepen kan zijn, als hij maar hevig genoeg iets
begeert te winnen. Omdat Heleen nimmer in haar leven iets hevig had
begeerd te winnen, daarom was ze nimmer in haar leven sluw en geslepen
geweest, doch dezen man en zijn liefde begeerde ze te winnen, om hem te
behouden, dat ze hem liefhebben zou en geliefd zijn van hem, tot hun
beider geluk en haar eigen heil. Plotseling voelde ze zich bedaard en
vaardig, als een soldaat in het gevaar. Vooraf heeft hij gebeefd, nu is
hij beheerscht. Haar vertrouwen rees in het gevoel van haar rust, de
zweem van zijn glimlach speelde over haar heen, zijn blik was kalm en
ingekeerd, doch had alreeds verraden, dat hij haar, zooals ze was,
bekoorlijk vond.

Schoon Heleen smachtte naar het oogenblik dat ze zich in
vertrouwelijkheid aan hem zou mogen geven en vertroosting zoeken voor
de ongestilde klachten van haar hart, ze legde zichzelf geslotenheid
op, om niet roekeloos een ongedacht voordeel te verspillen en zijn
nieuwsgierigheid te behouden, tot belangstelling te kweeken. Dat ze
door anderen in zijn bijzijn gesmaad was en slecht besproken, had haar
duldeloos in het hart gebrand—alles sloeg om: smaad en opspraak had ze
als een prikkelend verschil op anderen voor. Ze wilde zich toonen,
zooals ze ook eigenlijk was, maar zooals hij het niet verwachtte
wellicht: rustig en vriendelijk en vlijtig, ook, zooals ze wezen kon,
wanneer ze het wezen wilde, wanneer het de moeite waard was: geestig en
scherp van begrip.

Ze bleef dien middag maar heel kort en nam enkele boeken met zich mee
naar huis. Toen ze heenging, trof haar weer de nieuwsgierigheid in zijn
oogen. Uiterlijk rustig kwam ze thuis, binnen in haar fonkelde een
robijnen blijdschap; dit was een stap geweest en ten goede volbracht.

Heleen wachtte enkele weken voordat ze weer naar hem toeging, doch
iedere dag bracht met het ontwaken een nieuwe worsteling tegen haar
verlangen om tot hem te gaan, en in den avond een nieuwe blijde
verluchting, omdat ook dien dag het wegblijven haar was gelukt. Het
gebeurde wel, dat zij zich zoozeer ledig en droefgeestig voelde dat de
begeerte hem te zien elke andere overweging uit haar verdrong, dan
begaf ze zich naar zijn huis, maar onderweg bezon ze zich en dwong zich
huiswaarts te keeren. Bange voorgevoelens bevlogen haar, dat ze het op
die wijze niet uithouden zou. Dat ze naar hem toe zou gaan en zich
onbeheerscht verraden door mond en oogen en alzoo wat ze met geduld en
sluwheid bezig was te bouwen, in de koorts van een enkele seconde
ineenstorten, zooals een aardbeving den arbeid van tallooze jaren en
tallooze handen in één stoot verwoest. Zij zou haar dwaasheid begaan en
hij zou haar verachten en verstooten, of op zijn best haar tot zich
nemen, zooals een man wel een vrouw tot zich neemt, van wie hij niets
anders weet dan dat zij bekoorlijk is en een slechten naam heeft, na
een daad, welke van haar slechten naam de bevestiging is, tot een
kortstondige vreugde, welke voor beiden in leed en in weerzin eindigt.
De angst dat ze buiten haar wil en verstand om, dien daad zou begaan,
als haar de eenzaamheid ondraaglijk werd en het weifelend dwaallicht
haar verlokte, maakte haar gejaagd, het dagelijksch optornen tegen
zichzelf vermoeide haar bovenmate.

Er was ook deze mogelijkheid—zei ze zichzelf dan weer in oogenblikken
van kalmer beraad—dat ze hem van liefde niet sprak, doch troost en
onderstand als bij een vriend kwam vragen. Dan overwoog ze wat ze hem
zeggen kon en keerde zich weerzinnig af van die ziellooze en door
misbruik beduimelde woorden, daar elke verschoten juffrouw zich van
bedient, om haar lievelingsdominee te zeggen, dat de wereld zoo slecht
is en dat ze hem bewondert. Om alles ter wereld, géén gevoelsbiecht;
want het zou niet de eerste zijn, die hij te hooren kreeg, noch haar
tranen de eerste, die een man verveelden en met zijn figuur pijnlijk
verlegen deden zijn. Zijn glimlach zou haar doen verkrimpen en zij zou
hem haten om den nederlaag uit eigen onmacht en voorbarigheid, of
erger, hij zou aan haar oprechtheid twijfelen en meenend dat ze hem had
willen vangen met een grove list, zijn hart voorgoed van haar afwenden.

Ze moest dus wachten, moest zich bedwingen, en hem den tijd gunnen,
haar zonder opgedrongen inlichting harerzijds, uit dagelijksch woord en
daad te leeren kennen. Ze had meer dan klacht en tranen, ze had haar
geest en haar begaafdheid. Ze moest zich geestig en begaafd toonen,
niet als een doel, maar als een middel, dat hij door het betere gehalte
van haar geest en haar begaafdheid bij voorbaat het betere gehalte van
haar weemoed en haar leed zou erkennen, die toch boven geest en
begaafdheid haar echte deel van leven waren, de eeuwige weemoed om de
ongewisheid van het bestaan, het eeuwig leed om de menschen met hun
geringe liefde en hun gering begrip—en die hij niet mocht
vereenzelvigen met den flauwen praat van zijn bloedarme vriendinnetjes,
die haar „wereldwee” zes weken vergeten voor een mooi hoedje en
voorgoed begraven onder de bloemen van haar verlovingsfeest.

Eindelijk bepaalde Heleen opnieuw een dag om naar hem toe te gaan. Ze
ontzegde zichzelf het genoegen, wat bloemen voor hem mee te nemen, want
ze wilde niet den schijn wekken, als zocht zij hem door ongevraagde
gaven tot een tegenverplichting van hoffelijkheid of genegenheid te
dringen. Maar wel ging ze den vorigen avond vroeg slapen, opdat de
glans van haar oogen niet door vermoeidheid verduisterd zou zijn en ze
kleedde zich met voordacht en ongewone zorg. En ook ditmaal, zoodra ze
in zijn huis en bij hem was, week alle onrust uit haar weg. Ze had haar
plaats onder de lamp in het midden van het vertrek met opzet zoo
gekozen en zette zich gebogen in den ouden armstoel, zoodat haar haren
sterk glansden en haar voorhoofd daaronder in schaduw lag, mond en kin
vaag zichtbaar in het gedempte licht, en weer bedacht ze, als dien
avond in de tram, in een kleine trilling van onbehagen, dat ze haar
leven van deze dingen afhankelijk moest stellen en daar tegelijk blij
mee was. Hij vroeg Heleen naar haar werk op school en in een mengeling
van vreugde en bitterheid bemerkte ze, hoeveel hij al van haar
uiterlijk leven wist, doch ze verried hem niet aan zichzelf door hare
bevreemding te toonen en antwoordde argeloos, alsof het alles van zelf
sprak.

Heleen vertelde hem dien middag van het averechtsche onderricht in haar
jeugd, dat ze met onrijpe balsturigheid nog goeddeels verworpen had en
hoe pas in later jaren een krachtige drang naar kennis in haar was
opgestaan, die ze nu langs elken weg tevreden zocht te stellen. Hij
hoorde haar aan, keek peinzend voor zich uit, en Heleen had moeite het
uitbarstend juichen van haar hart te toomen tot een schijn van
betamelijke erkentelijkheid, toen hij haar aanbood, dat ze iedere week
een middag bij hem zou komen om practisch te leeren werken, tot den
winter toe.

Dien avond zwierf Heleen naar haar oude gewoonte uren lang langs
donkere dijken en verlaten paden om zich te bedwingen en te stillen en
verborg zich na dien dag zorgvuldiger en voorbedachtelijker dan ooit
voor het oog van de wereld, opdat de menschen haar vergeten zouden en
ook opdat ze hun van haar vreugde niets mededeelen zou, noch
lichtvaardig „zijn” naam noemen in vreemd gezelschap, om het genoegen
die klanken met haar lippen en haar adem koozend voort te brengen—,
zoodat niemand haar bij hem als praatziek of erger zou kunnen
aanklagen. Ze ging voort zich in gedachte en daad te onderzoeken,
overwoog elk woord voordat ze het uitsprak, vermeed vooral lichtzinnige
gesprekken, waarin ze in haar overmoedige buien wel eens behagen had
gevonden, en de uitbundigheid, waartoe ze in diezelfde stemmingen licht
mede te sleepen viel—, want elkeen, die haar hoorde en gadesloeg, kende
misschien hem en kon een valsche boodschapper, een lasteraar zijn. In
den avond van iederen eenzamen dag ging ze eenzaam wandelen en
overdacht de voorbije uren en voelde zich voldaan, als ze geen van hare
gewone onvoorzichtigheden had begaan. Ze sliep dan rustiger en voelde
zich daardoor krachtiger worden, het bange voorgevoel trok af, ze wist
zich vaardig tot geduld, nu ze van elke zeven dagen er een bij hem zou
wezen. Als een kring rondden zich de zes andere om dat lichtend
middelpunt en ieder ontving daaruit een eigen, verzoetend licht. Het
leek haar weer begeerenswaard te leven.

Weken deinden achter elkander heen in een weldadige rust, Heleen kwam
geregeld als het haar dag was en vorderde snel. Zij oogstte voortdurend
zijn lof om haar ijver en haar vlug begrip en vermeed het zorgvuldig te
veel over zichzelf te spreken. Soms vreesde ze wel in een vlaag van
somber mistrouwen, dat hij gewend raakte aan haar gezelschap en geen
ander belang stelde in haar dan in elke leerling, want de
nieuwsgierigheid was uit zijn blik verdwenen en hij vorschte niet meer
naar haar leven. Doch op een middag, terwijl ze ieder aan een
afzonderlijke tafel te werken stonden, zag Heleen plotseling, dat hij
haar gadesloeg en even later hoorde ze zijn stem: „weet je wel, dat ik
me je heel anders had voorgesteld? Je bent haast het tegendeel van wat
de menschen je denken....” Heleen nam enkele seconden om zich te
bedwingen en haar opgeschrikten hartslag glad te strooken, keerde toen
het gezicht naar hem toe, glimlachte zacht en antwoordde niet.

