The Project Gutenberg EBook of Ang Mananayaw, by Rosauro Almario This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org Title: Ang Mananayaw Author: Rosauro Almario Release Date: January 25, 2005 [EBook #14794] Language: Tagalog Character set encoding: ISO-8859-1 *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ANG MANANAYAW *** Produced by Tamiko I. Camacho and PG Distributed Proofreaders. Produced from page scans provided by University of Michigan. [Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is marked as ~g.] [Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit.] Ros. Almario ANG MÁNANAYAW Aklatang Bayan I Aklát Limbagan at Litograpía NI JUAN FAJARDO Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz. MAYNILA--1910 ANG MÁNANAYAW Ros. Almario UNANG PAGKALIMBAG MAYNILA =LIMBAGAN NI JUAN FAJARDO Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz 1910.= * * * * * =Aklatang Bayan.= _Sa gitnâ n~g masinsíng úlap na sa kasalukuya'y bumábalot sa maynós na lan~git n~g Lahíng Tagalog, ang «Aklatang Bayan» ay lumabás_. _żLayon? Iisáng iisá: makipamuhay, ibig sabihi'y makilaban pagkâ't ang pakikipamuhay ay isáng ganáp na pakikitunggalí, isáng lubós at walâng humpáy na pakikibaka_. _At makikibaka kamí laban sa masasamâng hilig, m~ga ugali't paniwalŕ, magíng tungkól sa polítika, magíng sa relihión at gayón sa karaniwang pamumúhay; yamang ang m~ga bagay na itó'y siyáng m~ga haliging dapat kásaligan n~g alín mang bayan: tatlóng lakás na siyáng bumúbuó n~g káluluwá n~g alín mang lahě_. _At upáng malubós ang pagpapakilala n~g adhikâng itó sa aming man~gagiging, mangbabasa, kung sakalě, n~gayón pa'y malugód na't magalang na ipinatátalastás namin sa kanďlá ang m~ga aklát na sa kasalukuya'y niyáyarě sa loób n~g Aklatang itó_: =Ang Mánanabong, Ang Pangginggera, Bagong Hudas, Ang Sakim, Bagňng Parě at ibá't ibá pa.= _Pan~ganay na anák n~g Aklatang itó «Ang Mánanayaw», na n~gayó'y bagong kalúluwál pa lamang sa laran~gan n~g Panunulat. Kulang sa katás marahil, marahil ay gayón din sa lusóg n~g pan~gan~gatawán, bigláw na bun~ga palibhasŕ n~g isáng panitik na salát sa ilaw n~g talino at dahóp sa yaman n~g pananalitâ_. _Magsísitulong sa aklatang itó ang m~ga katoto ko't kaadhikâng Faustino Aguilar, namámatnugot sa TALIBA, Carlos Ronquillo, punňng-mánunulat sa náturan ding páhayagán at m~ga ibá pang gurň n~g panitik, na sa pamamagitan n~g limbagan at papel ay magsásabog, hanggáng sa lalňng lihim na pook n~g Katagalugan, n~g makákaya niláng pangliwanag na ilaw sa m~ga kalahěng nan~gan~gailan~gan nitó_. =Ros. Almario,= _Taga-pamahalŕ n~g Aklatang Bayan_. _Maynilŕ, 30 V-1910_. * * * * * Ang Mánanayaw. Jóvenes qué estais bailando, al infierno vais saltando. =SIMULA= _Pati_: Mánanayaw. Alan~ganing tindíg; ni mababŕ ni mataas; katawáng malusóg, makatás, sariwŕ; m~ga matáng malalaki't bugháw, dalawáng bintanŕng pinanúnun~gawan n~g isáng káluluwáng nag-iinit, nag-aalab sa nin~gas n~g apóy n~g isáng damdaming batis na dinádaluyan n~g alíw, _alíw n~g sandalî_ na nakalúlunod, nakaíinís at nakamámatáy sa bawŕ't káluluwáng maligň sa kanyá. _Sawî_: Túbong lalawigan, binatŕng nag-aaral sa Maynilŕ. Buhat sa mabuting lipě, angkán n~g m~ga mayaman, si Sawî ay isáng binatŕng lumakí sa lilim n~g pananaganŕ: kimî, mahihiyâin, ugalěng babae, si Sawî ay hindî kaparis n~g m~ga binatŕng walâng ibáng minimithîmithi kundî ang mátulad sa isáng paróparó, sa isáng bubuyog, na tuwîna'y hanap ang m~ga bulaklák, upáng simsimín ang kaniláng ban~gó, _Tamád_: Isáng hampás-lupŕ, isáng hampas-bató, na gaya n~g tawag sa kanyá n~g madlâ. Ulila sa amá't ulila, sa iná. Walâng asawa, ni anák, ni kapatid, ni kamaganakan kungdî ... si «Ligaya»; ligayang pará sa kanyá'y hindî natatagpô sa alín mang dako, sa alín mang poók, máliban sa m~ga bilyar, sabun~gán, pangginggihan, bahay-sáyawan at m~ga bun~gan~gŕ n~g impierno na sa bálana'y laging nakaumang. --Tamád, żkumusta ang _ibon_? --Mabuti, Pati, maamň na n~gayón. --żHandâng pumasok sa kulun~gán? --ˇOh, walâng pagsalang hindî siyá pápasok! --żAnó ang sabisabi niyá sa iyó tungkól sa akin? Paris din n~g m~ga unang salitâ na náiukol ko sa iyó nang tayo'y unang magkátagpô sa isáng handáan: na, ikáw ay magandáng katulad ni _Venus_, paris n~g Talŕ sa umaga. ˇUmiibig na sa iyó! Maáasahang siyá'y bihag mo na.... Binuksán ni Pati ang kanyáng dalawáng labě na nagpúpulahan upáng paraanín ang isáng matunóg na halakhák. --_Con qué_, umiibig na sa akin, há? --At pagháhanapin ka mámayâ. --żSaán? żsaan mo akó itinurň? --Sa bahay-sáyawan. --Sa makatwíd palá ay nálalaman nang akó'y mánanayaw? żat anó ang sabi sa iyó? żhindî ba niyá nábabasa ang m~ga páhayagáng, hindî miminsan at mámakalawáng nagsásabog diyán n~g m~ga balitŕng diumanó'y hindî m~ga babae ang m~ga mánanayaw sa «suscrición» kundî isáng tungkós na m~ga talimusák? --_Medio ... medio_ sinabi niyá sa akin ang ganyán; n~guně't tinugón ko siyáng ang gayóng balitŕ'y mangyáyaring magkátotoó, kung minsán, at mangyayari rin namáng hindî, «Si Pati»--ang wikŕ ko sa kanyá,--«iyóng dalagang ipinakilala ko sa iyó sa handâang dinaluhán natin ay isáng matibay na saksí n~g katotohanang ang isáng magandáng perlas ay mangyáyaring mápaliblíb sa gitnâ n~g burak....» At tumigil sandalî ang nagsásalita upáng lumagók n~g laway at magpatuloy, pagkatapos, sa m~ga ganitóng pan~gun~gusap: --At si Sawî (ang ibong pinagúusapan nilá)--ay naniwalŕ namáng ikáw ay isáng «magandáng perlas», isáng dalagang mahinhín, may puri, maran~gal.... --żAt hindî na itinanóng kung bakit akó nápapasok sa bahay-sáyawan? --Itinanóng żbakit hindî? n~guně't ang dilŕ ni Tamád, ang dilŕ n~g bugaw mong si Tamád, ay nang m~ga sandalîng yaó'y lumikhâ n~g m~ga pan~garap na sa kanyáng bibíg ay larawang mistulŕ n~g katotohanan, katotohanang