Doch even later, terwijl hij toekeek, hoe ze enkele uitkomsten in een
formule neerschreef op een stukje papier, zei hij opnieuw, in
denzelfden toon van daareven, waarin Heleen nu een tint van schertsende
verteedering meende te hooren: „wat schrijf je toch nog een echt
meisjeshandje.” Ook nu bedwong Heleen zich, maar de robijnen blijdschap
fonkelde fel in haar op. Want wekelijks schreef ze aldus bij hem en
onder zijn toezien, ook had hij enkele briefjes van haar en nimmer voor
nu had hij op haar wijze van schrijven gelet. Hij kwam haar argeloos
naderbij en wist niet, dat hij het deed, doch zij droeg ook nu
angstvallig zorg hem niet aan zichzelf te verraden. Hij had zich
gewapend met zijn spot, zijn hooghartigheid, het doorzicht van zijn
rijpe jaren tegen het meisje, dat hij zich overmoedig en
onstuimig-veroverend had gedacht, doch de weken gingen voorbij zonder
dat er een open aanval op hem werd gepleegd en zijn waakzaamheid
verslapte. Inmiddels naderde hem onhoorbaar van een andere zijde een
gedaante, die hij niet kende....

Heleen overwoog dit aldus, terwijl ze, ietwat verward en blozend,
weerging naar haar werk. Was ze al te sluw in haar bedrijf? Ze gaf zich
toch in oprechtheid en deed, wat ze deed, tot geen ander doel dan hem
te naderen en te winnen, te winnen en te behouden, om hem lief te
hebben en van hem geliefd te zijn.

Ze bleven nog een pooslang afgewend van elkander ieder aan het eigen
werk. Doch toen Heleen daarna heenging en hij voor haar staande,
toekeek, terwijl ze haar handschoen dichtknoopte, vroeg hij haar
plotseling: „ben je nu heusch zoo een flirt....?” Heleen sloeg haar
oogen naar hem op, weeke woorden lagen ineens op haar trillende lippen
gereed, maar ze sprak die niet uit en antwoordde: „ja, héél erg,” maar
haar blik en haar stem weerspraken den glimlach en de luchtige woorden.
Toen vroeg hij ook niet verder en liet haar gaan.








XXV.


Heleen geloofde geen oogenblik, dat hij haar liefhad en ze durfde zelfs
niet verwachten, dat hij haar ooit liefhebben zou. Ze had zich in veel
vergist, maar ze wist dat ze zich ditmaal niet vergiste, zelfs het
aroom van teederheid dat meermalen zijn stem en zijn gebaar ontvlood,
hoezeer het haar verrukte, het misleidde haar niet. Ze nam zich wel
eens voor, enkele weken weg te blijven, om te weten òf, en op welke
wijze hij haar tot zich roepen zou, maar ze deinsde terug voor de
mogelijke uitkomst van die proef en liet het achterwege. De kwelling
der onrust keerde bij vlagen terug, wanhoop en verbijstering bevlogen
haar soms in den nacht, dreven haar uit bed en in jachtigen stap haar
kamer op en neer. Als ze bij hem was, trilden vaak haar handen en deed
ze onbeholpen dingen, of een vraag was haar ontgaan en ze gaf een
verkeerd antwoord. Dan had hij wel eens een ongeduldig woord of een
misnoegd gebaar, dat haar volslagen ellendig maakte. Daar zijzelf in de
geheele week, die daarop volgde, aan niets dan aan dien éénen misslag
denken kon, waande ze uiteraard, dat ook hij aan niets anders dacht,
geen andere herinnering aan haar behield en haar verachtte als dom en
onbeduidend. De oude kleinheidswaan greep haar weer nijpende beet. Wat
was ze, wat had ze, wat beteekende ze meer dan volslagen niets? Ze
sleepte alles, dat ze hem gedurende al die weken had gezegd, uit haar
gescherpt geheugen aan en vóór zich en woog het en bevond het te licht,
leeg en onbeteekenend. In dit licht leek het haar een buitensporige
aanmatiging te meenen, dat hij ooit van haar houden kon. En die
uiterlijke bekoorlijkheid, waarop ze haar vertrouwen had gesteld—, ach,
bekoorlijkheid gewende, zoo goed als elk dagelijksch ding en besloeg
zeker geen plaats in herdenking en overweging.

Doch er waren andere weken, die stonden in den glans van een
liefkoozenden blik, van het gebaar, waarmee hij soms de hand op haar
schouder lei, dan flitste de hoop weer in haar op, hervond ze haar
zelfvertrouwen en verblijdde zich in wat ze alreeds had gewonnen. Want
of liefde kwam of dat liefde uitbleef, hoeveel van haar verlangen was
al geleidelijkerwijs in vervulling gegaan! Als zij sprak en hij
luisterde, verdween de glimlach, elk woord nam hij tot zich in ernst en
proevende oplettendheid. Ze had hem van haar jeugd en later leven
verhaald, zoodat hij nu uit haar tegenstrijdig opgroeien en rijpen haar
tegenstrijdig zijn en tegelijk haar sterke bewustheid omtrent zichzelf
begreep.

Het leek zoo wonderlijk, en eenvoudig tegelijk, zooals elk wonder
eenvoudig is, een toevallig samentreffen, ’t welk toch geen toeval
wezen kon, dat ze na die felle botsing tusschen wat waarheid gewaand en
wat leugen gebleken was, in een koorts naar onderzoek was gedreven om
te weten wat aan de dingen waar en wat niet waar was en langs dien weg
tot het besef gekomen, dat geen enkel ding bewezen waar of onwaar
is.... en hoe ze sinds dien de gansche wereld lediggeloopen voelde,
zichzelf als afgesneden van een levendheid buiten haar zelf, en
kwijnend—, omdat haar wezen niet bestemd en niet bestand bleek deze
dingen te weten. Voor zoovele anderen die van haar aanleg waren, liepen
wil en bestemming langs ééne lijn, die mochten dan levenslang
ongestoord droomen en geloovig dwepen, zij alleen leek wel verstooten,
gedoemd om altijd tegen zichzelve in te gaan.

Sprekende scheen het Heleen als werd haar dit alles, dit oude eigene
van haar zelf, nog eens weer opnieuw en anderszins dan voorheen
opgehelderd en geopenbaard—, het was zijn luisteren, dat haar bezielde,
zoodat ze zich bewogen voelde in zoet beklag, zonder dat toch haar
oprechtheid ooit haar begaf—elke troebeling verklaarde zich, elke
oneffenheid verdween, en het geleden leven lei zich voor haar uit als
een gesmede keten van dingen, elkanders oorzaak en gevolg, en waarvan
geen enkel, noch eigen, noch andermans, snood of boos, maar evenmin
edel of verheven was geweest.

Elk gesprek met haren vriend, dat een tastend al-verder zich verdiepen
in zichzelf was, bracht Heleen flitsen van dat nieuwe licht. Geleek het
haar niet, als besefte ze nu pas het meeningsvolle van haar kinderlijk
peinzen, had ze ooit als nu kunnen zeggen wat haar uit klanken en
verhalen, uit kerkhofbloemen en oude reuk had bewogen, zeggen zóó
zuiver en klaar dat herdenken hervoelen werd: het opnieuw teeder-wreed
uiteengereten worden van haar weeke inwendigheid, zooals ze het als
kind had gevoeld, een bedroefdheid, zoo zwaar en van haar alleen, leed
dat het leven draaglijk maakte en haar schadeloos stelde, voor wat haar
anderszins verbitterd en onthouden wierd? En toch slaagde ze er nog nu
niet in, het echte te zeggen, en haar zorgvuldigste woorden botsten tot
haar terug als uit gewelven van dat sterke gevoel, zonder het innigste
daarvan te kunnen mee- en naar buiten brengen....

Dit besefte Heleen, terwijl ze sprak, en tastend verloor zich haar
stem, tot ze zweeg, zonder het te weten en in de oude aandoeningen haar
kinderlijkheid hervond, het huis aan de rivier niet zag, maar om zich
voelde, haar gansche lange leven dáár, als droomend, in een oogenblik
overdeed, tot den bodem proefde en bevond, hoe haar heele innerlijke
rijkdom uit de ervaringen dier vluchtige jonge jaren en uit de dwaze,
bruine boeken met de zwarte prentjes afkomstig was. Ze proefde dat oude
als een smaak, rook het als een geur, het was het aroom der schoonste
en heiligste uren, in haar jeugd de regel van elken dag, met het wassen
der jaren al schaarscher geworden. Eerst het schoolsche leven en daarna
de menschen en hun wereld, hadden haar aan zichzelf ontroofd—, terwijl
ze waande te winnen, had ze verloren, en wat ze gemeend had, dat haar
rijker zou maken, had haar leeggezogen en verarmd.

Dit alles was het, iedermaal opnieuw, en iedermaal anders, somwijlen
bang en diep, wrang en somber, tot Heleen haar lasten moede werd, en
het spreken moede werd. Ze voelde het ook: ze had genoeg gezegd, het
gelukkige zwijgen was in aantocht, misverstaan voortaan buitengesloten,
het afmattend vechten om zich in telkens nieuwe troebeling tot
wanbegrip, telkens opnieuw zuiver te doen kennen, niet langer
noodzakelijk. En in die oogenblikken van zwijgend in schemer
te-zamen-zijn, nadat één enkel woord van hem of soms maar een teeken,
een gebaar, een zucht háár zachtverwarde verzuchtingen had beaamd,
voelde Heleen, roerloos en zoet verdoofd in haar stoel, het geluk om
dat zwijgend begrijpen als een zacht zengen door haar bloed—, tot haar
bevreemding....

De enkele malen dat Heleen haren vriend in het bijzijn van anderen
ontmoette, miste ze geheel en al de kalmte van hun gewoonlijk
samenzijn. Het was geen jaloezie, die haar onrustig maakte, noch voelde
ze eenige vijandschap tegenover de meisjes, die tot hem spraken, maar
evenwel kon ze haar neiging om voortdurend dicht bij hem te zijn en
deel te nemen aan zijn gesprekken met anderen niet onderdrukken.

Ze gevoelde, dat hem dit ontstemmen moest, ze hield zich voor, dat ze
met die averechtsche angstvalligheid zichzelf wellicht nadeel en
schade, doch stellig geen voordeel of vreugde toebrengen zou, en ze kon
het niet ten onder brengen, want het was sterker dan zijzelf was. Later
leed ze de heugenis van haar zelfvernedering nog dagen lang in
lusteloosheid, ongewissen slaap en verval in haar uiterlijk.

Het bewustzijn dat ze aldus en met zoovele ketenen haar leven aan het
zijne vastgeklonken had, vervulde Heleen somwijlen met kommer en angst,
omdat ze wist, dat hij haar niet liefhad, doch de gedachte aan de
mogelijkheid dat het eenmaal en misschien binnenkort in een scheiding
tusschen hen beiden zou kunnen eindigen, weerde ze af, als het haar
bevloog en dorst ze, als te gruwzaam, niet onder de oogen zien.

Eenmaal vertelde Heleen haar vriend, hoe ze zich voor zichzelve liefde
had gedroomd en hoe ze dien droom had willen verwezenlijken in het
werkelijk leven, maar hij noemde haar wijze van omgaan met haar
vrienden ondoordacht en onedelmoedig, met haar wenschen van
redelijkheid en wederzijdsche welwillendheid schromelijk in strijd.
Heleen verweerde zich en maakte zich warm, haar stem trilde van tranen,
daar hij haar afviel in dit liefste deel van haar leven...., totdat
zijn stem en zijn blik verzachtten. Hij boog zich naar haar toe, nam
even haar hand en murmelde glimlachend:


    Thou art not false, but thou art fickle.....


Heleen beefde en trok haar hand terug, haar glinsterende tranen
ontsnapten over haar plotseling verbleekt gezicht, daar ze zich
machteloos wist hem in woorden te beduiden, hoe weinig wispelturig ze
was uit haar natuur. Ze wilde geen lafsmakend „neen” stellen tegenover
een „ja” dat iederen schijn van waarheid met zich had, doch even steeg
een witte drift tegen hem uit deze haar onmacht in haar op en een
bitterheid ook tegen haar oude vrienden, van welke niet één haar had
kunnen blijvend bekoren, boeien en binden, zoodat ze aan hem had kunnen
toonen, dat ze tot een vast en trouw gevoel de vermogens bezat, daar
niet één van hen grooter van omvang en fijner van gehalte was gebleken
dan zijzelf en ieder van hen haar boekenpraat voor wijsheid en
verveling voor rust had gegeven. Ze had maar van één ding berouw en dat
was, dat ze zich haar gansche leven had afgegeven met haar minderen en
zich vernederd zonder loon. Haar stem steeg in een klank van
bitterheid, trots en verachting, die ze in zichzelf nauwelijks kende,
totdat ze die heerlijk-innige en bijkans vrome aandacht op zijn gelaat
gewaar werd en zag, dat hij haar gelooven wilde, en al het andere en al
de anderen vergat voor de vreugde van hun samenzijn en schielijk lachte
door haar glinsterende tranen heen en hem lachende voorlei wat ze de
formule van haar ideale bestemming noemde: één deel liefkoozen en drie
deelen geliefkoosd zijn. En waarom zou het niet mogen, die uiterlijke
blijken van een teederheid, die aan den omgang van man en meisje
zooveel lieflijks zou kunnen geven, dat nu door lafheid en
menschenvrees uit het aardsche leven verloren ging? Heleen werd weer
warm, hij lachte en bestreed haar niet, stemde evenmin toe. Heleen ging
er verder op in. Een vroolijkheid steeg trillend in haar op, ernst
vervlood in fijne en vlugge scherts, maar Heleen was daarin niet geheel
en al onbevangen; diep in haar trilde er iets, een bedoeling achter de
woorden en voorbij het oogenblik: een nieuwe verwachting, die hoop
putte uit zijn glimlach en blik, naar wat mogelijk was geworden, eene
liefkoozing van haar vriend.

Ze hield de oogen neergeslagen, opdat hun schittering haar niet
verraden zou—, o, dat hij haar nu kussen mocht. Vroeger dan gewoonlijk
stond ze op om heen te gaan en terwijl ze zich gereed maakte, lachten
ze tegelijk en keken elkaar even aan, terwijl Heleen vluchtig bloosde
om wat ze beiden dachten. Ze sloot half de oogen en hief in den
lichtschijn het gezicht naar hem op. Wat gehoopt was, geschiedde, zijn
vingers rondden zich teederlijk om haar kin, zijn hoofd naderde het
hare, hij zei „wat heb je toch een aardig kinnetje” en kuste haar
eenmaal op elke wang.








XXVI.


Heleen gevoelde scherp, dat zijn aandeel in hun nieuwe innigheid met
liefde niets gemeen had en dat zijzelf die met haar sterk ontkennen,
niet alleen van gevaar en verderf, maar ook van elken dieperen zin dan
die van een lieflijke en zoo al ongebruikelijke, daarom nog niet
verwerpelijke omgangswijze tusschen man en meisje—, op een ander plan
had gebracht.

Niets was derhalve redelijker en natuurlijker dan dat hij, op zijn
fijne en bescheiden wijze nemend en genietend van wat ze hem aldus tot
haar eigen vreugde aanbood en toestond, en wat hij zelfs niet meer
weigeren kon, zonder haar te krenken, geenerlei belofte deed. Een
instinct zeide haar, dat hij haar wellicht toch teruggewezen zou
hebben, had hij de diepte en de hevigheid van haar liefde vermoed, doch
hiervan zweeg ze en niet om deze reden alleen.

Nimmer zei ze hem van die teedere vleierijen, waarmee ze in andere
tijden andere vrienden en zichzelve had verblijd—ze achtte die vreugde
door haar lichtvaardigheid verbruid—en bespaarde hem evenzoo de
betuiging dat ze meer van hem dan van al haar vorige vrienden hield,
tevoren in elke nieuwe illusie opnieuw gretig geloofd, door elke lichte
scheiding opnieuw tot logen en ten leste tot een bespotting van
zichzelf gemaakt—, want ze wilde hem op geen enkele wijze in het oude
leven betrekken, niet hem ermede vereenzelvigen, noch hem iets geven,
dat ze alreeds anderen gegeven en daarna weer ontnomen had. Haar
zekerheid had geen betuiging van noode, maar toch ontging haar veel
lieflijks zoo en ze aanvaardde dat gelaten als een redelijke
vergelding.

Nimmer was hij onstuimig, hij kuste haar kalm en zacht bij komen en
heengaan, lei onder het werk soms den arm om haar schouder en trok haar
wel eens even en heel vluchtig tegen zich aan, terwijl hij haar in haar
mantel hielp. Maar Heleen nam soms in onweerhoudbaren drang zijn hand
en kuste de vingers, één voor één, zooals een kind den vader, zwijgend
en met gesloten oogen hopend en vreezend tevens, dat hij in den zachten
druk van haar lippen de vastheid van haar vertrouwen en de volheid van
haar overgave mocht gevoelen.

Dit alles gaf een nieuwen ommekeer in haar stemmingen. De weken
verdwenen in het proevend herdenken van de heerlijkheid der voorbije
dagen en in de verwachting naar nieuwe vreugd. Heleen’s gedachten lagen
stil en haar houding tegenover zichzelf en de menschen was een blijde
en volmaakte vlekkeloosheid en onzelfzuchtigheid in wil en daad, met
geen ander doel, dan dat zij hem aldus bekoren zou, zonder begeerte
naar eenig ander doel of loon. Der hemelen klaarte scheen verwijd tot
een eeuwigheid van licht en in de broze droomen harer nachten schemerde
een onleefbare gelukzaligheid, dewijl ze hem liefhad. Terwijl het zomer
werd, geurde de aarde en de dagen zetten zich zwellende uit als
vruchten, die hun rijpheid tegemoet gaan, hoop groeide boven rede uit;
de opgang van het getij begeleidde den opgang van Heleens
verwachtingen. Doch tegelijkertijd minderde de staat van haar
gezondheid, ze verviel zienderoogen. De spanningen der laatste weken,
slapeloosheid en koortsig slapen, het zware werk in de warme school,
angst en bedwang wreekten zich in veelvuldige hoofdpijn en
vermoeidheid, die haar schouders brandend knakte. Ze verborg dit voor
haar vriend, opdat hij haar niet zou ontraden te blijven komen en
slikte drankjes om zich staande te houden. Zijn bezorgdheid streelde
haar en zijn lof voor haar ijver schonk haar kunstmatige kracht en
bedrieglijk vermogen tot volhouden. Doch eens op een keer, het was een
warme, gedrukte middag, voelde ze zich na langen tijd gebukt staan,
plotseling duizelig-klam en tot in haar lippen wit, ze keek om naar een
stoel maar vreesde te vallen, als ze zich er heen begaf. Ze bleef dus
staande, met het hoofd in de hand tegen de werktafel geleund, hij keek
op, bemerkte het, kwam snel naar haar toe, trok haar mee naar zijn
stoel en liet haar neerzitten op zijn knie. Heleen had een aarzeling
ondanks zichzelf, doch hij overwon die met zijn onbevangenheid. Hij
zei, Heleen moest maar voor even denken dat hij haar oom was. Heleen,
na even rusten gauw hersteld en in een zachte opgetogenheid vaardig tot
scherts, lachte om dien voorslag, ze kuste hem speelsch en zacht op
zijn haar en noemde hem „oom Lovelace.” Een lichte jaloerschheid
prikkelde haar voor het eerst, ze wist niet van waar en ook niet waarom
juist nu, en ze had speelschen lust hem naar de meisjes die hij kende
en zijn verhouding tot haar te vragen. Een zwoele damp sluierde hun
hoofden te zamen, de onbevangenheid trok even heen. Heleen zei, met een
streelende, gedempte stem: „zal ik mijn oom nu nog eens kussen?” Hij
antwoordde evenzoo: „ja.... toe.... doe dat.” Maar een coquette
speelschheid wakkerde in haar aan, ze trok het hoofd terug, „ik kus
geen mannen” Hij plaagde, „je laat je liever kussen.” Heleen beaamde
dit met peinzenden knik en overdacht, dat het werkelijk altijd zoo was
geweest.... ze vergat het oogenblik.... toen drong hij aan, „maar je
hebt het nu beloofd.” Heleen kuste hem nu wederom teeder en speelsch op
zijn wang en zóó licht of haar lippen appelbloesem waren van den boom
af neergewaaid naar zijn gelaat, even tippend en weer weg. Ze lachte
met bedauwde oogen en was blij en had in de handen willen klappen en
schreien tegelijk om deze ongedroomde verrukking, doch zijn klein,
nauwelijks merkbaar gebaar beduidde haar dat hij teleurgesteld was, hij
wilde het niet doen blijken, maar deed het toch; de vreugde dáárover
vervoerde Heleen, ze bukte snel het hoofd en kuste hem vier maal
achtereen zacht en vast op zijn mond. Maar dat was de eerste maal in
haar leven, dat ze haar bloed moest bedwingen om zich niet aan zijn
borst te werpen.