nákita, sinaksihán n~g kanyáng tin~gín. At sinabi ko sa kanyáng hálos maagnás ang luhŕ ko: ˇOh, Sawî, kung nálalaman mo ang buông kasaysayan ni Pati, n~g magandáng Pati, na hináhan~gŕan mo n~gayón, ay dî sásalang siyá'y málalarawan sa m~ga balintatáw n~g m~ga matá mo na katulad n~g isáng banál na babae, n~g isáng ulirán n~g kadalagahan. Pagkâ't siyá, ang habol ko pa, ay isáng ulilŕng dumanas n~g dî gágaanong kasawîan sa buhay, nagíng magpapalimos, nagíng manghihin~gě, at nang ayaw nang lawitán n~g awŕ n~g m~ga tinátawagan ay napilitang pumasok na alilŕ, ipinagbilí ang lakás sa isáng mayaman ... dapuwŕ't.... --żAnó pa? --Ang mayaman, ang dugtong ko, sa haráp n~g walâng kaagáw na dilág ni Pati, ay nagnasŕng paslan~gín ang kanyáng dan~gál. --ˇPaslan~gín! Mainam kang magtátatahítahî n~g kasinun~galin~gan. żAt anó pa ang aking ginawâ? --Na ikáw ay tumutol sa gayóng karumíng adhikâ. --żAt pagkatapos? --Nilisan mo ang bahay na pinaglílingkurán upáng pumasok sa pagkamánanayaw. --Samakatwíd, ang tapos ni Pati, pará kay Sawî, akó'y isáng banál na babae, isáng ulilŕnginapí n~g Palad, nagíng magpapalimos, manghihin~gě, alilŕ, alipin, sa madalîng sabi; at dahil sa pagtatanggól n~g puri ko'y iniwan ang bahay n~g mayaman, upáng pumasok ... żgayón n~ga ba? --Ganiyán n~ga. ˇOh, kung ipinahintulot n~g Dios na ang m~ga kasinun~galin~gan, bago makalabás sa bibíg n~g m~ga nagsísinun~galíng, ay magíng apóy muna...! Si Pati, pará sa ating nakakakilala sa kanyá, ay isáng isdâng kapak, na sa labás ay walâng ibáng ipinatátanáw kundî ang kintáb n~g kaliskís, bago sa loób ay walâng ibáng madádamá kundî ang mabahňng burak. Siyá'y hindî lamang kirí, hindî lamang salawahan; higít sa kirí't salawahan, si Páti ay isáng tunay na salarín, isáng mangbibitay n~g m~ga káluluwáng nahúhulog sa kanyáng kandun~gan. Batŕ pa lamang, hálos bagong sumísiból pa lamang, si Pati'y pinagkatakután na n~g m~ga binatŕ sa kaniláng pook. ˇBakit hindî, sa, bálana'y sinagután n~g óo, bálana'y pinan~gakuan, bálana'y sinumpâan; m~ga pan~gakň at sumpâng bawŕ't isá'y pinatítibayan sa pamamagitan n~g isáng sanlâ, n~g isáng lágak, na hindî na mabábawě kailán man! N~guně't ... nagsasalitâ na namán si Tamád; pakinggán natin: --Pati--aniya--mamayâ'y hindî sásalang dádalhín ko sa iyó ang ibon. --Dáratíng kayóng handâ na ang haula. At naghiwaláy ang dalawá. II. --ż ... ? --ˇ ... ! At nároón na silá sa unang baytáng n~g hagdanang patun~go sa bayan ni Plutón: sa bahay-sáyawan. Náuuná si Tamád, ang tuksó, at si Sawî ay sumúsunód sa dako niyáng hulihán. Ang _Templo_ n~g masayáng diosa _Terpsícore_, nang m~ga sandalîng yaón ay maitútulad sa isáng Hardín n~g Kaligayahan: doón at dito'y walâng námamalas ang tin~gín kundî ang m~ga bagong Eba, ang m~ga bagong Adán, doón at dito'y nagsabog ang m~ga bulaklák, nagsalisalimbayan ang m~ga paroparó. Pagdatíng na pagdatíng n~g magkasamang si Sawî't si Tamád sa bahay-sáyawan, si Páti, na nag-aantáy na sa kanilá ay malugód na sumalubong at nakan~gitî, nakatawang bumati sa kanilá: Nan~gáligaw kayó rito.... Si Sawî'y hindî tumugón. Ang m~ga salitâ ni Pati, ang m~ga bigkás na yaóng mandi'y pinulután sa tatamís, ay isáisáng sumapit sa pusň n~g natítigilang binatŕ. ˇAnóng gandá ni Pati nang m~ga sandalîng yaón! Sa loób n~g kanyáng damít na nan~gán~ganinag sa dalang, sa malas ni Sawî ay siyá ang nákita ni Flammarión sa kanyáng pan~garap: taong ilaw ang pinakalamán, at ang m~ga kamáy ay dalawáng bagwís. Si Tamád, na nakákita sa ganitóng pagkakápatigil n~g kanyáng kasama, ay kumindát n~g isá kay Pati at lihim na itinurň yaón: «ˇTalagáng _torpe_ n~gâ!» Noo'y isáng hudyát n~g tugtugin ang náriníg: --ˇBals!--ang panabáy na turing n~g m~ga naíiníp na m~ga mánanayaw. At umugong ang malakíng _salón_ sa kiskís n~g m~ga sapatos. Si Pati na nálalayô na sa dalawáng magkasama, pagsisimulâ n~g sáyawan ay mulîng lumapit kay Sawî: żIbig pô ninyóng sumayáw?--ang magiliw na tanóng. --Hindî pô ... bahala na pô ... mámayâ na pô kung sakali.--At tumindíg na tila nainitan sa pagkakáupô; dinukot ang panyô sa bulsá at pinahid ang pawis na sa noó'y butílbutíl na sumísipót. --ˇMahíhiyâin pa ang tunggák! ang naibulóng tulóy n~g magandáng mánanayaw. At tinalikdán ang binatŕ na hálos padabóg. Tila nagálit sa gayóng pagtanggí n~g inanyayahan. Ang gayón ay náhalatâ ni Sawî, kayâ't paanás na násabi sa sarili, nang siyá'y naúupô na: --ˇBakŕ nagalit ah!... At lalňng nag-ulol pa ang ganitóng pan~gan~gambá n~g binatŕ, nang mákitang si Pati ay kinúkuha na n~g isáng makisig na _bailarín_: --ˇSayang at hindî ko siyá napairugan! żSinóng lalaki ang kumuha sa kanyáng magandáng mánanayaw? żKatipán na kayâ niyá? żKasintahan na kayâ? M~ga ganitóng pag-iisip ang gumuguhit sa gunitâ n~g binatŕ, nang sa súsugat sa kanyáng pandiníg ang tanóng ni Tamád. żBakit hindî ka sumayáw? At hindî na binigyáng panahón na ang inusisŕ ang makasagót pa, at si Tamád ay nagpatuloy sa kanyáng pagtuksó: --żNaníniwalŕ ka bang sa m~ga bahay-sáyawan ay walâng dumádaló kundî ang m~ga taong walâng kabuluhán? --Hindî sa gayón, katoto.... --żNaníniwalŕ ka ba--ang ulit ni Tamád--na sa m~ga bahay-sáyawan ay walâng ibáng dumádayo kundî ang m~ga hampás n~g Dios na nagkalat diyán? Ah, nagkakámalî ang m~ga may ganitóng paniwalŕ, at saksíng matibay n~g kamalěang itó ay ang nakikita mo n~gayón, kaibigang Sawî. Ang ginoóng iyáng kasayáw ni Pati ay isáng abogadong kilalá sa m~ga pook na itó n~g Maynilŕ ... ang ginoóng yaón--at itinurň ang isáng umíikit na kayapós namán n~g isáng babaeng habâan ang mukhâ at singkít ang matá ang ginoóng yaón ay isáng _farmaceútico_; at itó, itóng nagdáraán n~gayón sa tabí natin na may kawíng pang bulaklák sa tapat n~g dibdíb, ay isáng mayamang mán~gan~galakál.... Anó pa't ang lahát n~g m~ga nároón ay isáisáng ipinakilala ni Tamád kay