Plotseling begeerde ze te weten en te hooren, wat hij ervaren had. Ze
lei, opgesprongen en staande naast zijn stoel, de armen om zijn hoofd
en fluisterde „was het heerlijk zoo?”—en zijn „ja” was klankloos als
door een nevel van verrukking en willoosheid heen. Doch toen ze
dwazelijk diezelfde woorden nog wederom vragen en wederom hooren wilde,
trok hij zacht het hoofd uit haar armen terug en stond op. Hij had zijn
stem en zijn glimlach hersteld om effen en koel te zeggen: „Natuurlijk
was het heel prettig, het gebeurt niet iederen oom iederen dag dat hij
zoo door zijn nichtje gekust wordt.” Pijnlijk verschrokken om zijn
lichtvaardigheid keek Heleen hem aan, doch zag zijn oogen in donkeren
ernst op de hare gericht. Ze verstond hun waarschuwing: dat ze zich
hieruit niet te groot en te vast een illusie zou bouwen.








XXVII.


Zoo goed als elke bloem en elke vrucht geleidelijk rijpt, zoo was ook
Heleen geleidelijk gerijpt, maar zoo goed als er voor elke vrucht en
voor elke bloem één oogenblik bestaat, dat hij voor het eerst rijp is
tegenover een vorig, dat hij voor het laatst nog niet rijp was, zoo was
er nu ook voor Heleen zulk een oogenblik geweest. De zomerdag was luw
en lang, Heleen deed haar werk en sprak met de menschen, deed ineens
haar stem jubelend opgaan—een vroolijkheid die in haar trilde als een
vogel op gespreide vlerkjes—verviel dan plotseling tot stilte, waarin
haar hart bang en zwaar bonsde in haar borst. De zoete bevangenheid
week voor het een niet en voor het ander niet en drong haar tot alleen
zijn met zichzelve, dat ze te mijden zocht. Er was iets, doch ze wilde
nog niet weten, wat er was, in een warme huivering van zoete onrust
trad ze den nacht tegemoet, die haar aan zichzelf openbaren zou.

Toen dan lei ze zich op haar bed, zonder wil of lust tot slapen, zacht
ademend in de zomernachts-schemering en wilde zich overgeven aan
bezinnend zelfonderzoek. Doch een zoetvloeiende weelde welde in zachten
aandrang uit de kern van haar hart en overstroomde als met golven haar
geheele wezen, elke vastheid van gedachte voor zich uit en
uiteendrijvend, zooals een zilvergrijs meer ieder vast ding oplicht en
meevoert op de glinsterende toppen van vlotte golven naar een
onbekenden oever toe. Roerloos voelde ze zich als opstijgend tot niets
verkwijnen, haar hart trilde, uit haar borst worstelde zich een zucht
naar boven en vervlood in het zomernachtsdonker; ze drukte vier malen
achtereen zacht en vast haar tanden in haar onderlip en smaakte, zoeter
dan in dag en licht, het zoet van haar eigen kussen op den mond van
haar vriend. Verlangen schreide als zomerdauw uit haar oogen, verlangen
lei zich als een vaste, zachte hand streelend tegen haar keel,
fladderde als damp om haar hoofd, streek als huivering langs borst en
schouders neer,—uit een nieuwe bezieling groeide een nieuw besef, en
Heleen wist van nu af aan, en van nu af aan niet langer als een
ingeprente les, dat in het volledig wezen der liefde meer van den
mensch dan hart en rede, en ook meer dan oogen, mond en voorhoofd is
betrokken.... Plotseling wist Heleen, wat ze haar vriend zou kunnen
schenken, dat ze nooit een ander geschonken had.

Wist ze waarlijk ook nu pas, dat ze hem liefhad? Was de twijfel aan
eigen gevoelens, inzicht en standvastigheid, de harde vergelding van
haar los vertrouwen en onbedwongen gretigheid sterker geweest dan de
stem van hart en rede te zamen? Nooit had die twijfel geheel en al
gezwegen en droeg in de zoetste oogenblikken herinnering uit oude
tijden aan, aan andere zekerheid en ander vertrouwen, voor zeker en
vast vertrouwd en nochtans uitgescheurd, afgeteerd, verworpen en
vergeten. Heden was de nieuwe getuige opgestaan, welke bij elken man en
bij elke vrouw in laatsten aanleg voor zijn liefde pleit en beslist—,
in schroomvallige verrukking had haar bloed voor hem gesproken. Heleen
wist, dat ze nu niet meer twijfelen zou. Ze ving haar tranen in haar
open mond en ervoer plotseling uit hun smaak, dat ze deze zelfde tranen
al eerder had geschreid en in haar mond geproefd, ze huiverde in een
blijde pijn en bevond dat ze die huivering kende en die blijdschap en
die pijn. Als naar een gerucht uit de verte, waaruit een oude zang zich
weifelend kennen doet, luisterde Heleen ademloos, naar wat het verleden
fluisterde uit de volheid van haar eigen hart: dit waren de tranen van
den avond op het schoolplein, van de nachten vol van doodsverlangen,
dit was de blijde pijn om den Ridder en zijn Bruid! Wat ze als
nieuw-geboren in zich had willen begroeten—, het was er altijd geweest,
in zuchten en tranen, in het benauwd drukken van de handen tegen haar
borst, in zoete ontroeringen; zwaarder en somberder in leed en
doodsvrees, in angst en kwijnend voorgevoel, het was om den vogel, die
voorbijvloog en dien ze niet grijpen kon, het was om den heer en de
dame uit „De Fonkelende Sterren,” het was in zich alleen alles dat niet
genoemd, maar wel gevoeld kan worden, het benauwde en bange, het blijde
en droefgeestig-zoete. Liefdes-verlangen.... Doods-verlangen.... o,
Liefde en Dood hadden eenzelfden bitter-zoeten smaak, het een was een
droefgeestige verblijding, het andere een verblijde droefgeestigheid,
elk van beiden kiemde in een oude herinnering en had den geur van een
verkwijnende bloem.

Heleen had jaren lang genomen wat ze vond, omdat ze niet wist, wat ze
zocht; ze had gekust en gekoosd in een vluchtige verblijding, de
wierook en den wijn der vleierij in eenzelfde uur opgezogen en
vergeten, doch de zoete vlijmen van het verlangen, dat was alsof haar
hart werd losgetornd uit haar borst, en alleen in den nacht zijn weg
ging tot hem, niet gekend. En dit moest dan het naar den klank
langgekende, doch in wezen niet begrepene, dit moest dan hartstocht
beduiden? Als een zucht uit duister woei het woord haar aan, doch
grofheid en onverstand hadden het eens voor al voor haar ontluisterd,
ze wendde zich af als met een wrevelen schouderschok. Dit zou moeten
zijn, waarvan menschen in gesprek en geschrift getuigd hadden, dat het
hen als een koorts had bezeten, als een scherpe doorn het bloed uit de
aderen opgetornd, als een loopend vuur in hen geteerd, als een wild
beest in hen gewoed? Dit de hartstocht, die het haten na stond, die met
rauwe klacht en groot gebaar omging, die nog kermen en krijten wilde in
den ure-zelf, dat hij werd gestild en een geesel werd geheeten en een
plaag werd genaamd en nochtans tot haar pijn en afschrik met liefde,
die ze had gemeend te kennen, in eenzelfden naam en adem genoemd?

Voor haar verscheen dit alles niet—, maar wel het onvermoede uitzicht
op een ongedroomd land van zwijgen, innigheid en roerloosheid, en zoo
heerlijk, dat de bitterheid der vrees zich reeds mengde in het zoet van
den eersten voorsmaak, daar het leven zoo weinig heerlijkheid voor haar
verwezenlijkt had.

Eerder was Heleens blik, heden was voor enkele seconden haar hartslag
in dien van haren vriend opgegaan—, van nu af aan zou haar geheele
wezen met zijn verborgenste trillingen en windingen, pijnen en
geheimen, met al datgene, dat menschen nauwelijks in zichzelven kennen
en zelden aan zichzelf belijden, door het gelukkige zwijgen in hem
opgaan—, zoodat ze rust in zaligheid zou smaken.

En nu ze, in zomernachtelijke, lichte verdwazing, uit elke
werkelijkheid losgeraakt, deze zaligheid in haar bereiken wanend, het
einde van strijd en wisselvalligheid, van dolen en tasten in donker en
eenzaamheid nabij meende te zien, nu voelde ze, als nooit te voren, hoe
haar lichaam en haar geest, van de jaren die achter haar lagen ten
doode toe waren vermoeid.

Ze viel in slaap en had een droom als een vluchtige bedwelming. Het was
een zijige zomerschemer, het land en de luchten geurden koel en zoet
naar erwtenbloesem. Haar vriend en zij traden elkaar tegemoet, hij nam
haar in zijn armen en ze kusten elkander tot ze maar één glimlach en
één blik en ten leste ook maar één enkelen adem te zamen behielden.
Toen niets meer.








XXVIII.


Uit de hoogten der verrukking verzonk Heleen in een donkere vallei van
wanhoop, een korte droomlooze slaap volbracht dien nedergang. Bij het
ontwaken bevond ze, dat ze bang was en trilde van leed. Ze had haar
vriend iets willen geven dat hem verblijden zou en dat ze geen ander
vóór hem gegeven en daarna weer ontnomen had en nu ze wist, wat het
wezen kon, nu zou het haar geluk niet vergrooten, maar haar strijd
zwaarder en banger maken, haar angst smorend en nimmerwijkend, een
smartelijk masker met dwalende oogen en verzonken mond. Ze trilde in
het Junimorgenlicht van onrust en ongewisheid. Nimmermeer zou ze met de
oude onbevangenheid naar hem toe kunnen gaan, want die nijpende vrees
om hem te verliezen zou haar woorden en gebaren tot troebelheid beslaan
en een averechtsche angstvalligheid, waardoor menschen juist die
kostbaarheden breken, daar ze bangst voor zijn, zou ook hem voor haar
doen verloren gaan.

Hoe moest haar de nacht betooverd hebben, dat ze had durven droomen,
wat niet verwezenlijkt zou worden. Hij had haar niet lief, hij had de
bekoring van een oogenblik heerlijk tezamenzijn opzettelijk verbroken
met gewilde scherts, in een vastberaden zelfbedwang, dat elke illusie
weerde. O, had hij haar toch, ware het voor even, misleid, dat niet het
schoone van een nieuwen droom na één enkel uur in den eerstvolgenden
morgen alreeds teloor moest gaan.

Lang voor den schooltijd ging Heleen uit het huis en liep de stad uit.
Daar was de lucht alreeds van zonnewarmte volgebroeid, uit het wijde,
tintelende land geurde hooi en velerlei zoetigheid. Heleen overdacht
wat haar vriend haar van zijn eigen leven had verteld. In dezelfde
levensjaren dat zij, vervuld van beelden en wanen uit boeken, droomen
en mijmerijen, geen andere werkelijkheid kennend en begeerend dan haar
eigen ongegronde illusiën omtrent menschen en hun streven, niet anders
voor zichzelve vragend dan liefde met liefde te winnen en trouw met
trouw, uit haar eenzaamheid van klein stadje, huis en school tusschen
de menschen was gekomen en door het verwarrend onderscheid tusschen
wanen en ontwaren in een razernij van denken en onderzoeken gedreven,
zonder dat haar hart tot het dragen van wat ze als uitkomst
aanschouwde, was gerijpt; in dien tijd, dat ze van angst tot angst
geslingerd en van pijn in pijn gesleurd, zonder hulp of liefde van
eenig mensch, daar ze hulp en liefde met anders te zijn scheen te
hebben verbruid, aanhoudend bloedde uit kleine wonden en leed beliep
uit de geringe dingen, die anderen voorbijgaan en niet zien; in dien
tijd van machteloosheid tegen hardheid en zachtheid, daar ze der
menschen wapenen versmaadde en nochtans hun liefde niet op het spel
dorst zetten—, in dienzelfden tijd was hij van jongen jonge man
geworden, vaardig en begaafd en zorgeloos, gretig om te leeren, te
leven en te genieten. Leerend, levend, genietend was hij geleidelijk
boven anderen uitgegroeid, tot een lenige volwassenheid en wijsheid
gerijpt. Hij had de liefde tot den arbeid om den arbeid-zelf, en niet
als stilling van klacht en vraag gekend; liefde van vrouwen nemend en
genietend, had hij nimmer op die liefde zijn geheele bestaan en al zijn
wenschen samengetrokken, noch haar, gelijk Heleen, tot eeredienst
verheven. Hij had in het daadwerkelijk leven vooraan gestaan, menschen
ontmoet, gereisd en feesten gevierd. Hij had zich in die jonge jaren
van betrekkelijke redeloosheid, buiten het onvruchtbaar peinzen over
deugd en recht, dat haar van het leven vervreemd en ten gronde had
gericht, in behoeften en gewoonten vastgeklonken, welke zijn gerijpte
rede hem misschien niet zou hebben toegestaan, doch die nu met zijn
leven-zelf waren vergroeid, en met hun eischen en bezwaren zijn dagen
bleven vullen, ook nadat hij er de nietigheid en ijdelheid lang van had
ingezien, terwijl zijn hart zich naar eigen verlangen aan vreugde en
leed had verzadigd, tot het gestild en bijkans voldaan was. Heleen
daarentegen had haar leven in zelfkwelling verdaan, verloochening
gepreekt, zich geen gewoonten en begeerten geschapen, weelde verworpen
als verachtelijk, en zich aan geen enkel aardsch belang vastgehecht.
Eenmaal was dat bijkans haar hoovaardij geweest, nu gewerd het haar als
het bitterst gemis.

Jonge menschen, die ze kende, mannen en meisjes, verloofden zich en
trouwden, spraken gewichtig en omslachtig over tafels en banken, die ze
koopen, huizen en straten, waar ze wonen en werk, dat ze verrichten
wilden; in hun onschuldige onwetendheid vleiden ze elkaar en zichzelf
met mooie en verheven namen te geven aan de dingen die ze bij voorkeur
wilden doen—, doch het was Heleen in den grond onverschillig, welk huis
ze bewoonde, aan welke tafel ze zat en welk werk ze verrichtte; de
troost van den eigenwaan was haar evenzoo lang ontnomen. De anderen
trouwden, te zamen jong en dwaas, werden ze soms te zamen oud en wijs,
meestal oud en dwaas, soms gelukkig en wijs, meestal ongelukkig en
onwijs, doch alzoo vloden hun jaren voorbij in op- en nedergang, tot ze
oud en vermoeid waren. Heleen was jong en vermoeid. Haar vriend was
geleidelijk en veelzijdig gegroeid, zij daarentegen was als op een bed
van Procrustes geworpen en in scherpe pijnen uitgerekt naar eene
richting. Mocht het schijnen, dat zij en haar vriend van eenzelfden
maat waren en van eenzelfde gehalte, hij was van binnen gaaf en in zijn
geheel gebleven, doch zij vol scheuren en onheelbare kneuzingen. Bijen
zamelen honing in, zoolang het zomer is—want lust en bestemming zijn in
hen tot één vereend—ze vragen naar geen doel en geen waarom, doch in
den winter, als de bloemen verdwenen, ligt er de voorraad en bewaart
voor den dood. Hadden ze zich verzet te doen wat ze niet begrepen, ze
zouden hebben moeten sterven. Niet zij alleen leefde in een woestijn,
maar wel zij alleen miste teerkost en tijdverdrijf, de lengte der dagen
en de honger der nachten dreigden haar te verpletteren—, ze had
zichzelve leeggezogen.

Nooit te voren had Heleen zoo schrikkelijk haar eenzaamheid beseft. O,
zij en haar vriend, hoe verschilden ze nog naar hun groei en maaksel.
En toch was hij haar boven alles dierbaar en toch stond hij haar nader
dan eenig ander mensch. Hij ook had het leven als een rekensom
ontworpen en de som zijner zekerheden in den nul uitgedrukt, die de
gesloten kerker is van elken mensch, maar hij had niet, zooals zij,
toch altijd weer aan de traliën gewrikt en de tanden geknarst; hij was
als een gelaten gevangene midden in zijn cel gaan zitten en aan zijn
dagelijksch werk gegaan, wetend dat rukken nutteloos is en dat toch ook
geen mensch meer van de wereld ervaart dan de gevangene in zijn cel.
Ook Heleen had dit zichzelf voorgehouden, maar de kracht gemist, daar
berusting een zaak van bloed en zenuwen, niet van wil of verkiezing is,
en haar eigen tijd kiest om te komen.

Hem had de meester, toen hij van wereldsch weten en wereldsche vreugde
verzadigd was, naar een rustige plek gedragen, daar al het vergaarde in
schoone en zuivere vlakken was gekristalliseerd, haar wezen daarentegen
was lang voor den rechten tijd door schudden en schokken tot verwrongen
vormen gestold. Doch daarbinnen leefde een kind en had nog niets
genoten, en daar was een vrouw pas ontwaakt en had nog niet eens
geleefd, en die beiden te zamen zouden dag en nacht opvragen van den
vriend, dien ze liefhad en die zijn hart alreeds had uitgeleefd, zoodat
hij nu niet langer vriend, vrouw en kind in één wezen tot zich nemen en
bevredigen kon.

Heleen overpeinsde dit alles, hoorde haar overwegingen aan en gaf
zichzelf gelijk en toen ze gesproken en geluisterd had, toen bemerkte
ze, dat ze over het zachte mos van een lindelaan ging en dat er een wit
bruggetje in de verte van dansende gouden sproeten volstond. Ze haalde
warmte en zoetigheid met haar adem in, keek in de hoogte naar blauw en
wuivend groen, voelde een opstijgende vreugde en hoopte, dat haar
vriend haar liefhebben en tot zich nemen zou. Want ze was niets meer
dan een gewoon meisje, dat een man zoodanig liefheeft, dat ze zonder
hem niet gelukkig kan wezen en derhalve tegen de sterkste
klaarblijkelijkheid nog hopen blijft.