Sawî: may m~ga _estudiante de derecho_, m~ga nag áaral n~g _medicina_, m~ga mán~gan~galakál, m~ga polítikó, at m~ga ibá pang «pag-asa n~g Bayan,» wikŕ n~gŕ n~g Dakilŕng Bayani n~g Lahě. N~guně't ang m~ga ganitóng pagpapakilala ni Tamád ay hindî warě pansín n~g kanyáng kinákausap, pagkâ't itó, pagkatapos niyáng humintô, ay walâng ibáng náisagót kundî: żSinó ang kasayáw ni Pati? Ang ganitóng pagwawalâng bahalŕ n~g kanyáng kaniíg ay hindî ikinapoót ni Tamád. ˇBagkús ikinagalák pa n~gŕ! Náhalatâ niyáng sa pusň ni Sawî, nang m~ga sandalîng yaón, ay walâ nang ibáng nagsísikíp kundî ang larawan n~g kanyáng _kandidata_, at walâ nang ibáng naririníg ni nakikitang anó pa man ang binatŕ kundî ang mahinŕng sagitsít n~g sapatos ni Pati sa tablá n~g _salón_ at ang kanyáng mapanghalinang tindíg. Si Sawî, pusňng lagěng tikóm sa hibň n~g pagkakásala, n~gayó'y untî-untîng nabúbuksán sa tawag n~g isáng bagong damdamin, damdaming aywán niyá kung anó, datapwŕ't nálalaman niyá, óo, na ang damdaming yaó'y walâng pinag-iwan sa bagang nagbíbigáy init sa isáng kaldera, apóy na gumigising sa dating tulóg at nagbíbigáy siglá sa dating malamíg na pusň. Ang bulaklák na noóng una'y takót sa halík n~g araw, n~gayó'y bumúbukád sa hagibis n~g bagyó. Samantalŕng ang m~ga pareha'y nagsalísalimbay, sa gitnâ n~g _salón_; samantalŕng ang m~ga pareha'y walâng hintô n~g bulun~gan, kálabitan, kindatan, kúrutan, at kung minsá'y ang pálitan n~g matatamís na salitâ; si Sawî, sa luklukang kinarórooná'y walâng ibáng iníisip-isip kundî kung «paano ang paraang dapat niyáng gamitin upáng maparating sa taya n~g mapanghalinang _binibini_ ang m~ga itinítibók n~g kanyáng káluluwá.» --Tamád ang pamulîng tawag sa katabí--ibig kong akó'y pagtapatán mo: żanó ang tunay na kalágayan ni Pati? żDalaga ó may asawa? żmalayŕ ó may katipán? --żNálimutan mo na ba ang maliksíng tugón n~g tinanóng ang m~ga isinagót ko sa iyó noóng unang tayo'y magkásama hinggíl din sa m~ga ganyán mong pag-uusisŕ? --Marahil ... żanó ba ang sinabi mo sa akin noón? --Sinabi ko sa iyóng si Pati'y dalaga at walâng asawa, malayŕ at walâng katipán. --Samakatwíd.... --Samakatwíd ang agád na habol ni Tamád--samakatwíd si Pati ay malayŕ, malayŕng tulad n~g isáng isdâ sa tubig, n~g isáng paróparó sa halamanan, n~g ibon sa alapaap. --Kung siyá kayâ'y pag-alayan ko.... Náhalatâ ni Tamád ang tun~go n~g, ganitóng pananalitâ ni Sawî; kayâ't hindî na inantáy na matapos pa at matuling sumagót: --żBakit hindî? żbakit hindî mangyáyaring siyá'y pag-alayan n~g pag-ibig? żHindî ba't ikáw ay isáng binatŕ, at siyá'y isáng dalaga? żHindî ba't ikáw ay isáng makisig na bagong-tao at siyá'y isáng magandáng binibini? żBakit hindî...? --Katotong Tamád, tila mandín biníbirň mo akó. --żBinibirň kitá? Hindî ko pa sinásabing lahát sa iyó ang m~ga nálalaman ko tungkól sa babaeng iyán, pagkâ't nan~gán~gambá n~gâ akóng bakâ ka malulŕ.... --żMalulŕ? --Kung sabihin ko sa iyóng si Pati ay tila ... tila.... --żTila anó? --Tila nagkákagustó sa iyó.... --ˇNagkákagustó! ... żDiyatŕ? żdiyatŕ't si Pati'y nagkákagustó sa akin? --żAt bakit mo namán násabi ang gayón?--ang usisŕng may halňng pananabík. --żBakit hindî'y sa minámasdán ko ang bawŕ't kilos niyá? Noó'y nagkátaóng si Pati'y tumítin~gín kay Sawî. Nápansěn ni Tamád ang gayón. Kinalabít ang kanyáng kapulong at ang bigkás na pan~gitî: --ˇNákita mo na ... dî n~gayón ay tiningnán ka na namán! --ˇTunay!--ang náibulóng ni Sawî sa sarili.--ˇAt, anóng lagtkít na sulyáp ang kanyá, anóng lambíng, anóng pagkásarápsaráp! Natapos ang unang bals. Sa ikalawáng hudyát n~g tugtugin na nagbalitŕ sa m~ga nároon n~g isáng mainam na _two-step_, si Sawî ay hindî na nakatiís: --ˇIbig kong sumayáw sa kanyá! At noón dî'y iniwan ang likműan, madalîng lumapit kay Pati, at ang magalang na samň: --żIbig pô ba ninyó akóng paunlakán? Sa ganitóng katanun~gan n~g binatŕ, si Pati'y hindî man lamang nagbuká n~g bibíg; subalě't pinasagót ang maputî't maliít niyáng kamáy na noó'y agád ikinawit sa bisig n~g nag áanyaya. M~ga matáng sana'y bumasa sa pusňng lalaki, noón pa'y nábanaagan na ni Pati ang kanyáng nálalapít na tagumpáy: --ˇHuli na ang ibon, huli na, huli na!--ang magalák na bulóng sa sarili. At nang silá'y sumayáw na ay pinapaglarô n~g gayón na lamang sa kamáy n~g kanyáng kayapós, ang maliít at malantík niyáng baywáng. Si Sawî, sa ganitóng laláng n~g babae, ay untîuntîng nanglíliít na animo'y isáng kandilŕng naúupós sa hihip n~g han~gin. At ang makamandág na samyô n~g sampagang kanyáng sinísimsím n~g m~ga sandalîng yaón ay hinayhinay nang tumátagós sa kaibuturan n~g kanyáng damdamin. ˇUmíibig na siyá ... at umíibig n~g isáng pagíbig na taós, maálab, morubdób, na gaya n~g isáng sigâ sa alň n~g han~gin, gaya n~g isáng sunog sa buhos n~g gás! Bawŕ't n~gitî ni Pati, bawŕ't sulyáp na panukáw na ipakň sa kanyá, ay mariíng tumítimň, bumábaón, sumúsugat sa dibdíb n~g na sa pan~ganib na si Sawî, paris n~g pagtimň, pagbaó't pagsugat n~g isáng mahayap na palasô. --Aling Pati--ang kimíng tawag sa kasayáw--kung akó pô kayâ'y pumarito gabígabí ay mákakasayáw ko kayó? --Bakit pô hindî?--ang malambíng namáng tugón n~g tinanóng. Ang binatŕ natin, ang _torpeng_ si Sawî, sa ganitóng paoo ni Pati, walâng ibáng maisagót kundî isáng banayad na: --Salamat pô. At hindî na umimík pang ulî hanggáng sa matapos ang sáyawan. Si Simoun, ang kasindak sindák na Simoun sa _Filibusterismo_ ni Rizal, pagkapaglapat n~g m~ga dahon n~g pintűan n~g _Templo_ ni _Terpsícore_ ay nagpamalas sa m~ga nan~gín~giníg niyáng labě n~g isáng mapagkutyâng n~gitî; at sakâ sinabing: --_ˇBuena está la juventud_!... III. Si Sawî ay walâ nang pagkásyahán n~g pag-ibig kay Pati. Bawŕ't saglít na dumaán, bawŕ't saglít na yumao, ay isáng palasô na namáng umíiwŕ sa kanyáng dibdíb. --ˇOh, Pati! ... żkailán mo pa málalamang iníibig kitá? żkailán mo pa málalamang ang pusň ko'y nagíng dambanŕ na n~g iyóng mahál na larawan? żkailán mo pa málalamang si Sawî'y walâ nang ibáng dinárasáldasál kung hindî ang pan~galan mong walâng kasingtamís? Dilŕng kimî, gapós n~g pagpipitagan, si Sawî ay nagtítiís manirá na lamang sa m~ga himutók at buntóng-hin~gá. żMagtapát kay Pati? --Kung akó'y halayin? żKung hindî pakinggán ang idáraíng ko? żkung birůbirůin ang pag-ibig? ˇAy!... Dapwŕ't, kung natátantô niyáng si Pati ay isáng maáwŕing walâng dî nilimusán n~g kanyáng pag-ibig, kung natátantô niyáng si Pati ay isáng maawŕing walâng pinagkaitán n~g kanyáng _habág_, kung natátantô niyáng si Pati'y walâng ibáng ináantay-antáy kundî isáng kalabít na lamang, ang isáng salitâng sukat maghiwatig n~g kaniyáng, damdamin upáng lúbusan nang ipagkatiwalŕ sa kanyá ang kanyáng káluluwá, ang kanyáng katawán; ang m~ga gayóng hinagpís at pag-aálinlan~gan ay hindî na sana sumagě sa kanyáng gunitâ. N~guně't si Sawî ay isáng _singkí_ pa; kayâ't hindî niyá nálalamang, sa Maynilŕ, ang salitâng «Mánanayaw» ay nákakatugón n~g m~ga salitâng «mangdadambóng sa lilim n~g batás», «magnanakaw sa loób n~g bahay.» Kung nálalaman niyáng sa m~ga bahay-sáyawan ay hindî ginágamit ang m~ga salitâ upáng sabihing: «Iníibig kitá,» «ibig kitang kánin» kundî sukat na lamang ang m~ga suliyáp, kindát at kalabít, disin si Pati'y malaon n~g nagíng kanyá, ó sa matuwí'd at lalňng tumpák na sabi, siyá'y nagíng kay Pati. Bagamán, ang kanyáng m~ga pag hihimutók ay hindî rin lubhâng naglawíg, pagkâ't noóng isáng gabíng si Pati'y manaog sa bahay-sáyawan, upáng umuwi na sa bahay, ay _nagkapalad_ siyáng mápasama rito, sa _túlong_ at _awŕ_ n~g kanyáng kaibigang si Tamád. --ˇBinibining Pati: ang tawag n~g binatŕ, nang silá'y nagsásarilí na sa gitnâ n~g dilím--żmagalit ka pô kayâ kung akó'y may sabihin sa iyó? --Kung makagágalit pô ... ang tila pabirňng sagót n~g tinanóng. Si Sawî ay napatigagál. żPaáno ang kanyáng gágawin? żSaán siyá maglúlusót n~gayón? ˇNatakpán ang bútas na kanyáng ibig paglagusán. Maláong hindî nakaimík. Sa haráp n~g ganitóng pangyayari, si Pati ay lihim na nápan~gitî: --ˇTalagáng _singki_ n~gâ!--ang na wikŕ sa sarili. Nang hindî pa rin humúhumá ang binatŕ ay si Pati na rin ang _nagabaláng_ maglawít n~g silň. --Ginoóng Sawî:--ang bun~gad--kung hindî pô akó namámalî ay tila nákita ko na kayóng minsán, bago kayó makaratíng sa aming pinagsásayawán. --żSaán pô?--ang patakáng saló n~g binatŕ.--żSa lalawigan kayâ, sa marálitâng lalawigan na aking kinákitaan n~g unang liwanag? --Hindî pô, dito rin pô sa Maynilŕ ... aywán ko na pô lamang kung saán at kailán; n~guně't nákita ko na kayó. --Dakilŕ pô ang palad ko kung magkakágayón. --Akó na n~gâ pô lamang yatŕ ang talagáng abâng-abâ, sapagkâ't nákita na'y hindî pa nápansín. --ˇBinibini! ... ˇBinibining Pati! ... ˇHindî ko kayó nápansín? żDatapuwŕ't mangyáyaring kayó'y hindî ko mapansín? --Talagá pông gayón na n~gâ lamang ang nan~gápakaliliít na paris ko. --ˇNapakaliít! żPaano pông mangyáyari, na, ang isáng pinaglílingkurán ay magíng maliít pa kay sa isáng naglílingkód? --żPinaglílingkurán pô, ang sinabi ninyó? Umandáp andáp ang pusň ni Sawî at nag-alaalang bakâ siyá ay nápapabiglâ na ... n~guně't, ˇpag asa at lakás n~g loób! Ang napagdaanán na'y hindî na dapat pagbalikán. _ˇAdelante!_ ang wikŕ n~gâ ni Golfin sa _Marianela_ ni Galdós, _ˇadelante, siempre adelante!_ --Opň--ang patibay n~g walâng kagatólgatól ang dilŕ--pinaglingkurán pô, ang aking sinabi. --ˇPinaglingkurán pô akó! at żnino pô? --A ... a ... akó pô. Si Pati ay lihim na nátawá. Si Sawî ay lihim na nan~giníg. --ˇLumálabis yatŕ ang kapan~gahasan ko? At inantáy na sumagót ang dalaga, paris n~g pag-aantáy n~g isáng násasakdál sa pasiyá n~g isáng hukóm. Ang palad ni Sawî, nang m~ga sandalîng yaňn, ay nábibitin sa m~ga labě ni Pati. żAnó ang itútugón sa kanyá? żOo? ˇOh, lan~gít! ... żHindî? ˇOh, kamátayan! Si Pati, matapos mapindót ang sikmurŕ na sumásakitsakít din dáhil sa pinípigilang pagtawa, ay bumigkás n~g ganitó: --Ginoóng Sawî: żkinúkutyâ mo pô yatŕ akó? --ˇHindî pô; túnay na túnay pô ang aking sinabi. ˇOh, kung mangyayáring mabuksán ang aking pusň!... Patuloy ang kaniláng pag-uúsap. Mulâ sa malayň, sa isáng pitak n~g lan~git, ay pumaibabaw sa tin~gín ang isáng anakě'y búndók na kakulay n~g usok, ang úlap, ang makapal na úlap, sugň n~g nagbábantâng ulán. Noón, ang m~ga naglálakád ay kasalukuyang dumáratíng na sa tapat n~g isáng _accesoria_ na nátitirik dakňng kaliwâ n~g maluwáng na lansan~gan n~g Azcárraga. --Umakyát pô muna kayó--ang anyaya ni Pati sa binatŕ--maaga pa pô namán. ˇMaaga pa! żMaaga pa ang sabi n~g babaeng yaón, gayóng magíikaisá na sa hatinggabí? ˇIbáng-ibá n~gâ namán ang m~ga babaeng Maynilŕ kay sa m~ga babaeng lalawigan! ...--ang náibulóng tulóy sa dî masiyaháng pagtataká sa gayóng náriníg. Gayón man ay sinagót din n~g isáng taós na pasasalamat ang nag-áanyaya. At umakmâng tâtalikód na upáng umuwî sa kanyáng bahay; dátapwŕ't ˇpagkakátaón! noó'y bumubos ang ulán. Isáng mapagtagumpáy na n~gitî, ang namulaklák sa m~ga labě ni Pati: --ˇTalagáng másisilň na ang ibon! At mulî't mulîng inanyayahan ang binatŕ hanggáng sa itó'y matapos sa pagpapahinuhod: --Yamang tulot mo pô ...