De morgen ging kalm voorbij. Heleen deed haar werk zonder onrust of
achtergedachte, doch in het middaguur bevloog haar plotseling de vrees,
dat er in haar huis een brief kon liggen van haar vriend, waarin hij
haar schreef, dat ze niet meer bij hem moest blijven komen, na wat er
gisteren was geschied. Ze zag plotseling den donkeren blik van zijn
oogen, en meende nu pas ten volle zijn bedoeling te verstaan. Hem, die
niet wist, dat zij hem al zoo langen tijd, schier van den beginne af,
had liefgehad—daar haar weerzin tegen de woorden, die zijzelf door al
te grif gebruik ontluisterd had, haar in een ander uiterste gedreven en
zijzelf in ernst en in scherts liefkoozing buiten het gebied der
scheidende of bindende liefde had verwezen—, hem moest het gelijken,
alsof ze hem in een listig voorbereid en listig gekozen oogenblik
overrompeld had, hij zou haar verachten en minder dan ooit tot
wederliefde genegen zijn. In heete golven rees het bloed haar naar het
hoofd,—ze wilde hieromtrent ten spoedigste klaarheid hebben. De school
was ver van haar huis, ze bleef dus gewoonlijk tusschen de lesuren
over, maar ditmaal haastte ze zich hijgend door de heete straten
huiswaarts om te weten of haar vrees waarheid voorspelde.

Het gebeurde wel meer, dat vrees voor onraad of slechte tijding haar op
die wijze plotseling naar huis dreef; zoo sterk was dan dat
onheilspellend voorgevoel, dat het haar bijkans onmogelijk scheen, geen
onraad of slechte tijding te zullen vernemen, elk ding rustig en op
zijn eigen plek te zien, het huis kalm en gewoon.

Ook nu lag er geen brief, de kamer was koel achter de gesloten
gordijnen. Heleen trilde van de spanning en van het overmatig haasten,
een brandende pijn scheen haar lendenen te knakken, ze moest gaan
zitten, om haar hartslag uit haar keel weg te duwen. Al gauw diende ze
weer terug, de tusschentijd was kort, doch ze lei zichzelf een
voorloopige rust op door haar voornemen na den schooltijd tot hem te
gaan. Dan zou er omtrent alles zekerheid wezen. Ze wilde weten, hoe
hij, na gisteren, over haar dacht, en hoe hij zich hunne verdere
verhouding voorstelde, maar bovenal begeerde ze hem de overtuiging te
brengen, dat zijzelf in het gebeurde niet meer dan een oogenblikkelijke
vervoering zag, waaraan ze geen dieperen zin wilde hechten. Gisteren
had hij haar zwak gezien, heden zou ze hem doen weten, dat ze ook wel
sterk tegen zichzelf kon zijn en een oog uitrukken, zoo het haar hinder
deed, opdat ze niet met lijf en ziel verloren zou gaan. Maar dieper in
haar school de verdoken hoop, dat ook hem de nacht aan zichzelf mocht
hebben geopenbaard en dat haar blijde wonderen te wachten stonden.
Indien dat eens waar was. Een zachte warmte stroomde door haar heen, in
een zucht effende zich haar onrustigheid, even wiegelde ze weg in
zalige voorspiegeling. Doch hoe, als hij op dit oogenblik thuis zat en
haar den brief schreef, dien ze als een vonnis voorzag? De ijzigheid
der vrees en de gloed der verwachting bestormden haar gelijktijdig van
allen kant en verwarden haar zoodanig, dat ze aan niets meer dacht, dan
dat ze hem dadelijk zien en spreken wilde, uit den tramwagen sprong en
zich rennende naar zijn huis begaf.

De oude meid opende de deur met een verbaasd en wantrouwig
voorhoofdfronsen; door de oogen van die andere zag Heleen haar eigen
angstige oogen, haar eigen witte lippen. De meid zei haar, dat hij
werkte en niet gestoord kon worden, ze stak minachtend de lip vooruit
toen Heleen bleef aandringen, de blik van haar oogen maakte Heleen een
oogenblik woest woedend en rampzalig van schaamte tegelijkertijd, doch
ze vond niet de kracht terug te gaan. De meid liet haar daarop in een
kamer beneden, ging aarzelend naar boven en kwam na enkele
oogenblikken, waarin Heleen haar adem beklemd en haar oogen beneveld
van spanning gevoelde, haar met een koude stem aanzeggen, dat ze een
enkel oogenblik moest wachten.

De zekerheid, dat ze hem nu terstond zou zien en dat elk ding zich
oplossen en ontwarren zou, maakte Heleen plotseling kalm. Ze liet de
meid haar boozen blik verkwisten en zette zich in een stoel. Ze was
bijna blij met dat gedwongen uitstel, waarin ze haar woorden kon kiezen
en haar houding bepalen. Ze zou op geen enkele wijze verraden, dat ze
den dag van gisteren nog herdacht of nog herdenken wilde, opdat hij
niet zou vreezen voor zichzelf en voor haar. Ze zou hem een jolig
jokkentje op den mouw spelden van een onverwachten vrijen namiddag en
dat ze hem nu eens kwam verrassen. Ze sloot de oogen, leunde het hoofd
achteruit en beluisterde de geluiden van het huis. Daar boven haar
hoofd klonk dof zijn stap, nu hoorde ze ook het tinkelen van glas en
metaal en zelfs zijn zachte, bijna klanklooze fluiten. Plotseling zag
ze zijn gelaat en zijn handen in de donkerte achter haar gesloten
oogen, pijn kerfde in haar hart, zoozeer had ze hem lief, en zoozeer
vreesde ze voor haar zelfbedwang. En in die pijn een andere pijn: haar
dwaze, kortstondige verwachting was niet vervuld, geen blijde wonderen
wachtten haar, hij was op zijn best die hij gisteren was en liet haar
kalm wachten. Haar hart schokte van wanhoop, ze rilde in lijfelijk
onbehagen en voelde het bloed wegkruipen uit haar hoofd. Ze sprong op,
en liep de kamer op en neer, staarde naar de deur, waardoor hij moest
komen en voorvoelde de bange heerlijkheid van dat oogenblik. Zou hij
haar ook heden kussen, zich naar haar toebuigend op het voorhoofd, of
op haar wangen, terwijl zijn vingers haar kin omrondden? Zou hij „kind”
tot haar zeggen of haar noemen bij haar naam?

Ineens glimlachte Heleen, wijl ze overdacht, hoe deze kleine dingen
sinds weken haar eenige problemen waren en ze aan niets anders dacht,
nadat ze jarenlang in koortsen had geleefd om van elk ding begin en
doel en eind te weten.

Plotseling viel boven een deur in het slot, hij kwam de trap af.
Heleen’s angstige verwarring rees door den fellen schrik als een heete
bloedzuil in haar op, wierp voornemen en bedachtzaamheid omver,
stichtte onvastheid en wanorde overal, haar lippen werden bleek, haar
wangen slonken, de glans van haar oogen stolde in een bang staren—, de
deur ging open en Heleen ging willoos haar vriend tegemoet. Hij kuste
haar niet dadelijk, Heleen hief het hoofd naar hem op en zag achter in
zijn oogen den blik van den vorigen dag als een gereede waarschuwing,
maar die zich toch zachtmoediglijk verbergt, tot het noodig is. Toch
rondde hij zijn vingers onder haar kin en kuste haar vluchtig.

Heleen trilde daardoor zoodanig, dat ze niet de kracht vond van hem weg
te gaan, schoon ze in hetzelfde oogenblik voelde, dat ze nu van hem weg
moest gaan, doch haar hoofd tegen zijn schouder deed zinken en zacht
stamelde, in een gebroken poging tot scherts, „laten we nog eens doen,
alsof je mijn oom Lovelace bent.” Hij aarzelde merkbaar, ging zitten en
trok Heleen bij zich op zijn knie.

Heleen lei nu tegen zijn borst haar hoofd in de schaduw van het zijne,
hij voelde hoezeer ze trilde en vroeg haar zacht, wat of haar deren
kon. „Ik ben zoo dood-moe,” zei Heleen dof, „zit heel stil en verroer
je niet.” Hij hield zich onbeweeglijk en Heleen droomde stil voor zich
henen, dat ze nu zoo den ganschen dag tot donker-avond bij hem blijven
zou, en daarna in zijn armen slapen en dat ze nimmermeer zonder hem en
onbeschermd tusschen de menschen en bij zichzelf terug zou gaan, daar
hij zich voor haar tegen haarzelf en voor hen beiden tegen de wereld
zou verweren, tot haar eindeloos geluk. Ze zou niet anders dan aan zijn
hand meer gaan, geen mensch haar meer deren, geen raadsel haar vervaard
maken. Toen trilde plotseling de adem uit haar borst, haar zelfbedwang
vervlood, ze greep om het te behouden als iemand die in het water
vallend, duizelend naar den oever reikt, tastte mis en liet de vraag,
die haar verraden en verderven moest, ontsnappen; ze lei haar arm om
zijn hals en fluisterde, uit den aandrang van haar teederen hartstocht,
„heb je wel ooit ook zóó naar mij verlangd?” In de bange stilte
verroerde hij zich nog niet; het was die stilte, waarin na lang
dreigen, de sneeuw begint te vallen in de schemering van den kortsten
dag—, een boos beest wrong zijn kop door haar borst naar binnen en beet
haar in het hart, haar hoofd zonk slap als een bloem, die het leven
opgeeft, toen hoorde ze zijn stem, koel bedroefd om wat hij zeggen
ging, „je weet toch wel, dat ik het altijd heel prettig vind als je
komt.”

Heleen werd koud tot in haar voeten, doch ze had geleerd, schoon ze
somwijlen luid was in haar vreugde, haar leed zonder teeken te lijden.
Ze stortte dus klacht noch traan, stond op, ontwond haar armen, ging
zacht en onvast naar het raam, keek in den tuin en zei, „de rozen
beginnen al mooi....” Doch plotseling gevoelde ze het pijnlijke en
nuttelooze van haar poging, nu nog te veinzen en te ontkennen, ze
keerde zich om, zette haar hoed op en zei, „ik zal je vandaag nog
schrijven.” Hij antwoordde kalm en bedrukt, „doe dat dan maar,” en liet
haar uit.

Op weg naar huis martelde Heleen zichzelf met het felste zelfverwijt.
Ze verwenschte den onberaden angst, die haar naar hem toegedreven had,
de koppige verbijstering, waarin ze de dienstmeid, die haar keeren
wilde, had weerstaan, de uitzinnigheid, die haar de woorden uit de
borst had gescheurd, tot haar onherroepelijken jammer. Verlangen had
haar, zoolang zij het meester bleef, op sluwheid gespitst; even maar
had bekoring haar hand verslapt, en het was uit haar losgeslagen als de
vlam uit een brandend huis, als de gistende wijn uit een vat, had haar
vermeesterd en in kommer gestort. Ze had den engel het vlammende zwaard
uit de hand willen slaan, om met geweld te komen, waar geen geweld
eenig mensch brengen kan, het vuur had haar geschroeid en het Paradijs
was stelliger dan ooit verloren. Ronddobberend in een schemerzee, in
weifelzieke hoop naar haven smachtend, had ze haar roer verloren en
zich vastgestooten op een klip; wat kort te voren ondraaglijk scheen,
het dobberen, smachten en uitzien, werd plotseling begeerlijk, daar het
toch nog hoop in zich sloot. De kaart was gekeerd, en toonde hoonend de
verkeerde kleur. Het woord was gezegd, er viel nu ook geen schijn meer
te redden.

Ze moest hem dus nu schrijven en vrijwillig van hem weggaan, om hem het
leed te besparen, als hij haar moest doen lijden. Zij zou zich niet,
als andere vrouwen en meisjes, vastklampen aan den man, die haar niet
liefhad, door smeeken en tranen zijne zwakheid en zachtzinnigheid
misbruikend tot haar baat—, zij zou zich ook hierin ernstig en eerlijk
betoonen, opdat hij haar aldus erkennen en herdenken zou. Heldenmoed,
de oude, beproefde, die uit de boeken—, even zwol haar borst—, maar het
was niet waar, en zelfs in dit hachelijk oogenblik bleef de troost der
zelfmisleiding haar ontzegd. Ze ging niet schrijven om hem pijnloos te
verlichten en te verlossen, doch om zijn hart zooveel mogelijk pijn en
zwarigheid te bereiden en hem in een ongedachte smart tot een
onherroepelijke daad te verlokken.

Liet het dan zoo zijn. Moed en kracht waren ten einde, recht en
redelijkheid hadden haar nimmer baat gebracht, mocht ze niet reiken
naar haar aandeel in het festijn des levens, nu haar hart en haar bloed
beiden schreiden naar haar vriend en haar leven wankelde als op de punt
van een naald? Had ze niet eerlijk gestreden, had ze niet allen ballast
uitgeworpen, al datgene, waaraan menschen gehecht zijn, om den berg te
kunnen bestijgen tot zijn top? Ze was in de eeuwige sneeuw gekomen, ze
was uitgeput, wat verleiding niet had gekund, zou vermoeidheid doen,
vermoeidheid bereidde haar de nederlaag. Ze zou te werk gaan als de
reiziger, die zich in de sneeuw tot slapen legt, wetend dat hij nimmer
meer ontwaken zal en aldus zijn leven verspilt voor rust, omdat hij
niet langer kan.

Plotseling werd Heleen kalm. Ze liep de straat in naar haar huis en
bezon zich op een vreemd gevoel in zichzelf: ze was tegelijk tevreden
en ontevreden. Het was de spijtigheid van iemand, die een stuk uit zijn
kostbare verzameling heeft gebroken, doch zich niet zoozeer bedroeft om
de verloren waarde, maar wel omdat zijn bezit nu niet meer volledig
is—, willens en wetens besloot Heleen tot een verkeerde en onredelijke
daad en het ging niet zonder spijtigheid, doch tegelijkertijd schonk
haar het besef, dat ze niet beter dan anderen was, dat ze niet was in
haar voortreffelijkheid miskend, een zekere troost. Ze viel van haar
toren en kwam gewond en gekneusd tusschen de menschen terecht. Nu pas
was ze nederig—, tot hoelang?

Ze kwam in haar huis, sloot haar deur, deed de gordijnen toe tegen de
felle zon en zette zich tot schrijven. Haar brief werd aldus:

„Mijn beste vriend, in de eerste plaats en voor alles dit: dat ik na
heden niet meer bij je kom en dat ik doen zal wat je weet dat indertijd
mijn voornemen was, zoo gauw mogelijk heengaan hier vandaan.

„Wat ik je nog te schrijven heb, is een opheldering en niet meer. Als
je me nog hield voor wat ik niet ben, voor mij zou het zijn een
bitterheid ondragelijk en voor jou een ontgoocheling meer dan noodig.
Alleen daarom wil ik je zeggen, dat geen lichtzinnigheid en niet de
begeerte je te veroveren mij heeft gedreven en dat ik je van den
beginne af aan heb liefgehad en dat ik het heb willen verbergen en
bedwingen, omdat ik wist en weet, dat jij mij niet liefhebt, en dat ik
je heb willen laten leven in den waan, dat dit alles voor mij niets
beduidde dan een lieflijk en teeder spel, omdat ik je behouden wilde en
dat ik het ten langen leste niet meer heb gekund en dat ik daarom alles
losgelaten en prijsgegeven heb.

„Van mijn vroegere vrienden en mijn ervaringen met hen heb ik je vaak
genoeg en openhartig genoeg gesproken. Het is een goedkoope en
versleten bewering, en daarom staat ze mij tegen en daarom zeg ik het
niet, dat niemand mij ooit heeft begrepen; ik meen ook meer: niemand
heeft ooit raad met mij geweten, eerst met mij niet en later ook met
mijn liefde niet. Het is niet dat ik te veel vraag, het is dat ik te
veel geef. Wie ontvangen wil moet ruimte beschikbaar hebben, en de
meeste menschen hebben voor liefde zoo weinig ruimte beschikbaar, en ik
wilde toch altijd maar blindelings geven, hieruit kwam mijn ellende,
mijn verderf, mijn schaamte en mijn naberouw. Ook met mijzelf wist ik
geen raad en vaak gevoelde ik mij als iemand, die een al te groot
vermogen bezit en het niet aanwenden kan, zoodat het een last en een
hinder, maar geen vreugde meer voor hem is en soms voelde ik mij een
instrument, gaaf van bouw en goed van toon, maar voor mijn onkunde
eveneens onbruikbaar. Het vermogen had ik je ter hand willen stellen,
dat je het voor ons beiden beheeren zoudt, het instrument had ik je
willen toevertrouwen, tot een vreugde wellicht voor ons samen—, mijzelf
had ik je willen geven en toevertrouwen, om mee te doen naar je
goedvinden, als je mij hadt kunnen liefhebben.

„Je moet niet gelooven, wat ze soms zeggen, dat wij meisjes door onze
vrijmaking en geestelijken groei, onze zoogenaamde emancipatie, in ons
wezen veranderd zijn, en dat we geen heer en meester meer begeeren om
boven ons te zien en te dienen, want het is niet zoo, en het eenige,
dat voor ons veranderd en verminderd is, dat is onze kans, zulk een
heer en meester te vinden, om boven ons te zien en te dienen, omdat wij
wèl gegroeid zijn en mannen dezelfden gebleven en geen enkel mensch op
den duur een mindere boven zich erkennen en dulden kan, al gaat het om
een levensbehoefte en al komen verbeelding en een vurige wil te hulp.
Dat is het eenige, dat is al mijn ervaring, al mijn ellende, al mijn
leed. Wij willen wel heerschers, maar wij willen hoogere heerschers, en
wat mij betreft, ik heb langen tijd en den langsten tijd zonder dat ik
het wist, gehunkerd naar den man, dien ik als mindere zou naderen, maar
door wien ik in mijn eigen waarde gekend en erkend zou zijn en die mij
daarna nochtans zou kunnen en willen beheerschen.

„Ik heb natuurlijk wel mannen ontmoet, die mij wilden beheerschen, maar
ik heb mij tegen hen verzet ter wille van mijn trots, want ze waren
plomp en dom en zelfgenoegzaam. En ik heb er nog meer ontmoet, die mij
dienen wilden, maar ik heb mij tegen hen verzet ter wille van mijn
nederigheid, want ze waren slaafs en geboeid door hun zinnen.

„Mijn trots en mijn nederigheid zijn beide even groot, lijden beide
honger en willen door een en denzelfden mensch voldaan wezen. Dat ik
het niet geweten en er niet naar geleefd heb, omdat ik het niet wist,
is een deel van mijn ellende. Ik heb hoegenaamd niets van het moderne,
het onafhankelijke, het kloeke, het hupsche, het zoogenaamd ernstige
meisje, dat de „gelijke” is van haar kloeken en hupschen man en met
zijn hulp voor haar rechten vecht. Ik geef niets om mijn rechten in
dien zin; ik wilde wel dienen, maar ik wilde niet mijn mindere dienen.
Ik heb gedroomd van den man, die mij aan zijn voeten zou kunnen zien,
zonder mij als zijn slavin te behandelen. Brak hij mijn lieflijk spel
en deed het toch, ik zou mij oprichten en hem wurgen. Jij zoudt het
niet gedaan hebben. Ik heb gedroomd van den man, die voor mij zou zijn,
wat voor andere menschen God, wereld en geweten is, niet om hem te
gehoorzamen, maar om door hem mijzelf getrouw te blijven en mijzelf te
verwezenlijken, uit zijn wil, maar uit mijn eigen neigingen. Dat zou
jij zijn geweest. Tusschen de menschen heb ik niet kunnen aarden, hun
taal heb ik niet verstaan, zij niet de mijne,—dat is geen zaak van
beter en minder, het is een zaak van zoo en anders. Omdat ik anders
was, hebben ze mij doen lijden, van kind af aan, hebben ze mij bijkans
vermorzeld. Daarvoor kwam mij een vergoeding toe. Ik begeerde maar één
enkele vergoeding. Die vergoeding zou jij zijn geweest, als je mij hadt
kunnen liefhebben. Voor mij had het leven nimmer meer dan één echt
belang, niet meer dan één echt doel, niet meer dan één echte vreugd:
die welke des harten is. Daarop was al mijn hoop, mijn betrouwen en
mijn kans op geluk gebouwd.