--ang marahang sagót na bábahagyâ nang náriníg ni Pati. Unang umakyát si Pati. Sa likurán niyá'y sumunód si Sawî. Sa itaás n~g bahay, ang unang napansín ni Sawî ay ang maayos na m~ga palamuting doón ay nagsabit, ang m~ga kuadrong nan~gagpápan~gagáw sa inam, ang m~ga larawan, _paisaje_, at m~ga ibá pang sukat makaalíw sa tin~gín. Isáng batŕng paslít ang dinatnán nilá sa bahay na itó, na, utusán ni Pati. --Bulilít--ang tawag n~g may bahay sa alilŕ, pagdatíng sa hulíng baytáng sa itaás--bigyán mo n~g silya ang tao. Ang inutusa'y maliksíng tumupád. Naupô si Sawî; at ang batŕ ay nawalâ sa kanyáng haráp. Si Pati, samantalang pinagkúkurús n~g binatŕ ang dalawá niyáng kamáy sa pagkakaupô, ay pumasok sa silíd n~g bahay upáng ayusin ang kanyáng buhók na naguló sa bahay-sáyawan, at nang mulîng mapulbusán ang mukháng noó'y humúhulas sa agos nang pawis. At bago lumabás ulî ay makailán munang binikásbikasan ang kanyáng bihis at itinanóngtanóng sa sarili kung ang ayos niyáng yaó'y sapát nang makapagpalundág n~g isáng pusň sa kanyáng kinalálagyán. At nang tila nasiyahán na ang loób ay sakâ pa lamang naupô sa isáng luklukang may gadipá lamang ang layô sa kanyáng panauhin. ˇAnóng pagkâgandágandá ni Pati noón sa malas ni Sawî! --ˇOh--ang nawikŕ tulóy--magíng si San Pedro man na panót ang tuktók, magíng si San Juang mapun~gay ang matá't magíng si San Pascual na maamň ang mukhâ, sa haráp n~g ganitóng dilág ay sápilitáng mabúbuyó sa pagkakásal! ˇAt siyá, siyá pa n~gâ bang isáng hamak na tao lamang ang hindî matuksó?... --Pati! ˇaling Pati! ... ang sunódsunód na tawag na kasabáy n~g pan~gin~giníg n~g boông katawán. Ang tinawag ay hindî sumásagót. N~guně't nápapan~gitî n~g lihim, pagkâ't noón ay nahalatâ niyáng ang makamandág na init n~g kanyáng katawán ay tumátaláb na sa pusň ni Sawî. At si Pati ay lumapítlapít pa sa kanyáng kausap, at nakatawa, nakasulyáp na sakdál n~g saráp. Si Sawî ay lalňng nan~giníg. Si Pati ay lalň pang lumapit sa kanyá, lalň pang nilambin~gan ang n~gitî, lalň pang pinun~gayan ang suliyáp. Ibig nang tumakbó si Sawî, ibig nang sumigáw, ibig nang tumakas, upáng makailag sa tuksó. ˇDaráng na daráng na sa init! N~gunět noó'y siyáng pagdampî sa kanyáng kamáy n~g nagpúputia't m~ga tabas kandilŕng dalirě ni Pati, at kasunód ang magiliw na usisŕ: --żAnó pô ang dináramdám ninyó? ˇnanglálamíg kayó! --Opň ... opň ... nanglálamíg n~gâ pô. At sabáy nagtindíg sa pagkakáupô, ibunukás ang dalawâng bisig at iginapos sa liíg ni Pati, at ang samňng namámasag ang tinig: --ˇPati, Pati, patawarin akó...! IV. Mulâ nang unang gabí na kanyáng pagsamyô nang layaw sa kandun~gan n~g magandáng Pati, si Sawî ay nanumpâan nang magíng isá sa lalňng masikap na kampón n~g _diosa_ Terpsícore. Siyá'y isáng pusakál nang mánanayaw. Ang m~ga aklát na dati niyáng kaulayaw pagdatíng n~g gabí, n~gayó'y siyáng m~ga matalik niyáng kaaway. ˇNi isáng sulyáp man, ni isáng saglít pang pakikiníg sa kanilá!... Ang lahát nang kanyáng panahón ay lúbusang ipanaubayŕ na sa m~ga alíw n~g sandalî. At ang kanyáng káluluwá, parang isáng katawáng kulang at salát sa pagkain, untîuntî nang nanunsiyami, untîuntî nang nalúluoy, untîuntî nang naíinís sa dilím na noó'y bumábalot sa kanyáng maulap na lan~git. At mulŕ noó'y walâ nang ibáng pinan~gápan~garáp kundî magpakalasíng sa paglagók sa alak n~g pag-ibig sa m~ga maninipis at mapupulâng labě n~g kanyáng marilág na Pati. Si Pati, pará sa kanyá'y siyá nang lahát: pag-asa, ligaya, pag-ibig, kaluwalhatěan.... ˇOh, ang makamandág na binhî, ang pag-ibig sa isáng salaríng katulad ni Pati, ay lumagô at nag-ugát sa pusň ni Sawî! Minsán, sa isáng pag-uusap nilá, ay malinaw na nápalarawan ang kadakilŕan n~g kanyáng pag-ibig sa magandáng mánanayaw: --Pati, Pati ko aniya,--żtunay bang akó'y iyóng minamahál? Si Pati, sa ganitóng kahalin~gán n~g binatŕ, ay minsáng namuwalan sa bugsô n~g isáng pagtawang inimpít. --Sumagót ka, Pati ko, sumagót ka sana. --Oo--ang bigáy-loób n~g mánanayaw--óo, Sawî ko, gíliw kong Sawî, minámahal kitá. --żGaya kayâ n~g pagmamahál ko sa iyó? --Higít pa; makálilibo pang mahigít. Iníibig kitá paris n~g pag-ibig n~g bulág sa araw, iníibig kitá paris n~g pag-ibig n~g isdâ sa tubig, iníibig kitá paris n~g pag-ibig n~g banál sa Dios. żNasísiyahán ka ná? --Pati, Pati ko. żtunay ang iyóng sinabi? --Paris n~g katotohanang madilím ang gabí, may init ang araw, may lamíg ang buwan; paris n~g katotohanang akó ay may pusô, ikáw ay may atáy; paris n~g katotohanang ikáw ay maganda, akó ay pan~git. --Pati, Pati ... at tinutop ang kanyáng dibdíb na tila ibig máwalat sa pitlág n~g pusňng noón ay dumanas n~g dî gágaanong alíw. At bago pinigilan si Pati sa manipís niyáng baywáng, hinagkán sa noó n~g isáng matunóg at mahabŕng halík at.... --Pati ko--ang turing--żnaríriníg mo ba ang masinsíng tibók n~g aking káluluwá? żHindî? ... pakinggán mo: sinásabi niyáng ikáw raw ang kanyáng búhay, ikáw raw ang kanyáng ligaya, ikáw raw ang kanyáng lan~git ... żnálalaman mo na? --ˇNamán! --At sinabi pa niyáng--ang patuloy ni Sawî na tila hindî pansín ang «namán» ni Pati--at sinásabi pa niyáng siyá ay nagtayô n~g isáng dambanŕ sa lalňng lihim na pitak n~g aking damdámin, dambanŕng sinabugan n~g mapuputîng sampagita upáng suubín sa kanyáng mahinhíng halimuyak ang larawan n~g isáng babae, n~g isáng banál, n~g kanyáng magandáng Pati.... * * * * * Ang _lintâ_, pagkatapos n~g isáng linggóng pananabíknabík sa dugô n~g kulang-palad na si Sawî, ay hindî na nakatiís. --ˇDapat na siyáng magbayad! At mariíng ikinápit ang kanyáng matatalím na n~gipin sa bulsáng saganŕ sa pilak n~g walâng malay na binatŕ: --Sawî ko, gíliw kong Sawî, bigyán mo akó n~g limáng piso upáng máibilí ko n~g barň. Ang hinin~gán ay latág ang palad na sumagót: --Náritó, mutyâ ko, tanggapín ang hiníhin~gî mo. Nagdaán ang unang araw; dumatíng ang ikalawá. Ang lintâ, ang matakaw na lintâ, ay mulîng sumigíd na namán: --Sawî ko, gíliw kong Sawî, bigyán mo akó n~g sampűng piso na máibilí ko n~g saya. ˇSampűng piso na n~gayón! Gayón man, si Sawî ay hindî rin tumanggí sa gayóng pag-íibayo n~g halagá. At.... --Náritó, mutyâ ko, tanggapín ang hiníhin~gi mo. Nagdaán ang ikalawáng araw at dumatíng ang ikatló. At ang lintâ, ang lintâng kailán ma'y hindî na yatŕ masísiyahán, noón ay pamulîng sumigíd na namán nang sigíd na lalňng