„Ik voor jou, zou zijn geweest een kind om je huis te vullen met
vreugde en vroolijkheid. Ik heb nooit luid en ruim gelachen en
gezongen, ik ben nooit luid en ruim een kind geweest. Nu was ik klaar
om een kind te wezen. Ergens in de wereld wacht een leeg huis op mijn
stem en mijn stap, ik had gedacht, dat het jouw huis kon wezen. En dan
een klein meisje om aan je hand te gaan en over blijde en argelooze
dingen te praten, en verder een jongen, een jonge kameraad, om verre en
barre zwerftochten mee te ondernemen, regen en wind te trotseeren,
bergen te beklimmen, bosschen te doorworstelen, ik word niet bang, niet
duizelig en niet moe, je weet immers hoe ik lenig en taai ben door mijn
gehardheid als een jonge roover. O, voor ons beiden heb ik jeugd genoeg
en in overvloed. En verder een man, om met je te zamen te werken en
daarin tot je gelijke op te groeien en met je te zamen ons zelf en
elkaar en de wereld te doorzien, zoo nietig en geniepig als we allemaal
zijn en om onszelf en elkaar en de wereld te lachen, zonder bitterheid
en boosheid en ijdeltuiterij. Ik zou tot je schouder hebben gereikt en
we zouden te zamen zijn voortgegaan en het te zamen hebben gedragen,
dat geen van ons beiden zijn bestemming weet, en ons onderweg hebben
vermaakt met kleine dingen, zooals alleen volwassen menschen zich met
kleine dingen vermaken kunnen.

„En dan, ik zou behalve kind en meisje en man en jongen, ik zou ook
voor je je vrouw zijn geweest. Je weet, ik ben nog niet in gedachte,
wil of daad, eenig mans vrouw geweest, daar ik pas sinds gisteren van
mij zelve weet, dat ik eenig mans vrouw wezen kan....”

Heleen wierp de pen neer, schoof met een ruk haar stoel achteruit en
sloot de oogen. Een heete gloed trok over haar gezicht, ze greep naar
den brief om hem te verscheuren, er stak kracht en wil in haar vingers,
doch door haar dunne polsen trok het snel weer weg en het vuur aan haar
slapen glom uit. Een smartelijke machteloosheid greep haar beet, ze
vond haar brief niet toereikend, doch ze had toegezegd dat ze schrijven
zou en wilde dat doen, en ze miste de kracht opnieuw te beginnen, maar
ook den moed. Want het was toch al om het even.

Laat in den avond verzond ze haar brief en sliep den nacht die daarop
volgde, vrijwel kalm, want ze had nu het hare gedaan en hield niets van
haar lot meer in eigen handen. Doch den anderen morgen bij het ontwaken
rilde ze van afgrijzen tegen de vele onzekere uren, die nog komen
moesten. In den namiddag kon haar brief hem hebben bereikt. En dan—een
kramp trok Heleen door de leden. Zijn antwoord. Plotseling bevloog het
haar, dat hij ook zelf zou kunnen komen, maar in het volgend oogenblik
verwenschte ze de ongegronde gedachte, die niet in vervulling zou gaan,
doch wel haar de uren van den middag tot een gruwel maken. Ze bleef ook
dien dag weg van de school, liet de gordijnen toe zooals ze waren en
bracht den morgen in een verdoofde kalmte door. De geluiden in huis, de
geluiden buiten, zijzelf in haar kamer, alles leek haar onwezenlijk en
benauwde haar. Doch tegen den middag stond de felle onrust in haar op
en bestookte haar en teisterde haar lijf met zenuwschokken, iederen
keer als het geluid van het deurbelletje van buitenaf het huis
binnenstoof en de stilte stoorde. Hij kon het zijn, die buiten wachtte.
Ze sloop naar het raam en schoof het gordijn terug, ze sloop naar de
deur en luisterde en loerde aan de kier, haar hart hamerde, of het
zichzelf vernietigen wilde—het duurde even, en de doodskou van een
wreede zekerheid verjoeg dat brandende lijden en martelde haar daarmee
te zamen zoodanig, dat haar hart smeekte of dit zich niet herhalen zou.
Doch het herhaalde zich wel en sleepte iedermaal eenzelfde foltering
aan, zoodat Heleen in den naderenden avond volslagen uitgeput was. Ze
wist nu dat hij niet zou komen en dat geen zekerheid overschoot dan van
zijn schriftelijk antwoord—, dit kon er pas in den laten avond zijn. Ze
ging uit en bracht het tot den hoek van de straat, keerde zich om en
vloog ijlings terug, stormde naar boven, maar vond er niets. Toen ging
ze in de keuken en liet de oude vrouw een boodschap verzinnen, die haar
een uur uit huis houden zou. Ze ging uit in een kunstmatige kalmte, die
toenam en werkelijker werd, naarmate ze zich verder van haar huis
verwijderde en haar zekerheid steeg, dat ze daar voorloopig niet
terugkeeren zou. In een vol uur kon er veel gebeuren. Toen ze een
meisje was, was eens een van haar kleine broertjes weggeloopen en
verdwaald. Ze ijlde schreiend heen om hem te vinden, bleef uren
achtereen in donker weg; toen ze terugkwam, vond ze het broertje wel en
veilig thuisgebracht op moeders schoot. Dat heerlijk gevoel! Zoo lang
ze nu zich nog verwijderde, behield de hoop de overhand, doch toen ze
haar boodschap had verricht en den weg insloeg naar huis terug, rilde
ze kil en werd wit tot in haar lippen van angst en hopeloosheid. Het
was al laat, toen ze thuis kwam, ze stormde de trap op en zag in de
schemering zijn brief op tafel liggen. Ze herkende onmiddellijk vorm en
handschrift. Er was geen postzegel op, de brief was gebracht. Haar
handen waren zoo machteloos en koud, dat haar vingers geen vat kregen
op het stijve papier en ze wachten moest om zich te stillen. Toen
vouwde ze hem open en las:

„Heleentje, toen ik je brief ontving, sloeg juist de klok boven mijn
tafel: vier uur. Ik las je brief en daarna weer en daarna overdacht ik
hem. Het is een heerlijke, een verleidelijke brief, bijkans bedwelmend.
Ik overwoog toen wat ik je schrijven zou tot antwoord, ik liep eenigen
tijd de kamer op en neer, ging weer zitten peinzen en stond weer op.
Plotseling sloeg de klok weer: het was vijf uur. Ik had een uur laten
verstrijken met wikken en overdenken, en was niet naar je toe gegaan.

„Meer kan ik je eigenlijk niet schrijven. De hartstocht van je brief
heeft mij ontroerd en verontrust. Elke nieuwe mogelijkheid, elke
volgende belofte vernietigt een deel van de mogelijkheid tot
verwezenlijking—, want je belooft niet alleen, maar je kunt en je zult
vervullen, je kunt niet alleen kind en meisje, man en jongen zijn, maar
je zult het ook willen, en niet eerder tevreden en gelukkig zijn
voordat je elk ding hebt vervuld. Ik kan je niet helpen in die
vervulling en ik zou een voortdurende kwelling lijden door jou
voortdurend tekort. Het kind zou hongeren, het meisje smachten en de
jongen morren. Dat je mijn vrouw wilt zijn—, als ik wat jonger was en
ik had wat minder geleefd, en jij waart wat ouder, en je hadt, vooral,
wat meer geleefd, ik zou nòg naar je toekomen en het andere vergeten en
beproeven om met je te zamen gelukkig te zijn. Maar ik kan niet, wat ik
door de jaren aan inzicht en bedachtzaamheid won, om een droom
vergooien. Liefde is een begin van leven, ik ben in ouderdom en dood
getroost en denk aan mijn einde. Jij houdt van mij, zooals een jong
meisje houdt van één enkelen man—, dat is veel en voor mij te veel, ik
houd van jou zooals een ouder man van elk lief en jong meisje kan
houden—, dat is voor jou te weinig. Maar heb ik je daarin ooit misleid?
We zouden beiden geven wat we hebben en het verschil zou de som van ons
ongeluk zijn. Het is een besluit, dat ons beiden zal doen lijden, maar
het is een goed besluit, dat we elkaar in heel lang niet terug zullen
zien. Ik wil mijn zomerreis vervroegen en morgen al heengaan, tot den
winter toe. En jij zult hier vandaan en naar buiten vertrekken....”

Heleen las dien brief en liet hem daarna uit haar handen vallen. Ze
gevoelde zich zooals in een ouden, benauwden droom van jaren terug. Ze
stond in nacht en nevel boven stad en menschen uit op de spits van een
hoogen toren, rechtstandig in doodsangst verstard, en de voeten
tegeneen, daar ze wist dat iedere beweging haar dood zou zijn en
slechts roerloosheid haar tijdelijk redden kon. Zoo bleef ze nu in een
plotselinge en algeheele verdooving naast de tafel staan en bewoog geen
lid van haar lijf, als was in die roerloosheid redding, zoolang ze het
weerhouden kon. Ze behield die verdooving uit al haar macht om zich
heen, als een kleed dat een wonde naaktheid dekt, terwijl ze zich
ontkleedde en in haar bed ging. Ze waakte zonder klacht of tranen de
lange uren door, haar hart schokte in donker van pijn en smeekte om
gehoor voor de klacht van zijn afgrijselijk lijden, maar zij hield zich
doof en keerde zich af. In den morgen stond ze op, kleedde zich aan,
pakte haar schoolschriften bijeen, haalde uit de keuken haar
middagbrood, dronk staande haar thee en ging het huis uit naar school.



Maar van dien dag af begon Heleen’s leven nederwaarts te neigen. Want
haar hoop was gedood en haar jeugd was voorbij.













*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK HELEEN ***


    

Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.


START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
    at www.gutenberg.org. If you
    are not located in the United States, you will have to check the laws
    of the country where you are located before using this eBook.
  
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

    • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
        the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
        to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
        within 60 days following each date on which you prepare (or are
        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
        Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
        Literary Archive Foundation.”
    
    • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
        License. You must require such a user to return or destroy all
        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
        works.
    
    • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
        receipt of the work.
    
    • You comply with all other terms of this agreement for free
        distribution of Project Gutenberg™ works.
    

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation’s website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread
public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.