mariín pa kay sa m~ga una, lalň pang malakás; at.... --Sawî ko, gíliw kong Sawî--na namán bigyán mo akó n~g dalawáng-púng piso na maibilí n~g sapín, pulbós, paban~gó, medias at.... ˇDalawángpűng piso na! Dapuwŕ't si Sawî, ang magarŕng si Sawî, ay dumukot pa rín sa kanyáng supot na malamán: --Náritó, gíliw ko, ang sagót na namáng tila hindî pansín ang kanyáng pagkakápalaot--náritó ang hiníhin~gî mo. At hindî sa lamán lámang humáhanggá ang kirót n~g m~ga kagát ni Pati, n~g lintâng si Pati, sa katawáng namúmutlâ na n~g binatŕ, kundî hanggáng sa m~ga butó pa, na pinagtiinán n~g kanyáng matatalím na n~gípin. Minsán, sa kaniláng pagsasarilí, si Sawî ay nagpakasawŕng magdampî n~g m~ga labě niyá sa m~ga namumúrok na pisn~gi ni Pati. Itó, pagkatápos maparaán ang gayóng kahiban~gán n~g binatŕ, ay tumanóng na may halňng birň: --żIláng halík ang ibinigáy mo sa akin? Si Sawî, lasíng sa m~ga sulyáp ni Pati, sa sin~gaw n~g kanyáng malusóg na katawán, ay sumagót na dî magkangtututo: --Isá ... dalawá ... tatló ... apat ... sampú, labínglimá ... ˇmarami! ˇˇmaramingmarami!! ... aywán ko na ba kung ilán. --Báwa't halík ay babayaran mo n~g piso. --ˇPiso!... żSaán hindî masasaid ang bulsá ni Sawî sa ganitóng pamamaraán ni Pati? Ang bariles, punôngpunô man, pag hindî naampát ang paglabás n~g tagas ay dáratnán din n~g pagkatuyô. At gayón ang nangyari sa kulang pálad na binatŕ: untîuntîng naubos ang yaman, baytángbaytáng na bumabâ sa kailalimang pinagháharěan n~g dilím, dilím n~g pananalát, dilím n~g karálitâan. żAnó pa ang kanyáng gágawín? żMan~gutang? żMagsanlâ? żMagpalimós? Tila salun~gát sa pagkatao niyá ang m~ga ganitóng gawâ. N~guně't żpaano si Pati? żpaano ang kanyáng pag-ibig kay Pati? Mangyáyaring siyá'y uminóm n~g luhŕ, n~g sarilingluhŕ, bagamá't masakláp; mangyáyaring siyá'y magtiís n~g gutom; dapuwŕ't ˇiwan si Pati, iwan pa si Pati! ... Ang gayó'y tunay na dî niyá maáatím, pagkâ't si Pati ang kanyáng «pag-asa,» si Pati ang kanyáng «luwalhatě,» si Pati ang kanyáng «buhay,» si Pati ang araw n~g kanyáng káluluwá, si Pati ang init na nagbíbigay siglá, lakás at tibók sa kanyáng pusň. ˇOh, si Pati ay isáng halaman at ang pusň niyá'y isáng halamanan! At ang halama'y nag ugát at hindî na mangyáyaring bakbakín pa sa lupŕng kinátutubůan kundî isásabog ang lupŕng iyán; ˇat ang lupŕng iyá'y ang pusň ni Sawî! M~ga iláng araw nang siyá'y hindî sumísilay sa bahay ni Pati dahil sa dináranas niyáng pananalát. żSaán pa siyá magnánakaw n~g pilak na ikasúsunód sa pithayŕ n~g babaeng itó? --ˇAh, mabuti ay magsanlâ na! At nagsanlâ. At naúbusan na namán. Nan~gútang: naúbos din. At nanghin~gî: gayón din. --ˇOh! żanó pa ang aking gágawín? żSumúlat sa kanyáng m~ga magúlang? N~gayó'y walâ na siyáng amá, walâ na siyáng iná, ni kapatíd, ni kamaganakan. Lahát ay sumawŕ na sa kanyá. ˇSiyá'y itinatákuwíl n~g kanyáng m~ga pinagkákautan~gan n~g buhay! żAt sinong banál na m~ga magulang ang hindî tátalikód sa m~ga anák na paris niyá? Lusakin ang kaniláng dan~gál pagkatapos maubos ang pilak na kaniláng natipon sa tulong n~g tiyagâ at walâng humpáy na pakikiagaw sa masun~git na kabuhayan; kaladkarín ang kaniláng pan~galan sa lansan~gan, payurákyurakan sa bálana, ipakutiyâ-kutiyâ, ˇoh, anóng gaming-palŕ sa kaniláng pagmamahál! At hindî pa rito lamang humáhanggá ang pagkapariwarŕ ni Sawî: mulâ nang siyá'y magkábaónbaón na sa utang, mulâ nang siyá'y magíng maghihin~gě, mulâ nang siyá'y magíng karumaldumal na pag-uugalě, ang m~ga dati niyáng kasama sa páaralán, ang m~ga dati niyáng kasama sa m~ga pasyalan, ang m~ga dating nagbíbigáy sa kanyá n~g pamagát na katoto, ay isáisá nang nan~gilag sa kanyá, isá-isá nang natakót, paris n~g paglayô't pan~gin~gilag sa isáng may sakít na nakaháhawa. At lalň pa mangdíng nag-iibayo ang hapdî n~g m~ga ganitóng kasawîan kung siyá'y nakakasalubong sa daán n~g m~ga dating kakilala na pagkakákita sa kanyá'y walâ nang ibáng pan~gunang batě kundî ang isáng halakhák, ang isáng mutunóg na halakhák, ang isáng n~gitî, ang isáng mapagkutiyâng n~gitî; n~gitî at halakhák na kung minsa'y sinásabayán pa n~g isáng pagdalirě sa kanyá at n~g m~ga salitâng: --Nariyán ang hampás-lupŕ. Bawŕ't bigkás na ganitó'y isáng palasô namáng tumitimň't sumúsugat sa kanyáng pusň, sugat na labis nang hapdî sugat na labis nang anták. --ˇLimutin ko na kayâ si Pati! ... ang takót na naisangguně sa sarili, nang minsáng siyá ay náhihigâ na. N~guně't ˇoh, pagkakataóng labis n~g sun~git! Nang siyá'y na sa m~ga ganitóng paghahakŕ, ay siyáng pagkáriníg sa kanyáng pintůan n~g tawag n~g isáng boses na kanyáng ikinápaban~gon. --żSinó?--ang tanóng sa tumawag. At lumapit sa pintűan na noó'y minsáng bumukás sa tulak n~g dalawáng malakás na bisig. --ˇSi Tamád!--ang nasambitlâ agád ni Sawî nang mákita ang dumatíng. --_El mismo_, ang sagót n~g sinambít--akó n~gŕ. Si Sawî, pagkakita sa taong itó na nagíng sanhî n~g kanyáng pagkakápalun~gě, ay minsáng dinalaw n~g poót, nan~gunót ang mapalad at mataás na noó, nanlísik ang dalawáng matá na nápatulad sa dalawáng apóy, at.... --ˇTamád!--ang sigáw na kasing-tunóg n~g kulóg--ˇláyas, láyas sa bahay ko!... Nágulat si Tamád. żBakit gayón ang pagkakásalubong sa kanyá n~g dáting magiliw na katoto? żanó ang nangyari? --ˇTamád! ang nárinig pa niyáng ulit ni Sawî--ˇláyas, láyas sa bahay ko n~gayón dín! Si Tamád, pagkaraán n~g sandalîng pagkakápamanghâ, parang kawal na pinagsaulán n~g ulirat, pagkaraán n~g unang ulán n~g punlông kaáway, ay patawá at paaglahěng tumanóng: --_Chico, chiquito_, żbakit ka nagkakáganyán? --Tamád: huwág nang sumagót. Iwan ang báhay ko n~gayón din. --ˇBáh, kung akó'y walâng sadyâ sa iyó!... --żSadyâ? żanông sadyâ pa ang sinásabi mo? --Akó'y pinaparito _niyá_--ang matuling sagót n~g bugaw ni Pati--akó'y pinaparito NIYA, ang ulit pang nang-lalakí ang boses at sakâ minalas malas ang kanyáng kausap na tila bagá warěng sinúsukat ang kanyáng m~ga pananalitâ. Ang dating namúmulâng mukhâ ni Sawî, noón ay namutlâ. żSinóng _niyá_ ang sinásabi ni Tamád? żSi Pati? ˇOh, pan~galang walâng kasingtamís, Venus na walâng kasinggandá! Nápansín ni Tamád ang ganitóng pagbabago ni Sawî, kayâ't nagpatuloy n~g pagsasalitâ. --Akó'y inutusan _niyá_ rito upáng sabihin sa iyóng ...--at ang patalím ay untîuntîng ibinaón sa pusň ni Sawî hanggáng sa itó'y dumatíng sa m~ga sandalîng humin~gî n~g tawad kay Tamád sa kanyáng pagkápabiglâ. --Ipagpaumanhín mo, kaibigan, ang aking pagkakámalî: żanóng bilin niyá ang dalá mo sa akin? At buông pananabík na inulit-ulit ang ganitóng tanóng: --Ipinagbilin niyá sa akin ang paós at marahang paklí n~g inúusisŕ --na sabihin ko sa iyóng ikáw raw ay nagmámalakí n~gayón.... --ˇNagmamalaki!... --Kung nálalaman mo kung gaanong luhŕ, ang itinapon ni Pati n~g dahil sa m~ga iláng araw na hindî mo pagdalaw sa kanyá.... --Luhŕ, lumuhŕ si Pati n~g dahil sa akin? --Lumuhŕ n~g dahil sa iyó. Pagkâ't kung dî akó namámalî, ay ... tila, tila may hináhabol sa iyó. --ˇAng _puri_ niyá!--ang náibulóng ni Sawî sa sarili. ˇPuri! ... mainam na puri ang sa isáng talimusák. Samantalang si Sawî ay natítigilan sa m~ga ganitóng pag-íisip, si Tamád, sa kanyáng sarili'y walâng hintô namán n~g kábubulóng: --ˇTalagáng _martir_ n~gŕ ang binatáng itó! ˇiláng sun~gay ang na sa ulo niyá! ˇmahigít pa sa isáng demonio sa impierno! Pagkatapos ay hinaráp na pamulî ang kanyáng dinalaw at ang m~ga hulíng bigkás: --Sawî: bukód sa pasabi ni Pati, ay nárito ang isáng sulat niyáng ipinadádalá sa iyó.... At yumao nang walâng liwagliwag. Nanabík si Sawî na binuksán ang liham. Doó'y nabasa niyá ang sumúsunód: Ibon ko: _Mag-iisáng linggó na n~gayóng akó'y inúulila mo sa laot n~g m~ga himutók at pagluhŕ. ˇIsáng linggóng hindî ka mákita, pará sa aki'y isáng linggóng pagkamatáy n~g Dios!_ _żNálimot mo na kayâ ang kulang palad na si Pati? żnálimot mo na kayâ ang abâng mánanayaw, pagkatapos manakaw ang kanyáng PURI? żnálimot mo na kayâ ang m~ga dakilŕng sandalî na dinanas sa kanyáng piling? żnálimot mo na kayâ ang m~ga dampî n~g labě mong ibinakás sa aking m~ga pisn~gi, m~ga dampîng hanggá n~gayó'y nararamdamán kong wari'y nag aalab pa sa apóy n~g pag ibig? żnálimot mo na kayâ ang m~ga sandalîng sinamyô sa aking kandun~gan, sa nin~gas n~g aking m~ga suliyáp, sa lambing n~g aking m~ga n~gitî, sa tunóg n~g aking m~ga halík?_ _żNálimot mo na ba?_ _żNálimot mo na ba ang gabíng yaón na ikáw ay máhimláy sa m~ga bisig ko na, minsán, makalawá't maikatlóng AWITIN ang m~ga tagumpáy ni Kupido? żnálimot mo na ba ang sandalîng yaón na iyóng isinimsim sa m~ga labě ko n~g walâng kasingtamís na pulňt n~g pag ibig? żnálimot mo na ba ang m~ga sandalîng yaóng katasin sa m~ga labě ko ang alak na nakalálasíng ni Kupido?_ _żNálimot mo na ba?_ _żNálimot mo na ba ang m~ga sandalîng, sa bugsô n~g iyóng nag aapóy na damdamin ay sinabi mo sa aking: «Pati, ikáw ang pusň ko, ikáw ang buhay ko, ikáw ang diosa ko»?_ _żNásaan ang pagtupád sa m~ga ganitóng pan~gakň?_ _ˇAy, Sawî! ˇay, ibon ko! pumarito ka't sa lahát n~g oras ay bukás na áabutan mo ang haulang nagíng pugad n~g ating m~ga ginintűang pan~garap n~g ating m~ga ligaya't alíw!_ ANG KALAPATI MO. Si Pati, babaeng walâng káluluwá kundî pawŕng lamán, ay nátutong magtirik n~g m~ga karayom sa m~ga talatang itó n~g kanyáng liham, m~ga karayom na siyáng dumurň at sumigíd sa hayop, sa maban~gis na hayop, na iníin~gatan in Sawî sa pusň: ang pag-ibig sa kanyá. At noó'y isaisáng nagban~gon sa alaala n~g binatŕ ang m~ga gunitâ n~g nagdaán, parang m~ga patáy na sa tawag n~g Mánunubos ay mulîng nagsilabás sa hukay n~g libin~gan. At ang ganid, ang ganid na alagŕ ni Sawî sa kanyáng pusň, ay minsáng nagban~gon, uman~gil, pumalág, hanggáng sa si Sawî ay mapatindíg sa pagkakáupň at ulit na masabing: --ˇPati, Pati, papariyanán kitá!... =WAKAS=. Hating gabí. Madilím, maulap ang lan~git, at ang han~gin na animo'y isáng mahabŕng hinin~gá, ay kasalukuyang nagn~gin~gitn~git; kayâ't bawŕ't datnín n~g kanyáng malakás na hampás ay tumutunóg, umáan~gil na anakě'y tumátanggáp n~g isáng ubos diíng sampál. Mápamayâmayâ'y bundókbundukang usok ang napatanáw sa malayň. Makasandalî pa'y bumuhos ang ulán. M~ga kulóg na nakabibin~gáw ang dumadagundóng sa lupŕ, at sa lan~git ay nagháhagarán ang matatalím na lintík na anakě'y m~ga gintông ahas. Sa malapad na liwasan n~g Azcárraga, sa oras na itó ay isáng mahiwagŕng naglálamay ang napamámasíd. żSinó siyá? żSinóng káluluwŕ ang matapang na naglálamay sa gitnâ n~g ganitóng sigwá? Nagtútumulin sa kanyáng paglakad, tun~gó ang ulo, at walâng lin~góng-likód. N~gayó'y dumáratíng na siyá sa tapát n~g bahay na nátitirik sa gawîng kaliwâ n~g líwasan. Sa bahay na itó'y walâng tumátanglaw kundî ang isáng ilaw na kúkutikutitap. Hakbánghakbáng na lumun~go sa pintűang noó'y nálalapat pa ang dalawáng dahon, n~guně't nang siyá'y nálalapit na ay siyáng pagkabukás nitó sa tawag n~g isáng nakatalukbóng na itím. At isáng mukhâ ang sumilip doón, mukhâng babae, ˇang mukhâ ni Pati! --żPumarito pa kayâ?--ang tanóng sa mánanayáw n~g aninong tumawag sa pintô. --Hindî na; marahil ay hindî, pagkâ't umúulán. Tumulóy ka. Ang pinagsabihan n~g ganitó ay túluyang pumasok sa loób. Samantalŕ, ang naiwan sa labás, ang unang násumpun~gán natin sa haráp n~g ganitóng námasdán, ay minsáng napakagát-labě at ang nagn~gán~galit na turing: --ˇOh, tila dinadayŕ akó! At sandalîng natigilan na áandáp-andáp ang loób. żSinó ang kanyáng pinapasok? Kilos lalaki, lalaki sa kanyáng tayô, kilos at pan~gan~gatawan ... ˇDinádáyŕ akó! ˇˇdinayŕ akó!! Pati, Pati, magbabayad ka, pagka nagkátaóng napatunayan ko ang aking panibughô! At ipinatulóy ang kanyáng paglakad: sandalîng tumigil sa labás n~g pintűang pinasukan n~g unang nákita na natin, at pagdatíng doón ay marahang nakimatyág. Walâ, walá siyáng máriníg. Minsáng itinulak ang pintűan, patakbóng pumasok sa loób, at hálos sa isáng lundág lamang ay dumatíng sa itaás n~g bahay. Nang naroroón na'y isáng káluskusan sa may dakong silíd ang kanyáng náhiwatigan. --żSinó ang nag-uusap na naririníg ko? ˇTinig ni Pati ang isá at ang isá ay tinig lalaki! --ˇN~gitn~git n~g Dios! ... ˇtinátaksíl akó! ˇˇtinátaksíl akó!! ˇˇˇtinátaksíl akó!!!... Ang katulad n~g isáng balíw na labnót ang buhók, nagaalab ang dalawáng-matá, na pumasok sa loób n~g silíd. ˇOh, kataksilán!... --ˇSi Pati, sa piling ni Tamád! Si Sawî (na dî iba't kundî itó ang dumatíng) sa haráp n~g gayóng pag-yurak sa kanyáng dan~gál ay biglâng dinatnán n~g isáng dilím n~g tin~gín. Lumapit sa dalawá na bumubugá n~g apóy ang panin~gín, nanínindíg ang m~ga balahibong animo'y maliliít na pakňng nagtimň sa kanyáng balát, at bágo nilurhán sa mukhâ si Pati, nilurhán sa mukhâ si Tamád, at si Pati at si Tamád ay kapuwŕng pinisíl sa liíg n~g tigisáng kamáy. --żDios ko?--ang panabáy na sambit n~g m~ga sinakál. Noón ay minsáng nabuksan ang m~ga labě ni Sawî, m~ga laběng nagdúrugűan pa sa baón n~g n~gipin, at ang matunóg na sigáw sa lalaki: --ˇImbíl!... At sa babae'y --ˇMagdarayŕ!... Si Pati'y hindî nakahuma. Si Tamád, na warě'y nadaráng sa alab n~g poót ni Sawî, ay umambâng tátakbó. N~guně't, ang malalaking dalirě n~g binatŕ ay lumatay noón sa mukhâ n~g bugaw: --ˇAnák ni Lusiper! żIbig mong tumanan? ˇAh, duwág! --ˇPatawad!... --ˇPatawad! ... żpatawarin kitá pagkatapos dumhán ang pagkatao ko? żpatawarin kitá pagkatapos na akó'y maibulíd sa impierno, pagkatapos na akó'y matuksó, at akó'y malinláng? --Hindî na.... --Hindî na ... żhindî na, pagkatapos na akó'y masipsipán n~g katás, pagkatapos na akó'y maghirap, pagkatapos na akó'y mainís sa kandun~gan n~g babaeng itó?--at sabay itinurň si Pati, na noó'y nan~gan~gatál sa takót. --At ikáw--ang pihit dito--na nagíng dahil n~g aking m~ga kasawîang dinanas; ikáw, na nagíng dahil n~g aking pagkakápalayô sa m~ga dating kaibigan; ikáw, na nagíng dahil n~g aking pagkakápalayô sa amá't iná, n~g pagbawî sa akin n~g kaniláng pagmamahál; żnasaán ang pusň mo upáng akó'y gantihín n~g ganitóng kataksilán? żMainam na bayad sa pilak ko na iyóng nilusaw; mainam na bayad sa dugô ko na iyóng ininóm! Si Pati ay nan~gín~giníg na sumagót: --ˇPatawarin!... --żNálalaman mo, Pati--ang patulóy ni Sawî--nálalaman mo kung gaano ang nagíng halagá n~g pag-ibig ko sa iyó? Pilak, maraming pilak ... gintô, gintóng dakótdakót. Gintô't pilak na bawŕ't piraso'y nagkákahulugán n~g isáng sarong pawis, isáng sarong dugô n~g aking m~ga banál na magulang. --żAt ang pan~galan ko--ang dugtóng na hálos mahirin sa nag úunaháng piglás n~g m~ga salitâ--ang aking pan~galang n~gayó'y siyáng hantun~gan n~g lahát nang pulŕ, n~gayó'y isáng sukal na kinaririmariman n~g lahát nang bibíg, paris n~g pagkarimarim sa isáng pusalě, sa isáng tambakan n~g mabahňng yagít? żsaan mo inilagáy ang pagkatao ko? Si Pati'y hindî sumasagót. Nagpatuloy si Sawî: --ˇAh, n~gayó'y lúbusan nang pinaníniwalŕan ko ang sabi n~g m~ga páhayagáng sa m~ga _palaisdâan_ (bahay-sáyawan) na nilalan~guyán mo ay walâng ibáng nápapansíng kundî pawŕng isdâng kapak, isdâng pawŕng kintáb n~g kaliskís ang námamalas sa labás, bago'y pawŕng burak ang lamán n~g loób! --ˇSawî, patawad ... akó'y walâng sala! --ˇWalâng sala! ...--at gumuhit noón sa gunitâ ni Sawî ang m~ga pamamaraáng ginawâ sa kanyá n~g mánanayaw, ang unang pagtatagpô nilá sa isáng handâan, ang pagkakádalaw niyá sa bahay-sáyawan, ang m~ga kasinun~galin~gang sinabi sa kanyá ni Tamád tungkól sa kabuhayan n~g babaeng itó, ang lahát n~g yaón ay napagkurň niyáng pawáng laláng lamang na iniumang sa kanyá, upáng siyá, tagálalawigang walâng kamalayán sa buhay-Maynilŕ, ay magiliw na pumasok sa lambát ni Pati, na gaya n~g isáng isdâ sa pabahay n~g baklád. At lalň pang nag-alab ang kanyáng damdamin, lalň pang nag-ulol ang kanyáng poót; kayâ't sa isáng pag-lalahň n~g isip ay minsáng dinaklót si Pati sa kanyáng gulónggulóng buhók, at ang tanóng dito sa buháy na tinig: --żWalâ kang sala, ang sabi mo? --Walâ, walâng walâ. --żAt bakit, bakit walâ kang kasalanan sa aking pagkakapŕlun~gi? Si Pati, sa ganitóng tanóng, ay kimî at hálos pabulóng na sumagót. --Pagkâ't alám mo nang akó'y MÁNANAYAW.... * * * * * BAGONG PARE NOBELANG TAGALOG NI Ros. Almario KASALUKUYANG TINATAPOS SA LIMBAGAN * * * * * "Pinatatawad Kitá!..." Nobelang Tagalog na ipinagbibilíng kasalukuyan sa lahát n~g Librería dito sa Maynilŕ, sa halagáng Isáng Peseta. Maykatha: MATANGLAWIN. * * * * * Huling Habilin (NOBELANG TAGALOG) KATHA NI Maximino de los Reyes. Ipinagbibilí sa lahát n~g Librería buhat sa unang araw n~g Juliong papasok, 1910. End of the Project Gutenberg EBook of Ang Mananayaw, by Rosauro Almario *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ANG MANANAYAW *** ***** This file should be named 14794-8.txt or 14794-8.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: https://www.gutenberg.org/1/4/7/9/14794/ Produced by Tamiko I. Camacho and PG Distributed Proofreaders. Produced from page scans provided by University of Michigan. Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at https://gutenberg.org/license). Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at https://www.pglaf.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at https://pglaf.org For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit https://pglaf.org While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our Web site which has the main PG search facility: https://www.gutenberg.org This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.